Artan Nati/
Në Shqipëri, ligji është si një dasmor i ftuar nga Brukseli, veshur me kostum elegant, flet me etikë dhe bën foto për Facebook… por sapo fillon festa, e heq xhaketën dhe kërcen vallen pogonishte apo labçe. Kultura jonë nuk e sheh ligjin si marrëveshje të përbashkët, por si një listë rregullash që mund të negociohen, anashkalohen ose shpërfillen, në varësi se kush është në pushtet dhe kush është “i yni”. Ligjet për barazi, të drejta e transparencë janë të ngjashme me premtimet elektorale, të bukura në letër, të pavlefshme në terren. Ato hapen vetëm kur vijnë inspektorët e BE-së, njësoj si oborri i shtëpisë që pastrohet vetëm për vizitën e krushqëve. Dhe kontrata sociale? Ne e kemi kthyer në një marrëveshje verbale tipikisht shqiptare: “Hajde, hajde, shohim e bëjmë”. Në Shqipëri, ligjet shkruhen si në Bruksel, por zbatohen si në kohën e Kanunit. Kontrata sociale nuk është e nënshkruar nga qytetarët, na ka ardhur trashëgim, bashkë me mentalitetin se ligji është këshillë, jo detyrim. Kemi ligje moderne për barazi, të drejta dhe transparencë, por i mbajmë si dekor për ekspozita europiane. Në përditshmëri, rregullat janë si semaforët natën, i respekton vetëm nëse ka njeri që po sheh. Po qeveria dhe kryeministri?
Kultura shqiptare e stilit “Rama” është një miks i çuditshëm mes ekspozitës së pikturave, Instagram-it personal dhe vendimeve që merren mes një filxhani kafeje dhe një turneu basketbolli. Ligjet e Brukselit, nga ana tjetër, vijnë si manuali i përdorimit të një makinerie gjigante ku çdo buton është i etiketuar në gjermanisht dhe frëngjisht. Përplasja është e pashmangshme: njëra palë flet për “shpirtin artistik” dhe “kreativitetin ballkanik”, tjetra për nenin 37, pikën 4, dhe standardet e ISO-s.
Marrëdhënia mes ligjit dhe kulturës në Shqipëri nuk është thjesht çështje juridike apo folklorike, është zemra e kontratës sociale që ne, si komunitet, kemi pranuar (ose më saktë, kemi trashëguar pa e diskutuar realisht). Rousseau do të thoshte se ligji duhet të përfaqësojë vullnetin e përgjithshëm, dhe se ky vullnet nuk është një dhuratë nga qielli, por një krijim i përhershëm i shoqërisë. Problemi ynë është se shpesh ligjet në Shqipëri janë të shkruara në gjuhën e Brukselit, por të lexuara me mentalitetin e kulturës kombëtare, ose rajonale. Ndryshe zbatohet ligji në Korçë, e ndryshe në Elbasan, Vlorë apo Tropojë. Kultura jonë ende e sheh ligjin si një kornizë të jashtme, një “urdhër nga lart” që mund të negociohet në zbatim. Kjo shpjegon pse ligje të avancuara për të drejtat e njeriut, barazinë gjinore apo transparencën shpesh mbeten letra të bukura, por të mbyllura në dosje, sepse kultura e përditshme e sheh marrëveshjen e shoqërisë jo si një akt të përbashkët, por si një rregull që mund të anashkalohet nëse “nuk na shkon për mbarë”.
Kjo është arsyeja pse tranzicioni ynë duket i pafund. Ligjet moderne miratohen me shpejtësi për transparencën, për mbrojtjen e mjedisit, për barazinë gjinore, për të drejtat e njeriut. Por këto ligje shpesh nuk e kalojnë dot testin e kulturës së përditshme. E njëjta shoqëri që voton për ndalimin e mbeturinave në lumenj, të nesërmen i sheh ato lumenj të mbushur me plastika. E njëjta shoqëri që miraton kuota për gratë në politikë, shpesh i sheh ato gra si “ornament” dhe jo si vendimmarrëse reale.
