Prof. Dr. Thanas L. GJIKA/*
Populli shqiptar në kohën kur po fillonte lëvizjen kombëtare të Rilindjes, pra në prag të Lidhjes së Prizrenit, nga ana fetare ishte i ndarë në katër besime të ndryshme: 30 % ishin të krishterë (orthodoksë ose katolikë) dhe 70 % muhamedanë (sunitë ose bektashinj). Edhe pse midis shqiptarëve të këtyre besimeve nuk ishte shkaktuar ndonjë luftë fetare, për shkak të tolerancës fetare që e karakterizonte si popull, përsëri ndarja në katër besime fetare ishte nje pengesë për procesin e bashkimit kombëtar dhe për pjesëmarrjen në lëvizjen çlirimtare antiosmane. Tek shqiptarët ekzistonte dhe një e keqe tjetër, që e kishte burimin tek klerikët e lartë të huaj. Dhespotlerët, peshkopët dhe myftinjtë krahas punës fetare kryenin dhe propaganda politike në favor të qarqeve që i kishin dërguar. Kjo përzjerje e fesë me politikën e thellonte ndarjen e përçarjen e popullit shqiptar.
Myftinjtë përpiqeshin t’ua mbushnin mendjen shqiptarëve muhamedanë se ata ishin një popull me gjak osman i krijuar nga përzjerja e shqiptarëve me turqit e ardhur nga Anadolli dhe Stambolli. Sipas tyre shqiptarët muhamedanë për nga besimi dhe gjaku ishin vëllezër me turqit osmanllinj, kurse shqiptarët orthodoksë nuk kishin lidhje me ta sepse ishin grekë. Nga ana tjetër, dhespotlerët, misionarë të propagandës grekomadhe, përpiqeshin t’ua mbushnin mendjen shqiptarëve të krishterë orthodoksë se ata ishin grekë që kishin humbur gjuhën greke dhe kishin mësuar gjuhën shqipe nën presionin e shqiptarëve muhamedanë, të cilët këta dhespotlerë i quanin turq.
Për të mënjanuar përçarjen që sillnin ndarja fetare dhe propagandat e huaja, rilindësit tanë filluan nga puna sqaruese për të bindur shqiptarët e të katër besimeve se ata duhej ta donin njëri tjetrin si vëllezër pavarësisht nga ndryshimet fetare dhe të mos dëgjonin propagandat e huaja. Ata duhej të ishin krenarë që ishin pasardhës së Gjergj Kastiotit Skënderbeut dhe të kryengritësve të mëvonshëm. Të ishin krenarë për faktin se e kishin ruajtur identitetin e tyre kombëtar përmes ruajtjes së gjuhës së tyre të veçantë, ruajtjes së karakterit trimëror, të zakoneve të mira, të këngëve e valleve të bukura, të folklorit të pasur, etj. Rilindësit u përpoqën t’i ndërgjegjësonin shqiptarët, se po të bashkoheshin, do ta fitonin përsëri lirinë e humbur dhe do të shkonin drejt zhvillimit si kombet e tjerë të lirë të Europës.
* * *
Në vitin 1880 u formulua për të parën herë mendimi për krijimin e unitetit fetar e kombëtar të shqiptarëve. Politikani dhe poeti shkodran Pashko Vasa, në poemthin SHQIPNI MOJ E MJERA SHQIPNI, lëshoi thirrjen:
Mos shikoni kisha e xhamia,
Feja e shqiptarit asht shqiptaria!
Mirëpo, pavarësisht nga synimi shumë i mirë që kishte kjo thirrje, ajo nuk dha rezultatin që shpresohej. Fjala shqiptaria duke qenë një fjalë e re intelektualiste, u kuptua vetëm prej njerëzve të shkolluar, të cilët përbënin një pakicë.
Atdhetari Gjerasim Qiriazi, pasi ishte pagëzuar si i krishter protestant evangjelist në Manastir, qyteti ku ishte lindur e rritur, shkoi në vitin 1892 në qytetin e Korçës ku hapi në ambjentet e Shkollës Shqipe të Vajzave të parën kishë protestante ungjillore (evangjeliste)1. Ai mendonte se bashkimi kombëtar i popullit shqiptar mund të realizohej duke u pagëzuar të gjithë në fenë e re protestante evangjeliste.
