Pasojë e veprimit të lëvizjes dhe vetëlëvizjes së materies/
Nga Prof. Dr. Azbi Shehu- New York/Materia në sajë të lëvizjes dhe vetëlëvizjes krijon klimën në atmosferën e tokës, por vetë materia e pëson nga veprimi i klimës. Klima është në varësi të proçeseve të materies nga:
- Faktorët jashtë tokës sonë (Diellit, yjeve, planetëve, etj. të Universit)
- Energjia e materies brënda globit tokësor
III. Qëniet e gjalla
- Gjelbërimi në koren tokësore
Shkencëtarët kanë vërtetuar se forcat e gravitacionit të planetëve dhe yjeve të Universit kanë influencuar në riformimin e orbitës së planetit tonë duke i shkaktuar asaj një anim apo pjerrësi të aksit të rrotullimit e shprehur në 23 gradë dhe 27 minuta dhe si rrjedhojë u formuan stinat vjetore.
Burimi kryesor nga faktorët jashë tokësor është Dielli. Ai furnizon me energji planetin tonë dhe atmosferën rreth tij. Sasia dhe shkalla e nxehtësis, që bie mbi tokë paraqitet e variushme, në rajone dhe zona të sipërfaqes së globit. Vetëm 50% të rrezeve të Diellit thithen nga sipërfaqja e Tokës që shkaktojnë ngrohjen e saj dhe të atmosferës. Ndërsa 30% kthehen mbrapsh në hapsirë si rrjedhojë i kundërveprimit të reve, akullit dhe ujit. Kurse 20% i nxehtësisë së rrezeve të Diellit thithen nga avulli, uji, ozoni, retë, pluhuri dhe molekulat e ajrit. Avulli ujor dhe karboni i dioxit në atmosferë ndërpresin disa nga rrjedhjet e rrezeve Diellore që do të sillnin ngritjen e temperaturës në atmosferën e tokës dhe në vetë tokën, fenomen që shpreh efektin e serave. Energjia Diellore e nxeh, e nxit dhe e vë në lëvizje atmosferën e tokës në një shkallë të gjërë planetare dhe krijon sistemin e lëvizjes të erërave në distanca ndërkombëtare.
Sistemi i erave globale punon si një motor gjigand pandërprerje për të harmonizuar kontrastet e temperaturave midis zonave tropikale dhe atyre polare. Nxehtësia e Diellit kthen ujin e oqeaneve në avull. Ky avull ngrihet lart në atmosferë dhe udhëton në drejtim të kontinenteve. Si rezultat i ftohjes, sipas stinave, ai kthehet në formë të shiut ose të dëborës në tokë duke gjallëruar jetën në globin tokësor. Rrezet e Diellit mund të forcohen ose të dobësohen; në përputhje me energjinë e brendshme të vetëlëvizjes së materies Diellore. Kjo shprehet me anë të njollave Diellore që hap pas hapi influencojnë në shpejtësinë ose ngadalësimin e motorit atmosferik. Ajri i ngrohur në zonat Tropikale ngrihet lart në Atmosferë dhe lëviz në drejtim të Poleve. Aty ai ftohet dhe zbret ose ulet në pjesët e poshtme. Rrotullimi i Tokës duke vepruar mbi këto rryma i shmang ato brënda qelizave të ajrit lëvizës.
Rrjedhjet ajrore lëvizin në mënyrë alternative përqark Tokës duke kaluar mbi oqeane dhe kontinente. Ato i ngjiten vargjeve malore zhyten drejt fushave dhe rrëshqasin në sipërfaqjen e ujrave të oqeaneve, liqeneve, etj. Kështu në çdo hap të udhëtimit të tyre krijojnë ballafaqimet e motit të atmosferës për çdo rajon në përputhje me stinat vjetore. Ky cikël përsëritet çdo vit duke krijuar format klimaterike të dallueshme për secilën zonë të planetit. Të tilla janë nxehtësitë e jashtëzakonshme të Saharas, mjergullnajat të shoqëruara me shira në pyjet e Amazonit, musonat Aziatike në tokat e pafundme në fushat e mëdha të Amerikës veriore, etj.
