Analizë ekskluzive për gazetën “Dielli”, New York
Nga Washington D.C. – Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/
I. Qeveria në detyrë në një shtet që pret veten
Republika e Kosovës ndodhet sot në një nga momentet më të brishta të historisë së saj politike pas pavarësisë: një Kuvend që ende nuk ka arritur të konstituohet, një Qeveri që vazhdon të ushtrojë detyrat në cilësinë e “qeverisë në detyrë”, dhe një proces politik që është futur në qorrsokakun e refuzimit të mandatit për formimin e qeverisë së re.
Kjo situatë e krijon një vakum të trefishtë institucional – parlamentar, ekzekutiv dhe politik – ku partia e radhës, e cila sipas nenit 95 të Kushtetutës do të duhej të propozonte Kryeministrin, refuzon ta marrë mandatin dhe kërkon shkuarjen në zgjedhje të jashtëzakonshme.
Në këtë kontekst, pyetja themelore shtrohet me forcë të re:
Kush do ta mbikëqyrë Qeverinë në detyrë dhe si ruhet rendi kushtetues në mungesë të një shumice parlamentare funksionale?
Në republikën parlamentare, kontrolli parlamentar mbi pushtetin ekzekutiv është garancia më e lartë e demokracisë. Por kur ky mekanizëm bllokohet, qeverisja kthehet në administrim të përkohshëm pa përgjegjësi politike – një situatë që rrezikon të përmbysë parimin e ndarjes dhe balancimit të pushteteve, thelbin e çdo rendi demokratik.
II. Bazamenti juridik dhe kufijtë e Qeverisë në detyrë
1. Parimi kushtetues i vazhdimësisë institucionale
Sipas nenit 95, paragrafi 5, të Kushtetutës së Republikës së Kosovës:
Ky parim siguron stabilitet institucional dhe parandalon boshllëkun ekzekutiv. Por ai nuk e pajis qeverinë në detyrë me legjitimitet të plotë politik.
Në këtë periudhë, Qeveria është kujdestare e rendit juridik, jo bartëse e një mandati të ri qeverisës. Prandaj ajo mund të ndërmarrë vetëm veprime të nevojshme dhe administrative, pa prekur politikat strategjike apo orientimin e brendshëm e të jashtëm të shtetit.
2. Kufizimet dhe ndalesat
Në asnjë rrethanë, Qeveria në detyrë nuk mund të ndërmarrë:
-marrëveshje të reja ndërkombëtare që krijojnë obligime të reja për shtetin;
-emërime politike, diplomatike apo ushtarake me karakter të përhershëm;
-ndryshime të buxhetit apo reforma ligjore me ndikim afatgjatë;
-vendime që mund të prekin sovranitetin apo territorin e shtetit.
Këto kufizime burojnë nga parimi i proporcionalitetit të pushtetit në fazat e tranzicionit politik. Çdo tejkalim i tyre përbën shkelje të Kushtetutës dhe hap rrugën për ndërhyrje të Gjykatës Kushtetuese.
III. Mbikëqyrja institucionale: kush ruan ekuilibrin kushtetues?
1. Roli i Presidentit të Republikës
Në situatën kur partia e parë dështon në formimin e Qeverisë dhe partia e dytë refuzon ta marrë mandatin, Presidenti bëhet hallka kryesore e stabilitetit kushtetues.
Sipas nenit 84 të Kushtetutës, Presidenti është “garant i funksionimit kushtetues të institucioneve publike” dhe ka detyrimin që:
-të sigurojë që procesi i formimit të qeverisë të ndjekë rrugën kushtetuese deri në fund;
-të konsultojë partitë parlamentare për zgjidhje të mundshme institucionale;
-dhe, në rast pamundësie objektive për formim të qeverisë, të shpallë zgjedhje të reja brenda afateve të përcaktuara nga Kushtetuta.
Në një fazë të tillë, Presidenti duhet të veprojë si arbitër kushtetues, duke garantuar transparencë, neutralitet dhe stabilitet institucional.
2. Gjykata Kushtetuese – interpretuesja e rrugës përpara
Nëse lind dilemë juridike mbi refuzimin e mandatit apo kompetencat e qeverisë në detyrë, Gjykata Kushtetuese është institucioni që përcakton kufijtë dhe rrugëdaljet.
Ajo mund të:
-interpretojë nëse refuzimi i mandatit përbën “dështim për formim qeverie” në kuptimin e nenit 95;
-të sqarojë nëse Presidenti ka të drejtë të shpërndajë Kuvendin dhe të shpallë zgjedhje;
-si dhe të përcaktojë kufijtë e veprimit të qeverisë aktuale deri në krijimin e një të reje.