Një rrugë tjetër sugjeroi djaloshi 21-vjeçar Faik bej Konica më 1895 duke upagëzuar si i krishter katolik me emrin Faik Domenik Konica. Këtë veprim ai e bëri mbasi kishte kryer disa shkolla katolike si Seminarin Saverian të Jezuitëve në Shkodër, Seminarin Gallata Saraj në Stamboll dhe gjimnazin e kollegjin e lartë në Dijon (Dizhon) të Francës. Gjatë jetës së tij në të tilla ambjente katolike ai kishte vënë re se mendësia e besimtarëve katolikë shquhej në krahasim me mendësinë e besimtarëve muhamedanë, për më tepër respekt ndaj njerëzve, për tolerancë, pastërti morale dhe trupore, për më shumë dashuri ndaj punës, etj. Për këto arsye ai mendoi se populli shqiptar për të fituar pavarësinë dhe për të krijuar një shtet të lirë sa më të ngjashëm me shtetet europiane, duhej të kthehej në fenë e të parëve, pra në krishtërim. Emri i tij Faik Domenik Konica është i dëshmuar në disa letra dërguar Nikolla Naços në Bukuresht në vitet 1895-1897, të cilat ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit të Republikës së Shqipërisë2. Po ashtu dhe në dokumentet e regjistrimit në Univeritetin Harvard, ai eshte regjistruar si shqiptar katolik.
Për të marrë vendimin e pagëzimit të tij si i krishter katolik, mendojmë se Konica ishte ndikuar edhe nga leximi i veprës Historia e jetes dhe e veprave te Gjergj Kastiotit Skënderbeut princit të Epirotëve shkruar prej Marin Barletit në latinisht, ku tregohej pagëzimi i Skënderbeut dhe i shumë trimave të tij si katolik. Gjatë viteve të pushtimit osmanët kishin arritur të kthenin në fenë muhamedane mjat arbërorë. Edhe Gjergj Kastriotin sulltani e detyroi të kthehej në muhamedan dhe i dha emrin Iskander-beg (Skënderbej). Ndërsa në fund të vitit 1444, mbasi mori Krujën, Skënderbeu u pagëzua me vullnetin e tij si katolik, duke rimarrë emrin e fëmijërisë Gjergj. Ky pagëzim i tij ishte një veprim më tepër diplomatik për të treguar se shteti i tij do të orientohej drejt Europës katolike dhe jo drejt Ballkanit orthodoks, për të lidhur aleancat e nevojshme për luftën e tij kundër Perandorisë Osmane.
Mirëpo shqiptarët e besimit muhamedan të fundit të shekullit XIX-të, kur u kërkoi Faik Konica që ta ndërronin besimin fetar, nuk mundën ta banin këtë pap, sepse nuk e kishin formimin e tij kulturor dhe sepse ishin familjarizuar me fenë e pushtuesit duke jetuar si muhamedanë për disa ose për shumë breza. Muhamedanizmi i tyre ishte i ndryshëm nga ai i Gjergj Kastiotit Skënderbeu, i cili kishte jetuar në këtë fe vetëm disa vjet. Muhamedanët shqiptarë në fund të shekullit XIX-të ishin të familjarizuar me fenë e pushtuesit dhe zakonet e saj të jetesës. Të parët e tyre në saje të përqafimit të kësaj feje ishin privilegjuar prej pushtuesve, ishin bërë pronarë tokash, kishin marrë nëpunësira dhe tituj, ishin përjashtuar prej disa taksave që paguanin shqiptarët e krishterë, nuk i shpinin djemtë ushtarë si të krishterët, por i shpinin nëpër shkolla për të marrë grada e pozita ushtarake, etj. Me një politikë të tillë pushtuesit osmanë kishin arritur që t’i ndanin këta shqiptarë prej shqiptarëve të krishterë. Për më keq akoma, shqiptarët muahamedanë, që përbënin shumicën e popullit, ndjeheshin krenarë e kapadainj ndaj bashkëkombasve të tyre të krishterë. Shumë prej tyre i përçmonin shqiptarët e krishterë, sikur ishin inferiorë ndaj tyre. Shqiptarët muhamedanë, ashtu si vetë pushtuesit, i quanin shqiptarët e krishterë me fjalë përbuzëse pis arnaut, raja e kaur i derrit, në vend që t’i vlerësonin si bashkatdhetarë të përvuajtur që e kishin ruajtur më të pastër se ata origjinalitetin kombëtar. Me pak fjalë, thirrja e Konicës për t’u kthyer në fenë e krishterë, shqiptarëve muhamedanë u tingëlloi si fyerje, si ulje në rang shoqëror.