Ajri që ndodhet mbi një rajon zotëron cilësitë e temperaturës dhe të lagështirës. Kur një masë e tillë ajri homogjene lëviz drejt rajoneve të tjerë eventualisht modifikon, por në një farë shkalle dhe e ndyshon ajrin atje. Kështu p.sh. të ftohtit dhe masa e ajrit të thatë që e kanë origjinën në Kanada shpesh lëvizin drejt Jugut në SH.B.A. Në intervale kohe të ndryshme ato zhvendosen nga masat ajrore të nxehta dhe me lagështirë, që vijnë nga oqeanet tropikale. Masat ajrore zakonisht formojnë një front të ngushtë që shtrihet në kufijtë e mijëra kilometrave mbi sipërfaqjen e tokës. Herë herë fronti shkakton stuhi bubullimash.
Masat e ajrit të nxehta dhe me lagështi në lartësi të ndryshme topografike formojnë stuhi lokale intensive në formën e një lulelakre të karakterizuara nga re me shira të fuqishme dhe herë herë të shoqëruara dhe nga breshëri. Lumenjtë e ajrit me gjerësi relativisht të ngushtë nga 8 deri në 15km., duke udhëtuar në drejtim të Lindjes me shpejtësi nga 160 deri 300km/orë, shpeshtojnë stuhitë e ftohta Dimërore dhe Tornadot Pranverore. Rrymat ajrore e rrisin shpejtësinë duke udhëtuar në drejtim të Lindjes. Stuhitë Dimërore krijohen nga rrymat e ajrit që në lartësi të ndryshme formojnë një front moti në formën e nje vorbulle me diametër rreth 2000km dhe me një shpejtësi të akseleruar (duke u rrotulluar në drejtim të kundërt të akrepit të sahatit në Hemisferën Veriore). Erat ngrejnë lart masën e nxehtë me lagështi duke krijuar një sistem re që derdhin shi dhe dëborë në sipërfaqen e tokës.
Këto rrjedhje atmosferike reflektojnë historinë plot ngjyra të klimës që shprehet me variacionet vjetore nga akujt shekullorë në lëvizje në ashpërsinë e dimrave të ftohtë dhe deri në stinën e nxehtë të verës. Si rrjedhojë shkaktohen erërat, të cilat forcohen ose dobësohen nga dita në ditë, nga muaji në muaj dhe nga viti në vit, duke sjellë “kohë të mirë ose të keqe” shprehet populli. Jo rrallë herë erërat e fuqishme kanë hapur ose çarë, rrugë të panjohura gjatë periudhës së akullnajave. Ky dinamizëm ka shkaktuar përtëritjen dhe gjallërimin e planetit duke krijuar kushte për zhvillimin e bimësisë, poleneve, etj. në fundin e liqeneve, etj. Natyra e rrjedhjeve atmosferike llogaritet e paqendrueshme nga viti në vit. Ka një mospërputhje ndërmjet ajrit atmosferik mbi oqeane dhe të atij mbi akujt Polarë që kanë shkaktuar dhe sjellë ndryshime të lëvizjeve klimaterike.
Oqeanet lëshojnë nxehtësinë e thellësisë në sipërfaqje që zgjat me muaj, herë herë dhe me vite. Drejt ekstremiteteve pollare oqeanet mbulohen nga një perde e akujve dimëror. Fushat e shkëlqyera të akujve Polar i kthejnë mbrapsh rrezet e Diellit në hapsirë. Këta akuj gjithashtu bllokojnë rrjedhjen e nxehtësisë dhe lagështisë nga thellësia e oqeaneve. Të dy këto proçese ndihmojnë akullin që të gjallërohet rreth viteve.
