Spiro Kote/
“Ah, ajo qytezë që e doja shumë, me gjithë shpirtin, tani i ngjante një fushe të mbjellë me bimë të helmëta, apo dhe më keq, një ndërmarrje të braktisur që prodhonte veç hije dhe fanitje të frikshme…”.
* Ndërsa unë dhe mendimet i ndaloja. Vetëm zemra rrihte dhe më dukej me shumë zhurmë, si kambanë e frikshme… Sekondat ishin të gjata, të gjata sa një qindvjeçar, pafund. Unë merrja frymë fare pak, më pak se një mi, ndërsa zemra, edhe ajo rrihte më rrallë dhe fort, tink… tak…tak, tink… tank, tik… tak…
Kaq pak mbase mjafton që ju të arrini të kapni fillin e rrëfimit, të psiko-analizës e meditimit të protagonistit, si dhe të stilit të autorit, -në vetëm këto dy pasazhe…
I tillë dhe nën këtë frymë është shkruar i gjithë romani “I arratisuri“, i autorit të njohur, Taip Sulko, autor i disa vëllimeve të spikatur, me vlera e cilësi të rralla poetike – art i vlertë dhe cilësi po aq potente, tek ky autor, ashtu si në poezi, që dëshmohet po aq dukshëm edhe në prozën e tij, të përshfaqur në këtë roman, të pazakontë në alegorinë dhe simbolikën e vet.
Dukuria e arratisjes në letërsi është sa e kahershme, por, po aq edhe bashkëkohore. Që nga kalorësi zulmëmadh i fytyrës së vrerosur (mesjeto- rilindas), Don Kishoti i arratisur për avetura, heronjtë romantikë, Haroldi, i Bajronit, (përfshi vetë poetin), apo të poemave të Pushkinit, Lermontovit e deri tek Kamy, me “Merson” të arratisur prej vetvetes, apo Dedalusin e Xhojsit, heroin e arratisur brenda një dite, ose dhe tek F. Kafka me heroin e vet K… tek “ Kështjella“, nëpër rrugë të pafundta në kërkim të misterit të kështjellës, etj; të gjithë arratisen për motive e qëllime të ndryshme: ca për bëma e fama, ca për të rikthyer të shkuarën, ca të pakënaqur nga shoqëritë e tyre, arratisen në vende e popuj të tjerë ekzotikë. Të tjerë arratisen nga një kohë në një tjetër kohë, por në letërsinë ekzistencialiste të arratisurit ikin prej një absurdi dhe përvuajtshmërisht shkojnë drejt një absurdi tjetër, në qerthullin e tyre të pafund të gjetjes të rrugës së shpëtimit, ose duke kërkuar zgjidhje për dalje prej tij.
Këta të fundit janë më shumë të arratisur nga vetvetja, e trysnuar për t’u dyzuar, ose në përpjekje për t’i shpëtuar absurdit, tjetërsohen (si Zamza). Edhe letërsia jonë ka pasur dhe ka të njëjtën dukuri, por më shumë, si arratisje romantike, ndërsa në jetën e përditshme, më vonë, për arsye të sistemeve apo të ndërrimit të tyre, u shfaqën arratisjet prej sistemit absurd të dhunës shtetërore, mbyllja, me arratisjen nga vetvetja për të mos u tjetërsuar, arrastisja alegorike p. sh. te “Pallati i ëndrrave“, arratisja me braktisje përgjithmonë të vendit tënd, përtej kufijve shtetëtorë, ikja nga persekucioni apo varfëria, nga mungesa e mundësive për të jetuar, papunësia, etj.