Në vitin 1909 u krjijua në qytetin e Korçës Shoqëria Lidhja Orthodokse e cila i dërgoi një thirrje Patrikanës së Stambollit, të formuluar prej atdhetarit Mihal Grameno, për të lejuar përdorimin e gjuhës shqipe në kishat orthodokse të popullit shqiptar3. Duke qenë se Partikana e hodhi poshtë këtë kërkesë, disa anëtarë të kësaj shoqërie u përpoqën të gjenin një rrugë të re për të shpëtuar besimtarët orthodoksë shqiptarë nga presionet përçarëse antishqiptare të dhespotlerëve gekë. Ata kërkuan që të krishterët orthodoksë të ktheheshin në unitë, një sekt fetar orthodoks që nuk njihte vartësinë prej Patrikut të Stambollit por prej Papës së Romës. Kjo rrugë sipas tyre do t’i afronte shqiptarët e krishterë orthodoksë me vëllezërit e tyre katolikë dhe do t’i mbronte nga propaganda antishqiptare e Patrikanës së Stambollit. Një rrugë të tillë kishin ndjekur më parë arbëreshët e Italisë dhe e kishin fituar mbrojtjen e Papës nga presionet greqizuese të Patrikanës së Stambollit.
Për qëndrimin ndaj besimeve fetare gjatë Rilindjes nuk qëndroi pa u shprehur dhe poeti i shquar Naim Frashëri. Me poemën e tij Qerbelaja botuar më 1898, ai la të kuptohej se bashkimi kombëtar i popullit shqiptar mund të arrihej duke u kthyer të gjithë shqiptarët muhamedanë në bektashinj. Ky sekt i muhamedanizmit ishte tolerant ndaj të krishterëve dhe shihej si një sekt fetar shqiptar, sepse ishte përqafuar kryesisht prej reparteve të jeniçerëve, ku kishte shumë shqiptarë.
Të gjitha mendimet e shprehura prej rilindësve tanë për të realizuar bashkimin kombëtar të popullit shqiptar me anë të ndërrimit të besimit fetar, nuk u pranuan prej masave popullor, pra nuk patën sukses.
Për nderin e shqiptarëve të Amerikës, personi që i dha zgjidhjen më të mirë këtij problemi, ishte emigranti i ardhur në SHBA prej diasporës shqiptare të Thrakës Lindore, Theofan Stilian Noli.
Gjatë bisedave që ai kishte bërë me shqiptarë muhamedanë kishte vënë re se shumica e tyre, ndonëse ishin të cekët në njohuritë fetare, e mbronin me fanatizëm besimin e tyre fetar. Pra ai kuptoi se për këta shqiptarë ishte e papranueshme idea e pagëzimit në fenë e krishtere të stërgjyshërve. Për këtë arsye, në mars të vitit 1908, sapo u shugurua prift orthodoks, ky djalosh i pjekur parakohe, hartoi një thirrje drejtuar gjithë shqiptarëve të cilën e botoi në gazetën Kombi me titullin Kombit Shqiptar!4.