- Energjia e Kores Tokësore (në saj të vetëlëvizjes së materies).
Oqeanet lëshojnë nxehtësi nga thellësia drejt sipërfaqjes së tyre. Kjo nxehtësi është pasoj e vetëlëvizjes së tokës që shprehet si rrjedhojë i lëvizjeve të pllakave tektonike brenda kores tokësore. Këto pllaka duke u përplasur, hipur ose zhytur njëra mbi ose nën tjetrën krijojnë nxehtësi. Pjesët e ngurta të materies pranë zonës së kontaktit të pllakave, në saj të nxehtësisë së jashtëzakonshme, shkrihen dhe kalojnë në gjendje të lengshme. Si pasojë zmadhimi i volumit i masës së lëngshme që çon në rritjen e presionit karshi shkëmbenjve të ngurtë kërkon rrugë të reja për të lëvizur. Kjo do të shkaktonte çarje në drejtim të shkëmbenjve me kundërpresion më të vogël. Nga studimet e kryera ka dalë se rrugët drejt sipërfaqjes së tokës janë më të mundshmet për të lëvizur shkëmbinjtë e lëngëzuar ose e ashtuqujtura “Lava e vullkaneve”. Rrugët akoma më të shkurtëra për në sipërfaqjen e tokës janë ato drejt oqeaneve.
Vullkanet dhe tërmetet në globin Tokësor ndodhen kryesisht gjatë zonave të kontaktit midis pllakave tektonike dhe pranë tyre. Ato paraqiten më të përqendruara në pllakat tektonike brenda oqeaneve p.sh. në zonën e kontaktit të pllakës tektonike të oqeanit Pacifik me pllakën e Filipinëve dhe ate të Karolinës, ose pllaka e Somalisë me atë të Indo-Australisë brënda Oqeanit Indian, etj. Jo më pak vullkane dhe tërmete janë regjistruar në zonat e kontakteve dhe pranë tyre dhe midis pllakave tektonike brenda oqeanit Atlantik. Gjithashtu përqendrime të vullkaneve dhe të tërmeteve janë regjistruar dhe në kontaktet e pllakave tektonike të oqeaneve me brigjet e kontinenteve. Shembull tipik i këtyre kontakteve janë zonat e përplasjeve midis pllakës të oqeanit Pacifik dhe pllakave “Nazka” dhe “Kococ” që ndodhen brënda oqeanit Pacifik me brigjet e Amerikës ose më konkretisht me pllakën e Amerikës Veriore dhe të asaj Jugore.
Vullkane dhe tërmete janë të përhapur dhe në zonat e kontakteve dhe pranë tyre dhe midis pllakave në sipërfaqjen e kontinenteve. Si shembull përmendim zonën e kontaktit midis pllakës tektonike të Euro-Aziatike me pllakën Afrikane dhe me ate Arabike, etj. Faktikisht nga studimet e kryera është vërtetuar se në dysheme ose në fundin e oqeaneve ndodhin më shumë shpërthime vullkanike dhe tërmete se sa në sipërfaqje të kontinenteve. Ky është shkaku, përse nga oqeanet konstatohet dhe rrjedh më shumë nxehtësi. Kjo lavë e nxehtë dhe lëkundjet e fuqishme të tërmeteve reflektohen në ujin e oqeaneve e trazojnë, e qarkullojnë atë dhe krijojnë stuhi dhe urragane të fuqishme, që lëvizin drejt bigjeve të kontinenteve. Këto Urrugane që formohen në oqeane ku shpërthen nxehtësia e lavës vullkanike e shoqëruar me lëkundje të tërmeteve shprehin mekanizmin efishient, që tërheq teprimet e nxehtësisë nga oqeani për ti kaluar ato deri në pjesët e sipërme të atmosferës. Erërat e fuqishme me shpejtësi rreth 300km/orë, lëvizin në formë të një spiraleje ose të një syri dhe shoqërohen me shira të fuqishëm dhe të rrëmbyeshëm. Ato shtrihen me qindra km. të zgjatur në formën e një bishti prapa syrit në qendër të spirales dhe lëvizin ngadalë drejt Perendimit ndërsa më vonë me shpejtësi drejt Poleve. Në sipërfaqje të kontinenteve ato shkaktojnë deme të mëdha si në materiale dhe në njerëz, sepse veprojnë shpejt dhe janë të paparashikueshme, ndërsa në oqeane veprimi i tyre shuhet në gropat e oqeaneve pa shkaktuar demtime.