Në këtë kuptim, Gjykata Kushtetuese është garancia e fundit juridike që parandalon devijimin e pushtetit dhe mbron ligjshmërinë e procesit demokratik.
3. Bashkësia ndërkombëtare – garancia e jashtme e stabilitetit
Në faza të brishta tranzicioni, partnerët strategjikë të Kosovës – SHBA, BE dhe shtetet e QUINT-it – ushtrojnë një rol thelbësor diplomatik.
Ata nuk ndërhyjnë në mënyrë juridike, por ndikojnë politikisht në ruajtjen e stabilitetit institucional dhe integritetit demokratik.
Ky dimension ndërkombëtar është pjesë e arkitekturës së sigurisë së Kosovës dhe shpeshherë ka shërbyer si mekanizëm i balancimit politik në periudha krizash të brendshme.
IV. Rreziqet që e presin Kosovën në mungesë të kontrollit efektiv
- Paraliza institucionale dhe boshllëku i përgjegjësisë politikeNëse Kuvendi mbetet i pazonjë të konstituohet dhe partia e radhës refuzon mandatin, vendi hyn në një periudhë pezullimi ku ekzekutivi funksionon pa legjitimitet të ri.Kjo gjendje e zgjatur do të krijonte një qeverisje teknike të paqëndrueshme, me pasoja për të gjitha proceset shtetërore.
- Rreziku i abuzimit me pushtetin administrativNjë qeveri në detyrë mund të keqpërdorë mekanizmat e administratës për qëllime elektorale, duke krijuar një terren të pabarabartë politik dhe duke cenuar parimin e neutralitetit të institucioneve publike.
- Kriza e përfaqësimit demokratik dhe humbja e besimit qytetarKur populli mbetet pa përfaqësim efektiv parlamentar, krijohet një hendek i rrezikshëm ndërmjet sovranit dhe pushtetit, që e minon besimin në institucionet demokratike.
- Rreziku i izolimit diplomatikNjë qeveri në detyrë, pa mandat politik, nuk mund të negociojë marrëveshje ndërkombëtare apo të përfaqësojë plotësisht shtetin në arenën ndërkombëtare.Kjo e dobëson pozicionin e Kosovës në proceset e anëtarësimit në Këshillin e Evropës, NATO dhe BE, duke krijuar perceptimin e një shteti në krizë funksionale.
- Rreziku i ndërhyrjeve të jashtme dhe rikthimit të ndikimit serbÇdo dobësi institucionale në Kosovë shfrytëzohet nga Serbia për të fuqizuar strukturat e saj paralele dhe për të penguar integrimin e veriut.Një periudhë e gjatë pa qeveri të re e rrit ndjeshëm këtë rrezik.
V. Perspektiva e domosdoshme: kthimi në rendin kushtetues
Për të rikthyer ekuilibrin dhe besimin institucional, Kosova duhet të ndërmarrë tri masa themelore:
- Konstituimi urgjent i Kuvendit ose shpallja e zgjedhjeve të reja – si rrugë e vetme për rikthim të legjitimitetit politik.
- Vendim i menjëhershëm i Gjykatës Kushtetuese, që sqaron kufijtë e kompetencave të qeverisë në detyrë dhe sanksionon çdo tejkalim të tyre.
- Koordinim i ngushtë me partnerët ndërkombëtarë, për të ruajtur kredibilitetin e Kosovës si demokraci funksionale dhe të përgjegjshme.
VI. Qeveria në detyrë dhe provimi i maturisë kushtetuese
Kjo fazë është testi më serioz i maturisë politike dhe kushtetuese të Republikës së Kosovës.
Nëse institucionet e saj arrijnë të menaxhojnë krizën me ndërgjegje demokratike dhe përkushtim ndaj Kushtetutës, Kosova do të dalë më e pjekur dhe më e respektuar ndërkombëtarisht.
Por nëse lejohet që vakumi politik të shndërrohet në mjet për përfitime partiake, atëherë rrezikohet jo vetëm funksionaliteti i institucioneve, por vetë kredibiliteti i shtetit.
Kosova ndodhet në udhëkryqin më të rëndësishëm pas shpalljes së pavarësisë:
Të tregojë se është republikë me institucione të pjekura, apo shtet që ende pret të bëhet plotësisht vetvetja.
Rrugëdalja është e qartë: kthim te Kushtetuta, respektim i afateve kushtetuese dhe përgatitje e përgjegjshme për zgjedhje të reja.
Vetëm kështu, Republika e Kosovës do ta kalojë këtë provim me dinjitet – si shtet i së drejtës, i maturisë institucionale dhe i partneritetit të përhershëm me demokracitë perëndimore.