Ky shkrim i Nolit kishte dhe ka karakter programatik lidhur me problemin e qendrimit ndaj besimeve fetare dhe ndaj bashkimit kombëtar të popullit tonë. Si njohës i mendësisë fetare të shqiptarëve, Noli jep konkluzionin e vet lidhur me qëndrimin e bashkatdhetarëve të tij ndaj propozimeve për ndryshimin e besimeve fetare:
U muar vesh më së fundi, që është më lehtë të bësh pesë mbrekullira me njërën dorë dhe gjashtë mbrekullira me tjatrën, sesa t’u ndryshosh fenë pesë shqiptarëve në këtë kohë.5
Pasi shpreh mendimin e tij se besimet fetare në vetvete nuk janë të këqia, por të këqia i kanë bërë klerikët e huaj dhe disa klerikë shqiptarë që u shkojnë pas si vegla qorre, duke helmuar fenë me propaganda shoviniste, Noli kalon te thelbi i problemit dhe formulon mendimin e tij të guximshëm:
Na duheshin dhe na duhen priftërinj e peshkopë si dhe hoxhallarë e myftinj shqiptarë të vërtetë. Jo vegla politike të huaja, po meshëtarë prej çdo feje që t’i kenë me të vërtetë frikë Perëndisë dhe të përhapin me drejtësi e me zell urdhërimet e Tij dhe vetëm urdhërimet e Tij, që t’i japin popullit të kuptojë që njeriu munt të ketë cilëndo fe që e ka gjetur prej stërgjyshërve dhe i pëlqen, po s’mund të zgjedhë një tjatër kombësi dhe ta luftojë të tinë, pa vënë në ballë një vulë të madhe prej “tradhëtori”.6
Pastaj jep këshillën e tij në formë urdhëruese:
Të mos ndryshojmë gjë prej gjëje; vetëm të krejmë [krijojmë] krerë fetarë me ndërgjegje [atdhetare]. Kjo është më e mira udhë për të prurë bashkimin, se programi i ndryshimeve të rea në fetë do të jetë prishja jonë e përgjithshme.7
Në mbyllje të shkrimit Noli sqaron se ai kishte filluar nga puna për të përkthyer veprat e liturgjisë së shenjtë në gjuhën shqipe, sepse vetëm duke dëgjuar mësimet fetare në gjuhën amëtare do të forcohej ndërgjegja fetare e popullit. Ky sqarim vlente edhe për klerikët e besimeve të tjera fetare për të përkthyer edhe ata veprat e shenjta në gjuhën shqipe, në mënyrë që edhe besimtarët e tyre të formonin bindje fetare më solide, larg propagandave të huaja antishqiptare.
Pikërisht këto mendime të Fan Nolit e mbyllën diskutimin e këtij problemi. Faik Konica e pranoi këtë thirrje si udhërrëfyese. Disa muaj më vonë, ai hartoi artikullin Rreziku i afërm i shqiptarëve muhamedanë, ku mbasi solli mendime nga opinionistë europianë për shkatërrimin e shpejtë të Perandorisë Osmane, u kërkoi shqiptarëve muhamedanë që të bashkoheshin me shqiptarët e krishterë dhe të mos e quanin kurrë më veten turq, por vetëm shqiptarë muhamedanë:
Të kthyerit tuaj në fée të vjetër do të sillte me një herë bashkimin e kombit. Po këtë e thom [vetëm] se bie fjala, se e di që s’bëhet dhe s’duhet bërë. Mbetet islamismi. Mbajeni këtë besë, po duke larguar të ligën politikë që sjell, e cila është që i huaji nuk e ndan Turkun nga Shqipëtari muhamedan.
Një shkronjëtor politik i njohur më thosh një ditë: “Evropa nuk do ta kish dhënë Vranjën te Sërbia dhe Ulqinin te Mali i Zi, sikur të kish kuptuar që ka një komb shqipëtar të ndryshmë nga kombi i Turkut”.8
Konica e përkrahu edhe mendimin tjetër të Nolit, mendimin për përkthimin e veprave liturgjike në gjuhën shqipe si rruga më e mirë për forcimin e besimit fetar dhe për krijimin e Kishës Shqiptare Orthodokse Autoqefale. Për këtë arsye Konica theksoi nevojën e madhe që kishin edhe institucionet e fesë myslimane të popullit shqiptar për të predikuar në gjuhën amëtare dhe për t’u shkëputur nga vartësia e Sheh-ul-Islamit dhe të krijonin një synod muhamedan me disa kanune fetare sipas zakoneve të kombit tonë. Kurse bektashinjtë nga ana e tyre duhej të reformoheshin, të organizoheshin më mirë, të hiqnin dorë nga alkolizmi dhe të krijonin një seminar për të përgatitur kuadrin e vet, dervishët.