Nga regjistrimet e kryera është konstatuar se vullkanet dhe tërmetet ndodhen në zona të ndryshme të sipërfaqes të globit tokësor. Në këto rajone ku ato shpërthejnë, sjellin ndryshime të jashtëzakonshme, madje katastrofike në sipërfaqjen e tokës dhe në atmosferë. Ka shumë raste për tu përmendur, por më tipike dhe shumë katastrofike paraqiten zonat ku kanë vepruar vullkanet dhe tërmetet në krahinat e Japonisë. Në këto krahina vullkanet dhe tërmetet janë të vazhdueshme, por lëkundjet herë forcohen dhe herë dobësohen. Duke u futur në atmosferë këto gazra e keqësojnë klimën e atyre zonave ku veprojnë. Në disa raste kur vullkanet dhe tërmetet paraqiten shumë të fuqishëm kanë shkaktuar zhdukjen e ishujve ekzistues ose krijimin e ishujve të rinj.
Pra faktori i dytë që kondicionohet nga proçeset gjeologjike të vetëlëvizjes së materies brenda kores së Tokës; si rrjedhojë i veprimit të pllakave tektonike luan një rol specifik të rendësishëm në klimën e atmosferës dhe mbi sipërfaqjen e rruzullit tonë Tokësor.
III. Qëniet e gjalla.
Qëniet e gjalla nga mikroorganizmat e deri tek njeriu veprojnë në mënyrë aktive mbi sipërfaqjen e tokës dhe atmosferën e saj. Ato gjatë veprimtarisë jetës tyre, por dhe mbas vdekjes dhe transformimit në nje formë tjetër të ekzistencës nxjerrin nga organizmi gazra e plehra dhe i derdhin ato në sipërfaqe të tokës dhe atmosferë. Të gjitha këto prodhime të qënieve të gjalla ekzistuese dhe ato të transformuara influencojnë negativisht në klimën e Tokës sonë. Ndryshimet e klimës nga nxehtësitë e larta në ngrica të jashtëzakonshme influencojnë direkt në materien e çdo forme që ndodhet në Tokë (e ngurtë, e lëngët, e gaztë, qënie të gjalla, etj) dhe e shkatërron, e copëton, e dërrmon, etj. Kështu p.sh. malet të përberë nga shkëmbinj me fortësi të jashtëzakonshme duke ju nënshtruar nxehtësisë së lartë dhe ngrirjeve, herë bymehen dhe herë tkurren. Në këto kushte do të krijohen çarje dhe nën veprimin e agjenteve atmosferik (erat e fuqishme, stuhitë, etj) do të rrëzohen në drejtim të pjeseve më të ulta duke kaluar drejt deteve dhe oqeaneve. Ndryshimi i klimës vepron në të njejtën mënyrë dhe me llojet e tjera të materies si uji, avulli, etj.
