Luan Rama/
Kur më ra në dorë ky libër me poezitë e Omer Khajamit të përkthyer nga Arben Hysi u habita pasi përkthimi ishte në të folurën e vjetër shkodrane. Arbenin e njoh prej kohësh dhe është nga të përhershmit në veprimtaritë kulturore të Maison de l’Albanie në Paris. E dija se ishte një koleksionist i librave të vjetër dhe të zgjedhur, veçanërisht të letërsisë klasike, për më tepër franceze, me autorë që pak dëgjohen sot por që janë pjesë e historisë së letërsisë. Madje një ditë më tregonte për një libër të Dekameronit në frëngjisht dhe « numeroté » siç i ka qef ai, pra në një botim të kufizuar, ndoshta në 100 kopje. Eshtë i apasionuar pas poezisë. Dhe kështu, kureshtar nisa të lexoj « les quatrines » apo « Katërshet » siç e titullon librin, me një fjalë poezi në katër vargje. Prej vitesh Khajami ka qenë i njohur në Shqipëri veçanërisht nga Noli me vëllimin me poezi të poetit të madh sufi. Në një botim për verërat franceze, ku mes të tjerash shkruaja dhe për poetët dhe vera, kisha vendosur dhe një poezi të Khajamit për verën, krahas Bodlerit, Colette, Apolinerit e shumë të tjerë. A nuk shkruante Khajami se « Dëgjoj të thonë se ata që adhurojnë verën do të dënohen. Por kjo nuk ka si të jetë e vërtetë. Është një gënjeshtër. Nëse adhuruesit e verës dhe të dashurisë do të shkonin në ferr Parajsa sigurisht do të ishte një vend i zbrazët. »
Kështu përmes shkodranishtes hyra në botën poetike të poetit persian çka në fillim më dukej e habitshme. Për përkthimin, Hysi kishte përdorur një përkthim të një studjuesi gjerman të fillimit të shekullit XX (1914), Friederich Rasen, i cili ishte botuar në frëngjisht. Pra më dukej pak i komplikuar përkthimi i një gjermani, pasi kështu poezitë kishin udhëtuar nga persishtja në frëngjisht dhe tashmë në shkodranishte. Hera e parë që Khajami përkthehet me gjuhën e folur në Shkodër. E megjithatë gjuha e këtij libri duket interesante dhe e figurshme dhe besoj se një shkodran do ta pëlqente dhe lexonte nisur nga nostalgjia e gjuhës me të cilën është rritur. Gjuha është melodioze :
« Dikur diçka ishim, diç, jo vetëm fjalë / sa ikme, u’harruem, a thu kjemë kotit ?… »
Gjatë përkthimit fjalët përdoren, ashtu siç i ka mbajtur mend ai në qytetin e lindjes, fjalë si, « bylbyl kangtor », « nadje kuçerreme », « nën ashkun e dashnisë », « drandofilë », « kjo botë prafullon », « idhnimi », « hupëm » ; etj çka na kthejnë në një kohë tjetër.
« E na, tash’n’ode vetëm të qeshun/ çka festojmë kët’verë – plot lule veshun / Jam plaku Kajam, lan’ n’mëshirë t’fatit/…
Hysi ka qenë një detar që ka rrahur botën dhe prej dy dekadash tashmë është ngulur me familjen e tij në periferi të Parisit. Ndoshta ky udhëtim nëpër dete ka bërë që përveç gjuhëve që ka mësuar, ta ruajë me xhelozi gjuhën e tij të fëmijërisë dhe të rinisë.
« Gjithshka i loj shahu, nat’ dit’ pa marru / si ushtar t’heshtun n’fatin tonë pa kthim /katror n’katror, nji mas nji të vramë / të tjerë në kuti, deri në amëshim… »
Lexoja vargjet në shkodranisht dhe mendoja se si ky njeri që s’kish botuar më parë ndonjë libër kishte rënë në dashuri me poetin e lashtë të lindur në maj të vitit 1048 dhe që kishte vdekur në dhjetor të vitit 1131. Padyshim në fillim do kishte pyetur : Cili është ky poet ? Nga vjen dhe nga cili cep i botës, nga cili qytetërim ? Dhe kështu aventura e tij me Khajamin kishte filluar duke përkthyer strofë pas strofe, pa menduar se një ditë këto strofa do i botonte. Sigurisht një përjetim poetik duke jetuar me poetin dhe botën e tij sufi ku rëndësi në jetë ka dashuria njerëzore, e dashura, gruaja dhe vera për tu dehur disi në këtë botë efemere. Mbase Hysi e shihte veten si një pinjoll i tij, pasi ashtu si Sokrati në Athinë dhe Khajami, poet, matematikan dhe astronom, kishte nxënësit e tij në observatorin e Ipsahanit.
Përkthimi i parë i «Rubairave » apo « Robbayate » u bë nga anglezi Edward FitzGerald më 1850, dorëshkrim që është sot në Oxford dhe pas tij nga francezi Charles Grolleau. Në fakt, dorëshkrimi më i vjetër i Rubairave daton 3 shekuj pas vdekjes së tij dhe ruhet në Stamboll. Një poet i madh padyshim, matematikan dhe astronom, i influencuar nga mendimtarë të mëdhenj si Avicenne, Al-Biruni, Euclide (për të cilin ka lënë dhe një traktat), Apollonios de Perga etj. Thëniet e tij u shkruan në librat e artë të popujve: “Pemën e trishtimit mos e mbill në shpirtin tënd. Cdo ditë lexo librin e gëzimit”, “Nata s’është tjetër, veç qepalla e ditës”, “Ngrihu, kemi gjithë përjetësinë për të fjetur”, e qindra sentenca të tjera… Dhe kështu ti gjendesh ballë Khajamit me poezi në shkodranisht. Pse jo, janë poezi që kanë një filozofi njerëzore, që i këndojnë dashurisë, gruas, verës, ku ngjizen në fjalët e tyre hëna, fyelli, gonxhet e trëndafilave, këngë që në ato kohë bënë që ai të vdiste në moshën 85 vjeçare. Kohë e artë për atë epokë.
“O ti njeri me kaq vrull nga bota e shpirtit / ti që habitesh e pyet rreth numrave 5,4,6 dhe 7 / pi verë, pasi ti e di nga vjen /gëzohu, pasi ti e di ku shkon…”.
Shumë shkrimtarë të shquar e kanë vlerësuar këtë poet persian popullor, i cili meqë kishte të atin shitës tendash, pra “khajam”, mori mbiemrin Khajam. Mes tyre dhe akademikja franceze Marguerite Yourcenar.
Këto poezi në shkodranisht janë ilustruar nga piktori Zamir Mati me vizatime mjaft elokuente dhe elegancë. Dhjetra e dhjetra vizatime që të fusin në botën poetike të Khajamit dhe që e bejnë këtë libër të këndshëm. A nuk thoshte Khajami se “Ligji im është vera dhe humori i gëzuar / feja ime është indiferenca ndaj ligjit dhe dyshimit. E pyeta të fejuarën time që për mua është vetë bota: ç’peshqeshe do? Dhe ajo më tha: zemra tënde e gëzuar është peshqesh për mua…”