Arjeta Ferlushkaj Kotrri
New York
January 29th , 2023
Në 132 faqet e librit “Studies on Albanian literature and ethnology, Kanun of Lekë Dukagjini”, kemi mundësi të njihemi me qasjen e studiuesit Besim Muhadri ndaj dy fushave që nuk lidhen drejtpërdrejt me njëra-tjetrën. Autori e ka strukturuar librin në dy pjesë:
1. Studime letrare shqiptare, pjesë në të cilën analizohen 5 autorë shqiptarë: Ismail Kadare, Hivzi Sulejmani, Din Mehmeti, Murat Isaku dhe Adnan Mehmeti.
2. Studime mbi “Kanunin e Lekë Dukagjinit”
Është mjaft e gjetur përzgjedhja e hapjes së librit: teksti hapet me një studim që ka protagonist shkrimtarin më të njohur shqiptar Ismail Kadarenë dhe, përveç kësaj, kemi edhe detajin që nga Kadare, është marrë si objekt studimi vetëm ajo pjesë e krijimtarisë se tij ku flitet apo ku i është kushtuar Kosovës. Studiuesi Muhadri ka bërë pjesë të kësaj analize vepra të Kadaresë të zhanrit qoftë në poezi, prozë apo publicistikë.
Vëmë re se tek secili autor që është marrë në analizë nga Muhadri, qëllimi nuk është kurrë i përsëritur.
Nëse te Kadare, studiuesi kërkon të nxjerrë në pah se sa (por edhe si) zë hapësirë Kosova në krijimtarinë e tij, kur merr në shqyrtim Hivzi Sulejmanin, e përqëndron vëmendjen përgjithësisht tek një vepër sic është “Njerëzit”, dhe fokusohet tek teksti, me vëmendje edhe tek kufijtë fakt-fiksion.
Krejt tjetër është edhe studimi për shkrimtarin Din Mehmeti, ku sipas Muhadrit, ka marrë vëmendjen e duhur nga kritika letrare. Pikërisht, se si është parë shkrimtari Din Mehmeti nga studiues e kritike të njohur (si R.Qosja, A.Vinca, I.Rugova, etj.,) dhe se cilat janë disa nga tiparet karakteristike të këtij autori, përbëjnë edhe thelbin e kësaj qasjeje. Muhadri gjithashtu na jep edhe fazat (konkretisht 4) të krijimtarisë së këtij shkrimtari.
Ndryshe nga rasti i Din Mehmetit, për shkrimtarin Murat Isaku, studiuesi Muhadri është i mendimit se kritika nuk i ka dhënë vëmendjen e duhur veprës së tij. Tek studimi “Aspekte tematike në poezinë dhe prozën e Murat Isakut”, studiuesi Muhadri nuk ka pasur një vepër të caktuar si referencë por na jep një tablo të këtij shkrimtari në tre dimensione: si poet, si tregimtar dhe si romancier.
Me studimin për shkrimtarin Adnan Mehmeti, autori na sjell edhe më pranë letërsisë shqipe përsa na takon ne shqiptarëve të diasporës këtu në SHBA dhe këtë e ka bërë duke zbërthyer artin e Adnan Mehmetit, duke mos e lënë pas dore krijimtarinë e prodhuar gjeografikisht larg kombit, pra duke lidhur ura komunikuese. Kurse tek shqiptarët që jetojnë larg nesh, iu ka përcjellë pak nga botëkuptimi dhe malli jonë për vendin amë. Citojmë:
“Është radha ime
Të nisem
Pas meje,
Radha e gruas time
Të niset.
Pas nesh-
Radha e fëmijëvë tanë
Të nisen.
Por, nga ne,
Asnjeri nuk niset.”
(Adnan Mehmeti: “Ndajfoljet e vendit”)
Muhadri përmend kryesisht temat që dominojnë krijimtarinë e Adnan Mehmetit si dhe studiuesit që janë marrë me këtë krijimtari, si Ilirjana Sulkuqi, Ramiz Gjini, Pal Ndrecaj, etj.
II
Pjesa e dytë e librit i kushtohet studimeve dhe hulumtimeve për kanunin. Ky grupim analizash nis me dilemat e autorësisë rreth kanunit, nga ku përmenden alternativat e Tonin Çobanit dhe Kasem Biçokut, bashkë me argumentimet e tyre. Vetë studiuesi Muhadri nuk e gjykon të dëmshme “ndarjen” e autorësisë së kanunit mes Lekë Dukagjinit dhe Aleksandrit të Madh, siç e kanë përmendur përkatësisht Çobani dhe Biçoku.
Studiuesi Muhadri, në këtë kapitull të librit për kanunin, hapësirë më të madhe i ka kushtuar analizave dhe studimeve që kanë bërë të huajt për kanunin. Ndër këto emra, Muhadri ka zgjedhur të përfshijë hulumtimet nga Giuseppe Castelletti, Salvatore Villari, David Stanfield, Leonard Fox, etj. Rasti i bashkëpunimit mes dy studiuesve Muharrem Dragovaja dhe David Stanfield është sjellë mjaft bukur nga Muhadri si një shembull plot interes se si pasioni për kërkimin shkencor, sjell kontribute me vlerë, në rastin tonë për etnologjinë shqiptare.
Studiuesi Leonard Fox, kur e ka përkthyer kanunin në anglisht (u botua në New York nga Gjolekaj Publishing), ka bërë edhe një analizë rreth tij dhe Muhadri, duke e peshuar si me shumë rëndësi për lexuesin, e ka risjellë në librin e tij të plotë, duke ndërhyrë vetëm tek përcaktimi i nëntitujve.
Sa i takon metodologjisë, në veprën “Studime në letërsinë shqiptare dhe etnologjinë, Kanuni i Lekë Dukagjinit”, autori nuk ka ndjekur vetëm një metode gjatë hartimit të këtij teksti, por pjesë e punës së tij ka qenë qoftë teoria pozitiviste, qoftë ajo strukturaliste, apo teoria e pritjes nga lexuesi, etj. Nuk mungojnë as studimet e karakterit komparativ. Kjo është një vlerë e shtuar për këtë botim.
Në kapitullin e parë të librit, dhe thuajse edhe tek kapitulli i dytë, të gjitha shkrimet kanë formatin e punimit shkencor të mirëfilltë, duke patur si pjesë përbërëse abstraktin, fjalët kyce, hyrjen, shtjellimin, konkluzionet dhe referencat e citimeve apo bibliografia e shfrytëzuar.
Një tjetër vlerë e shtuar është edhe trajtimi i çështjeve të kanunit nga disa perspektiva, duke përmendur argumente të ndryshme.
Si përfundim, ky libër i studiuesit Besim Muhadri, është një prekje interesante në krijimtarinë e disa autorëve shqiptarë, ku Muhadri ka shfaqur kujdes edhe ndaj kufijve gjeografikë (nuk ka përfshirë vetëm autorë nga Kosova). Gjithashtu, është një botim mjaft tërheqës për studiues apo lexues të apasionuar të njohin më në detaje kanunin e Lekë Dukagjinit, se si shihet nga brenda e jashtë shqiptarisë. I urojmë z.Besim Muhadri suksese të mëtejshme dhe e falënderojmë për kontributin e vazhdueshëm në fushën e letrave shqipe.