Qëniet e gjalla veprimet e klimës i ndjejnë në saj të organizmit të instiktit të brendshëm reflektues. Ata kërkojnë që ti përshtaten klimës. Për këtë zhvendosen duke kaluar nga nje rajon (p.sh. i nxehtë) në një rajon të freskët. Ose për të jetuar në vende të nxehta përdorin kondicionera, ndërsa për rajone të ftohta pëdorin aparatet ngrohës. Kafshët e rregullojnë jetën e tyre të ambjentimit, kryesisht me anë të çvendosjes ose largimit për në rajone me klimë të përshtatshme. Duhet theksuar se ndryshimi i klimës nga nxehtësi të jashtëzakonshme në ngrica dhe anasjelltas shkakton shqetësime në trupin e qenieve të gjalla, të cilat shprehen me dëmtime në fizikun e tyre, por dhe në gjendjen shpirtërore. Kjo është një nga arsyet kryesore që influencon në shëndetin duke shkaktuar infeksione, sëmundje të renda deri në vdekje. Prandaj kryesisht njeriu shpik mjete ose aparate speciale për të jetuar në kushte të një jete normale për trupin dhe trurin e tij.
Ashtu si Toka jonë me anë të vetlëvizjes së saj të brendshme krijon nxehtësi dhe qeniet e gjalla me anë të vetlëvizjeve të tyre krijojnë nxehtësi. Kështu kur atmosfera në sipërfaqje të tokës paraqitet e ftohtë, njeriu e detyron trupin të lëvizi dhe të krijojë një klimë të përshtatshme brenda trupit të tij. Kjo tregon se me anë të vetlëvizjes së trupit njeriu rregullon mënyrën e jetësës së tij kudo që të ndodhet. Të gjitha llojet e gazrave apo të plehrave që prodhohen dhe lëshohen në natyrë nga qëniet e gjalla janë proçese fiziologjike që as vetë njeriu edhe sikur të dojë nuk mund ti ndali. Duhet thenë se këto janë të lidhura me vendndodhjen ekzistuese të qenieve të gjalla, prandaj janë dhe të lokalizuara. Këto prodhime ndodhen kryesisht pranë qyteteve të mëdha ku ka një numër të konsiderueshëm të njerëzve ose në pyjet ku jetojnë kafshë me shumicë.
Probleme shumë serioze janë prodhimet e gazrave, tymit, plehrave, etj., nga aparatet që kanë shpikur shkencëtarët dhe që po përdoren në masë nga njerëzimi (makinat, aeroplanet, raketat, etj]. Të gjitha këto lëshojnë në sipërfaqjen e Tokës dhe atmosferë mijra tonelata gazrash në sekondë. Ato e ndryshojnë klimën duke e berë më të demshme dhe për vetë njeriun. Fabrikat e panuëurta që janë ngritur, po ngrihen dhe do të ngrihen, janë një burim tjetër jashtëzakonisht i madh të cilat prodhojnë gazra dhe plehra që hidhen në sipërfaqje të kores Tokësore dhe në atmosferë. Por sikur nuk mjaftojnë këto që përmendëm më sipër, sepse njeriu po e tregon veten akoma më i pangopur duke ju turrur dhe vetes së tij me ndërgjegje të plotë. Ai pa ndjenja njerëzore dhe i pamëshirshëm po krijon të tjera gazra dhe tymra nga mjetet më moderne që po përdor në luftat e sajuara po nga ai vetë. Nga këto lufta gjakatare që po sjellin shkatërrimin e njerëzimit, prodhohen qindra mijëra ton plehrash si rrjedhojë i njerëzve të vrarë duke qenë krejtësisht të pafajshëm.
Për të gjitha këto fajtor është njeriu, por jo populli i thjeshtë që siç shprehet vet populli “Eshtë mish për top”. Janë egoistat që nuk ngopen me poste dhe pasuri. Janë ata që kanë sjellë dhe do ti sjellin fatkeqësi të tilla njerëzimit. Eshtë fatkeqësi që pikërisht këta njerëz të cilët përmendimin tim nuk duhet të ekzistonin fare në globin tonë tokësor sot kudo dhe në çdo shtet kanë frenat e jetës njerëzore dhe drejtojnë botën.
