Arben Iliazi/
Populli shqiptar nuk vuan nga kompleksi i gjenocidit, kjo është një pasuri shpirtërore e tij. Ky është mesazhi që përcjell shkrimtari Pajtim Çaushi nga Konispoli, nga pjesa e mbetur e Çamërisë. Romani “Robina e ëngjëjve”, që sapo është hodhur në qarkullim, vjen pas disa botimeve të sukseshme të autorit në prozë e poezi (tetë romane, pesë vëllimeve me poezi e katër novela).
Eshtë një prozë e gjatë me subjekt interesant, që lidhet me fatin tragjik të trojeve shqiptare si rezultat i masakrimit të popullsisë autoktone dhe i coptimit të trojeve etnike përgjatë viteve të shekullit të njëzetë.
Sfondi gjeografik i vendosjes së ngjarjeve është jugu dhe verilindja e Shqipërisë. Përmes ngjarjeve reale të ndodhura në territoret tona përgjatë një shekulli, shenjohen artistikisht pasojat tragjike që ranë mbi kombin shqiptar si rezultat i zbatimit të vendimeve të Konferencës së Londrës përmes lojës së Fuqive të Mëdha për të plotësuar orekset shoviniste të fqinjëve Jug e Veri.
Autori e realizon bukur artistikisht imazhin e coptimit të atdheut duke e përqasur me veprimin e hanxharit të mishtarit që pret copat e gjallesës së therur dhe i hedh andej këndej në gojën e grabiqarëve me uri të panginjur.
Rrëfimi është thurrur mbi bazën e paraleleve të ngjarjeve historike që kulmojnë me qershor – marsin e viteve 1944 – 1945 dhe janarin e pranverën e vitit 1999. Datimi i parë ka si objekt tregimi masakrat e bandave zerviste ndaj popullsisë shqiptare të Çamërisë në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore – qershor ’44 – mars ’45. Pika toponimike ku kryhet masakra është qyteti i Paramitit (Paramithia). Objekti i masakrës dhe dëbimit janë shqiptarët çamë të besimit musliman.
Datimi i dytë i ka përqëndruar linjat e rrëfimit në fshatin Raçak të Kosovës kur ushtria kriminele serbe në janar të vitit ’99, në përfundim të mijëvjeçarit të dytë, kreu masakrën gjakatare ndaj popullsisë së pafajshme shqiptare duke lënë të vrarë 46 fëmijë, gra e të moshuar.
Ndonëse në kohë të distancuara e territore të largëta, të dyja ngjarjet kanë një emrues të përbashkët, atë të organizimit të masakrave deri në shfarrosje të shqiptarëve nga trojet e tyre etnike.
Edhe mjetet janë të njëjta: grabitje, tortura, vrasje, përdhunime, dëbime me dhunë, poshtërime masive…Urë lidhëse për ngjizjen e rrëfimit bëhet personazhi i Nanë Fatës e cila është përfaqësuese e të gjithë femrave shqiptare që përjetuan masakra e përdhunime tek të afërmit dhe tek vetja.
Fata masakrën e bandave zerviste në Paramithi e në gjithë Çamërinë e ndieu realisht në moshën e adoleshencës. Një vajzë paramithiote në kohën e ëndrrave të bukura për pranverën e jetës, bie papritur në errësisën mesjetare të veprimeve barbare e shtazarakëve të kanibalëve zervistë.
Ndërsa masakrën dhe dëbimin nga trojet shqiptare të Çamërisë e jetoi në moshën e ëndrrave për të ardhmen, masakrën e Raçakut e Drenicës në Kosovë nga fashistët serbë të Milosheviçit e përjetoi në moshën e vonshme të pjekurisë e pleqërisë. Në moshën kur njeriu është më pranë jetës së tejme, më pranë momentit të takimit me Zotin e Madh.
Pikëisht, kjo shërben si bërthamë narrative lidhëse mes të djeshmes e të sotmes, jetës dhe tejjetës.
Me ndihmën e katër ëngjëjve shoqërues Nanë Fata mundi të shkojë tek Empiriumi, Kryeselia e Zotit të Madh. Atje jep shpjegimet e kërkuara nga ëngjëll Dosja për krejt rrjedhën e masakrave zerviste mbi shqiptarët muslimanë në Çamëri.