Ikja prej së keqes nxit arratisjen deri në braktisjen e pakthim, deri në arratisjen nga gjithçka të vetes. Nën këtë hulli parardhëse, (të hapur prej mjeshtërve parardhës) si një vepër e pazakontë e me një specifikë origjinale në trajtimin e dukurisë së arratisjes nga vetja tek vetvetja, është romani i botuar, në 2024, “I arratisuri“ , i autorit Taip Sulko. Pra, përsa i përket “arratisjes”, nuk bëhet fjalë për të arratisur jashtë shtetit (si në diktaturë), a për ndonjë të arratisur nga burgu, nga vendi i vuajtjes së dënimit, as për të arratisur të ndonjë keqbërësi nga vendi i ngjarjes, as të ndonjë të rrëmbyeri në pengmarrje, madje as për kronika, apo trille policeske. Jo! Bëhet fjalë për një roman ku “keqbërësi“ është vetëm një adoleshent që rrëfen, me zë të brendshëm, (në vetë të parë) pa shumë dialog, me të tjerët, për gjithçka që reflekton në veten e tij, (si shëmbëllim në pasqyrën e vetvetes) nën një pasqyrim, si përthyerje e përmbysur, në thjerzën e lentes, me gjithë peshën e dimensioneve të kohës, të bashkësisë së qytezës së tij, Anadelli, në vetëdije, ose në atë që quhet psikikë. E gjithë çfarë ndijohet, përceptohet dhe gjykohet përmes filtrave analitikë, bota dhe koha që jetohet prej tij, duke u “arratisur” nga e përditshmja dhe e jashtmja, si ajo bashkëkohore, por edhe ajo tejkohore e kaluar, apo historike (Tunxhi, Lalë Rrapi, Mentor Shelgu).
“Ikjet e mia kanë ndodhur për arsye nga më të pamendueshmet. Fillimisht ia kam mbathur, jam arratisur thjesht prej të këqiave dhe frikës, por atje, në arrati, kur ndjehesha si mes teheve të një ere të ftohtë, vëreja se frika ishte më e madhe…
Arratitë ishin gjithnjë mrekulli të trazuara…”.
Romani nuk është kujtime fëminie, apo ëndërritje adoleshence, por përmban një mozaik-pazëll, i një kohe, ose kapërcyell kohe, absurdi i vrasjes së qenve, rrahja nga i Plotfuqishmi, (arratisja e parë,) njohja me kundërshtarë të së keqes, jeta e lirë e ciganëve (si ironi e satirë për “burgun e lirisë së doktrinuar“), përtej çadrave të tyre buzë lumit, me oksigjen lirie, ciganja, Anja -simbol i lirisë dhe dashurisë së vërtetë,
(“Anja- Jam vetëm e jotja! Ti je shpirt i lirë. Je më shumë cigan se sa çdo cigan këtu”)!
(“Lalë Rrapi-O Zot, ç’ishte ajo frikë?! Kurrë se kisha menduar se dhe bukuria të shtie frikë”) përkundër flirtet, dashuritë, apo tradhëtitë, në Anadell, në situata me veshprerje të mëkatarëve, situata komike-groteske (në një shoqëri ku dashuria është krim), pështyrja para nxënësve e birit të familjes së deklasuar) arrestimi i mësues Rezartit, pështyrja e vetë heroit para klasës, për dyshime të veprimtarisë antiklasore, ikja nga lemeria e burgut (Arratisja e dytë ) në rrugë pa rrugë, vetëm larg së keqes, me neveri.
Pylli i dendur, – simbol surealist, (gjithmonë si një përthyerje e së jashtmes në psikën e heroit) e ku mbijetesa i nënështrohet ligjit të xhungëlës (thyerja e vezëve të Shkurtës me zogjth gati në çelje), njeriu i egër, si një kafshë e egër, apo një kanibal, në ndjekje për të vrarë e zhdukur adoleshentin e arratisur nga e keqja, (alegoria e pyllit – është një kulm i romanit, përshkruar me mjeshtëri të rrallë nga autori , në këtë vepër që pa mëdyshje e lartëson dhe ia shton më tej dinjitetin letërsinë tonë). Arratisja e tretë është arratisja nga varfëria shpirtërore e Anadellit (Makonda e Markez-it në Shqipëri, ose i gjithë vendi e shoqëria shqiptare si Anadelli – në vetmi pafund).
Ikja pas një trupe teatri shëtitës me karrocë, në shek XX si në shek XVI, të kohës së Shekspirit, është një arratisje në kohë, në kërkim të artit të lirë dhe krijuesit të lirë të Engjëllit me trupën e paktë të aktorëve, (përfshi edhe djaloshin) e që pati jetë vetëm fare pak se gjithçka që dilte përtej ideologjisë ishte e nëmur prej saj dhe ndëshkohej me shkatërrim fizik e shpirtëror.
I Plotfuqishmi informonte lart: “Ëngjëlli kish shkruar dhe vënë në skenë një vepër armiqësore “Ç ‘ kryqëzimi i Krishtit” , e cila duhej zhdukur, sepse ngjallte adhurim për Jezu Krishtin”! Ëngjëlli përfundoi në burgim të përjetshëm dhe karrocës së teatrit iu vu flaka.