- Gjelbërimi i kores Tokësore
Natyra i ka falur njeriut jo vetëm jetën me të gjitha të mirat materiale, por i ka dhuruar dhe gjelbërimin, frymarrjen e jetës në Tokë. Gjelbërimi qëndron më lartë se një qenie e gjallë. Pemët dhe bimësia na qeshin, na flasin, na përkëdhelin çdo ditë. Tek ato ne gjejmë shpirtin e vërtetë që duhet të ketë njeriu, gjejmë frymëmarrjen e shëndetshme dhe të pastër, gjejmë buzëqeshjen që nuk e kuptojnë të gjithë. Përkundrazi njeriu i keq në vend të buzëqeshjes përdor sëpatën për t’ja prerë frymarrjen që ato i dhurojnë çdo sekondë njeriut mosmirënjohës. Pikërisht kështu ndodhi kur erdhi Demokracia në vendin tonë. Në vitet 1990-1991 njerëzit e pandërgjegjëshëm i prenë pemët i rrëzuan përtokë, sepse i përkisnin regjimit Komunist. Njerëzit e degjeneruar dhe të papjekur, politizuan dhe pemët dhe gjelbërimin tek i cili të gjithë gjenin frymëzimin, gëzimin dhe frymarrjen.
Nga të gjitha llojët e materies që ekzistojnë në rruzullin Tokësor vetëm pemët, bimësia e përtërijnë ajrin në atmosferë i kthejnë buzëqeshjen asaj. Në verën e nxehtë njerëzit turren tek hijet e pemëve, ndërsa në dimër harrojnë ti përqafojnë për ti mbrojtur nga të fohtit e egër. Sa mosmirënjohës! Por nuk duhet të çuditemi shumë, sepse ata urrejnë njeri tjetrin duke vrarë dhe jo të presin mirënjohje dhe mëshirë pemët dhe bimët. Fëmijët i afrohen luleve, i buzëqeshin trandafilit, e përkëdhelin dhe e puthin. Nuk e këpusin se janë të padjallëzuar, janë të pastër në shpirt dhe ju vjen keq. Ata duan ta shohin të lulëzuar, po ta këpusin ai vdes dhe nuk do ta shihnin përherë. Kurse ne i afrohemi e këpusim pa i buzëqeshur, madje nuk e kthejmë as kokën të paktën për ta përshëndetur, për sjelljen tonë brutale. Trëndafilin e mbajmë në dorë dhe vijmë vërdallë për ti rrëmbyer zemrën ndonjë vajze duke i dhenë dhuratën e vjedhur.
Tek pemët, karafilat dhe trëndafilat shkrimtarët dhe poetët kanë gjetur dhe gjejnë frymëzimin. Sa poezi janë shkruar për dashurinë platonike nën hijen e pemëve. Të gjithë presin pranverë me gëzim, sepse shpërthen gjelbërimi. Çelin gjethet dhe lulet e pemëve, na mbushet gjoksi me aromën e karafilave apo trëndafilave. Gjethet e pemëve duke fëshfëritur sjellin flladin e freskët mbi trupin tonë, fytyrën dhe gjoksin tonë. Këtë kënaqësi fizike dhe shpirtërore e gjen vetëm në mes të pemëve dhe bimësisë, e gjen në mes të pishave në pyjet shekullorë. Gjithë këtë bukuri shpirtërore na i jep vetëm gjelbërimi, përveç interesit ekonomik si dru apo përdorimet e në ndërtimet.
Literatura
- Buckley, B.; Hopkins, E.J.; Whitaker, R. 2004. Weather.
- Pollack, H. 2009. A World without Ice.
- Simon, S. 2006. Earthquakes.
- Rosi, M.; Pappale, P.; Lupi, L.; Stopato, M. 2003. Volcanoes.
- Peters, E.K. 2012. The Whole story of climate.
- Scientific American. 2007. The Whole story of climate.
- Scientific American. 2007. Critical perspectives on World climate.
- Kraynak, J.; Tetrault. W.K. 2003. The Oceans.
- National Geographic Society. 1981. Atlas of theWorld.