Bërthamat e shumta narrative që lidhen me udhëtimin e Nanë Fatës nga Toka në Empirium si tek mali i zhveshur, dukja e nepërkave, ardhja e katër ëngjëjve, udhëtimi në qiellin e pritjes, kalimi i urës së perit, Pallati i mjegullt me 999 kate, takimi me Zotin, bisedat me ëngjëll Dosjen janë ndërtuar mbi bazën e teknikave artistike të drejtimit letrar të Realizmit Magjik. Ndërthurren natyrshëm dukuritë e ngjarjet njerëzore me ato tejnjerëzore.
Linja tokësore e subjektit realizohet jo mbi bazën kompozimit linear të ngjarjeve, por me teknikën e krijimit të një kompleksi mozaik. Skenat e ndërtimit të Urës së Mesit nga tre Çelot, ngjarja interesante e tri nuseve me tre vëllezërit, tragjikja e Mujit dhe Bardhës, rrëfimi për xha Fanin e Janin, udhëtimi dhe përballja e Sarës e Bojkos e plot skena të tjera harmonizojnë realizmin, me legjendën, mitin e rrëfimin bisedor, dokumentin dhe shtypin, intervistën dhe telegramet, konferencat e shtypit dhe gazetat e kohës.
Autori bën kujdes për të qënë sa më objektiv dhe realist në trajtimin e marrëdhënieve mes popujve dhe lidhjeve miqësore të tyre.
Krahas vrasjes së papritur e të pabesë të shqiptarëve Bardhi dhe Ylle, tregohet edhe për denigrimin e përdhosjen e grekut të thjeshtë e të drejtë xha Fanit, komshiut e mikut të familjes së Kadri Seitit. Njëherësh Maria, e shoqja e tij, e qan si birin e vet Bardhin që e kishte rritur në duart e saj me dashurinë e një nëne të mirë.
E njëjta edhe me fqinjin nga veriu. Krahas vrasjes tragjike të kosovarëve Muji dhe Bardha, krijohet edhe bërthama rrëfimtare për serbët Velko e Sara të cilët përjetojnë nga ushtarët bashkëkombës të kllonuar me urrejtje e instikte shtazarake tmerre e tentativa përdhunimi pavarësisht etnisë së njëjtë.
Mesazhi që përcillet është tërësisht njerëzor e miqësor: Populli shqiptar nuk vuan nga kompleksi i gjenocidit, kjo është një pasuri shpirtërore e tij.
Popujt, pavarësisht nga besimi dhe emri, kombësia dhe ngjyra përballë të keqes që buron nga instiktet e errësirës i nënshtrohen të njëjtit fat: përdhunimit, denigrimit e dëbimit nga vatrat amëtare. Por principet e humanizmit janë më superiore dhe të plotfuqishme se primitiviteti i shovinizmave të ndryshëm, që janë edhe një rrezik potencial dhe real për një deformim të historisë moderne.
Teknikat rrëfimtare që ka përdorur autori janë të larmishme dhe tërheqëse për çdo kategori lexuesi. Dimensioni leksikor dhe morfologjik është i përcaktuar nga një model i jashtëzakonshëm i një sintakse të brendshme, lakonike. Brenda subjektit harmonizohen rrëfimi linear me atë në retrospektivë, lutjet dhe ditari, njoftimet dhe kronikat, urdhrat e deklaratat. Çdo detaj dhe çdo çast në këtë roman merr një reliev plastik në hullitë e dramatikes e tragjikes, ku syrit të shkrimtarit nuk i shpëton as dhe ngjyrimi më i vogël; ndjeshmëria e tij e mprehtë nuk humbet as lëvizjen më të vogël.
Në përgjithësi romanet e P. Çaushit nuk janë thjesht kimi eksperimentuese, por alkimia e realitetit, me një realizëm gati demoniak, ku fati vizaton çdo dhimbje. Si shkrimtar me përvojë, gjithçka e sheh nga brenda duke na dhënë përfytyrime me saktësi stenografike, që nuk kanë nevojë për shumë vizatim. Në romane si “Robina e Engjëjve” shikon me tmerr se në sipërfaqen e qetë të kësaj bote, ka një botë tjetër që është një purgator martirizimi dhe flakët e aktakuzës ngjiten deri te ata që drejtojnë botën e ngritur mbi padrejtësi dhe egoizma misterioze force e antihumanizmi.