Romani nuk ka një konflikt qendror etj, siç ndodh në rrëfimin tradicional, por konflikti bazë është i të gjithëve kundër kohës së viteve të mprapshta, frymë që individualizohet me adoleshentin. Ai nuk është si ata (të cilët i përgjithëson), por është një nga ata që ndien, përcepton e përjeton, duke u dhënë zë përjetimeve me gjykimet në laboratorin e vet analitiko – psikologjik. Ai, duke u rritur, futet në ingranazhët e mekanizmit të një sistemi absurd, që bën çmos të krijojë, ose sajojë njërëz të tjetërsuar, pa identitet, pa personalitet e deri pa karakter të vetvetes si pasojë e dhunës e ndëshkimit, frikës dhe ankthit. (I plotfuqishmi i qytezës, pushkatimi i qenve, Sosja, i ati, Ulumati, etj). Në konflkt me këtë liri të mohuar në vetëdijën dhe psikën e adoleshentit lind, po aq sa protesta edhe arratisja mendore dhe emocionale, si refuzim e braktisje e kohës, që shprehet në mënyrë alegorike me arratisjen dhe simbolin e adoleshentit të vetmuar, -Memeci, Mentor Shelgu, etj.
Romani nuk ka karaktere të zhvilluara sipas skemave të prozës tradicionale. Ai më shumë është një simbol përgjithësues, si sy vrojtues e vëzhgues i mbrapshtisë prapambetëse, absurdit dhe pasojat e pafundme të së keqes,…( “Episodi: Në shkollë ishin bllokuar WC- të, nga që kishin kohë pa pastruar gropat septike dhe sasia e madhe e fekaleve ishte shtuar aq shumë sa në të nuk hyhej më. Urdhri nga lart për pastrimin dhe përdorim të tyre (sipas përvojës kineze -e adhuruara e kohës) për plehrim të bimëve. Situata kthehet në groteske, pasi nga rrjedhjet e autobotit gjithë rrugët u mbushën nga derdhjet dhe era e keqe e paduruese, si vetë e keqja e qytezës që tashmë kishte dalë e kish pllakosur sheshit).
…por karaktere, individualizues të së përgjithshmes. Adoleshenti është një karakter i dhënë, sy e vesh -kamerë, por edhe vetëdije gjykuese e vlerësuese.
Rrëfimi nuk është rrëfim i mirëfillltë me kronologji standarde, tradicionale, por një mozaik situatash, ngjarjesh, realiste – surealiste që përceptohen e gjykohen nga optika e adoleshentit të kohës, i individualizuar (Ermiri).
I gjithë romani, trualli i tij, është një alegori e madhe, e shtrirë mbi të cilën ngrihen kolona simbolesh e hiqen paralele intuitive që, nëse nuk i kap që në ajër, do bësh interprrtime jo të sakta për të.
*Alegori – Anadelli (Makondo e Markezit), e gjithë Shqipëria , në vetminë e saj 45 – vjeçare.
*Alegoria e jetës së lirë cigane që, edhe kur u japin strehë, i venë flakën në këmbim të lirisë së çadrës në mes të shiut, apo erës së ftohtë
*Alegoria e vrasjes së qenve (të tërbuar) si mësim se, ashtu do të vriteshin (“me dorën time do t’u vras”, shprehja e zakonshme e të Plotfuqishmit) edhe ata, njerëzit në se u shkrepte një ditë të “të tërbonin”
*Alegori – familja e palumtur e murgeshës dhe e burrit me të cilin ishte martuar, pa dashuri dhe më pas e tradhëtonte (ty të kam burrë, por të dashurin e dua – murgesha- më pas shitëse) dhe burri, i shoqi, që pas tradhëtisë luan mendsh dhe ndalej duke i parë gjithë burrat nga këpucët për të gjetur dashnorin e gruas, që në largim me nxit se mos kapej në flagrancë, iku zbathur duke lënë këpucët…(skenë sa groteske, por po aq tragji- komike)
*Simboli alegorik i “Ndërliqjes” që kaplon herë pas here djaloshin është sëmundje epidemike e kohës së mbrapshtë.
*Simboli alegorik i dhëmbit të floririt, tek Enveri, i parë pas xhamit të makinës , kur ai erdhi në Anadell, qe i vetmi ç’ka i mbeti në mendje adoleshentit, kur u pyet nga gjyshja, (kur propagandohej “luga e floririt e komunizmit”).