Në fakt, një pjesë e mirë e qytetarëve e percepton ligjin si diçka të huaj, jo të krijuar prej tyre. Kjo është trashëgimia e dekadave kur ligji vinte nga një autoritet absolut, qoftë Porta e Lartë, mbretëria e Zogut apo Partia e Punës dhe nuk përfaqësonte domosdoshmërisht vullnetin e komunitetit. Kur ligji nuk buron nga një debat i gjerë dhe i sinqertë shoqëror, ai mbetet një trup i ftohtë, që nuk hyn kurrë në gjak me kulturën.
Kultura që mposht ligjin
===================
Mjafton të kthehemi një shekull pas, kur shteti shqiptar i sapokrijuar përpiqej të vendoste ligje moderne mbi pronësinë, taksat dhe administratën. Në shumë zona malore, Kanuni i Lekë Dukagjinit vazhdonte të ishte “kushtetuta” e vërtetë. Ligjet e shtetit ishin letra që vinin nga Tirana, por vendimet e rëndësishme merreshin në kuvendin e burrave, sipas zakoneve shekullore. Madje, edhe në vitet ’20, gjykatat shtetërore shpesh nuk guxonin të hynin në konflikt të hapur me normat e Kanunit, nga frika e gjakmarrjes apo humbjes së autoritetit në komunitet. Edhe pas Luftës së Dytë Botërore, kur regjimi komunist shpalli pronën kolektive dhe ndaloi gjakmarrjen, kultura rezistoi në mënyrën e saj. Gjakmarrja nuk u zhduk; thjesht u fsheh. Familjet që nuk mund të merrnin hakun hapur, e bënin në mënyrë të maskuar. Kjo tregon se një ligj, sado i fortë, nuk e fshin dot një kulturë të rrënjosur pa e zëvendësuar atë me një tjetër.
Ligji që formëson kulturën
=====================
Nga ana tjetër, kemi shembuj kur ligji e ka fituar duelin. Ligji për arsimimin e detyrueshëm, i miratuar që në vitet ’20 dhe i zbatuar me këmbëngulje në periudhën komuniste, ndryshoi rrënjësisht kulturën e analfabetizmit. Në një vend ku, deri në fillim të shekullit XX, lexim-shkrimi ishte privilegj i pak njerëzve, ligji e ktheu dijen në normë shoqërore. Sot, askush nuk e vë në diskutim të drejtën dhe detyrimin për arsimim, ky është një shembull klasik i asaj që Rousseau do ta quante një “vullnet i përgjithshëm” i konsoliduar.
Një tjetër rast është ligji për ndalimin e duhanit në ambientet publike. Në fillim, shumë e tallën: “Si do ta ndalosh shqiptarin nga cigarja e kafesë?” Por me kalimin e viteve, edhe ata që e shkelin e pranojnë se ligji ka ndryshuar zakonet, sot është normale të pyesësh para se të ndezësh një cigare në një ambient të mbyllur.
Një kontratë sociale ende e paqartë
===========================
Në këtë betejë mes ligjit dhe kulturës, Shqipëria ende nuk ka gjetur një ekuilibër të qëndrueshëm. Ne shpesh marrim ligje të huaja dhe i transplantojmë në tokën tonë, duke shpresuar që kultura do t’i pranojë. Por nëse ligji nuk ndërvepron me vlerat dhe normat e brendshme, ai mbetet si një rregullore e bukur në mur, që të gjithë e shohin, por pak e ndjekin. Mendimtarët e shtetformimit na kujtojnë se një shoqëri e lirë nuk pret që ligji t’i imponohet nga jashtë. Ajo e krijon vetë ligjin si shprehje të vullnetit dhe imagjinatës kolektive. Shqipëria është ende në këtë proces: midis trashëgimisë së së kaluarës dhe aspiratës për të ardhmen, midis Kanunit dhe Kushtetutës së vitit 1998, midis zakoneve të fshatit dhe normave të Brukselit.
Në fund, pyetja e madhe mbetet: A do të kemi një ditë një ligj që flet në gjuhën e kulturës sonë dhe një kulturë që i përgjigjet në gjuhën e ligjit? Sepse vetëm atëherë kontrata jonë sociale do të jetë e plotë, jo si një marrëveshje e ftohtë në letër, por si një pakt i gjallë mes njerëzve. Deri atëherë, do vazhdojmë të jetojmë mes surrealizmit artistik të Edi Ramës dhe burokracisë gri të Brukselit, një martesë ku as nusja, as dhëndri, nuk e kanë idenë pse u martuan, por të dyja palët pozojnë të lumtura për foto.