*Alegori, danteske- kafkiane – pylli, si pylli i ferrit që përjetoi (në psikën e vet) adoleshenti…
*(Episodet apo tablotë alegorike, gati surealiste më shumë se sa jashtë janë në psikën e adoleshentit, i cili nuk i rrëfen në fakt, por i këndvështron edhe e le lexuesin të bëjë, si dhe ai, analiza psiko – sociale të thjeshta në dukje, por të thella në vetëdijen e arsyetimeve
*Arratisja nuk është tekë adoleshenti, as ëndërritje, apo fanepsje për t’u larguar (si romantik i pakënaqur) por reagim me neveri e protestë, arratisje nga vetvetja e cila s’pranon konformizmin me devotshmërinë kinezërore, ideologjike, s’pranon të bëhet e të pështiroset nga Lejfenët (Sose) nga dhuna, nga fallsiteti, nga zhgënjimi, etj).
Stili i prozës: Prozë poetike, përvoja si poet, autorit i jep përparësi, talent dhe aftësi.
Tri “arratisjet, janë “Poema të bukura “që ndrijnë nga fjala e pasur, gjuha e pasur, e zhdërvjelltë, figurative, frazeologjitë, imazhi, koloriti i trevës dhe jo vetëm.
Mbi tri parime sublime të mesazheve ku ngrihet romani:
A. E lirisë – jetës së lirë, fizike e shpirtërore (arixhinjtë, Anja, -si te Makar Çudra i Gorkit me kurbatët, Llojko Zobarin dhe Radën, Memeci – i lirë në botën e tij të memectë.
B. E lirisë sociale, familjare, psikologjike, mentale, norma morale të ruajtura brez pas brezi.
C. Liri shpirtërore, art i lirë, shpirtkrijues, art pa kufizime ideologjike.
Përtej alegorisë romani të çon në këto protesta sociale, individuale, mentale, morale, kulturore, njerëzore -humane:
A. Neveri për lirinë tuaj (shoqërisë së përçudnuar të kohës) që si hyn në punë askujt dhe denatyrimin që i bëni njeriut deri në tjetërsim e marrosje.
B. Neveri për mirëqenirn tuaj të varfër që ofroni dhe propaganda boshe që bëni për sistemin e barazisë pa barazi (dhembi i artë i Enverit).
C. Neveri për artin dhe shpirtin e varfër e të zvetënuar, për njeriun e ndrydhur e papersonalitet që krijoni.
(Engjëlli dhe fati i tyre)
1.Pasuria aritistike stilistike është një galeri më vete me vlera për t’u njohur dhe analizuar. Autori- poet është mjeshtër përveç alegorive, simboleve, ironi – sarkazmës, por edhe i metaforave të goditura artistikisht, njohës e përdorues efektiv i gjuhës sonë të pasur, asaj dialektore, krahinore (Myzeqeja – vendlindja e autorit) frazeologjisë së pasur, humorit popullor dhe koloritit fshataresk.
Së fundi: me ftesën për të lexuar një vepër që për asnjë arsye nuk duhet shmangur: Në kohën që po jetojmë, ku shtrembërsisht në jo pak raste dukja flet më shumë se brendia, forma më shumë se përmbajtja, vitrina më shumë se ç’ka banaku, reklama të josh më shumë se sa produkti e malli që të ofrohet, shtirja më shumë se thjeshtësia (kur disa vepra vijnë dhe përcillen me një heshtje që vret), në kohën kur nga manipulimet që bëhen për të shitur “sapunin për djathë,” disa vepra të rëndomta promovohen me performanca e ceremoni zhurmëmadhe… pikërisht në këtë kohë, ato, hirushet e bukura, në këndet e thjeshtësisë, të paveshura me klasin e duhur oborrtar, lihen në një qoshe harrese vetmitare. Jo si një zbulim, por me një befasi të mrekullueshme hirësie, troket ora dhe këto vepra, që vetë koha “i harron”, është po ajo që i risjell në vemëndje, sepse vlerat e vërteta një ditë, kur dielli ndrin me shumë, dalin në dritën që s’fsheh, por që nxjerr zbuluar të vërtetën. I tillë është romani: “I arratisuri”, modest, i pabujshëm, si autori i tij, por që është e do të mbetet në kohë i pazakontë dhe dinjitoz.
(Roman i Taip Sulko, gazetar dhe diplomat, para dhe pas viteve 90’ me vendlindje Myzeqenë).