Si përfundim themi se mendimet ekumenike të At Fan Nolit për të mos kërkuar ndryshimin e besimeve fetare të popullit, por për të përgatitur klerikët e të gjitha besimeve me ide të njëjta atdhetare dhe për të përkthyer literaturën fetare në gjuhën shqipe, ishin dhe janë udhërrëfyese për shqiptarët kudo ku jetojnë. Karakteri i tyre udhërrëfyes u duk në faktin se ato u përqafuan nga gjithë shqiptarët e asaj kohe, madje dhe nga Faik Konica, i cili më parë ishte shprehur ndryshe, por duke qenë i kulturuar, u tërhoq me mençuri dhe propagandoi mendimet e priftit të ri orthodoks, At Fan Nolit.
Themi se këto mendime ekumenike të Nolit janë aktuale dhe orientuese edhe sot për shqiptarët, mbasi po të ishin zbatuar pas vitit 1991, kur filloi rimëkëmbja e institucioneve fetare dhe ushtrimi i besimit fetar në Shqipëri, do të kishim një gjendje të shëndoshë në të katër besimet fetare. Do të kishim një gjendje të shëndoshë fetare dhe nuk do të kishim klerikë të huaj, të cilët nuk predikojnë në shqip dhe më keq akoma u kanë hapur rrugën disa sekteve fetare fondamentalistë, aq të rrezikshëm për të ardhmen e popullit tonë. Nuk do të ishim ndërtuarndërtesa kultesh me projekte të sjella nga vendet e huaja, por do të kishim ndërtuar xhami dhe kisha të reja të ngjashme me ndërtesat tona të kultit të cilat ishin krijuar gjatë traditës qindra vjeçare. Nuk do të buçisnin disa herë në ditë altoparlantët në xhamitë shqiptare të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë me fraza në arabisht, por në gjuhën shqipe, në gjuhën që e kupton populli. Po ashtu nuk do të kishte ndodhur as ai vërshim i mjaft shqiptarëve të Shqipërisë për të këmbyer kombësinë shqiptare me kombësinë greke pa e pasur gjuhën greke gjuhë nëne dhe pa pasur asnjë lidhje gjaku me popullin grek.
Pra mëkëmbja dhe rimëkëmbja e institucioneve dhe e besimeve fetare midis shqiptarëve, si në Shqipëri ashtu dhe në Kosovë e Maqedoni, ka nevojë të mbështetet edhe sot në mësimet noliane për t’i shpëtuar besimet fetare nga shtrembërimet që po ndodhin nën presionet e emisarëve të huaj.
1Dr. Femi Cakolli. Biografia e Gjerasim Qiriazit (1858-1894), Botim i Shoqërisë Biblike, 2008.
3Shoqëria Lidhja Orthodokse. Të naltit Shenjtërisë së Tij Patrikut Ekumenik Joakimit III-të, Gazeta Lidhja Orthodokse, Korçë, 1909, 2/15 tetor, f.1.
4Meshëtar i përunjët për ndriçim Fan S. Noli. Kombit Shqiptar, Kombi, Boston, 27 mars, 1908, nr. 80, f. 1. Citimet prej këtij artikulli i kemi marrë nga botimi: Fan S. Noli VEPRA 2 Publicistika (1905-1925). Botim i ASH të RPSSH, Tiranë 1987, f.146-149.
5Po aty, f. 147-148.
6Po aty, f. 148.
7Po aty.
8Faik Konitza. Rreziku i afërm i shqptarëve muhamedanë. Shkruar në vapor Princesse Clementine nga Doveri në Ostende, 1908, Albania, London 1909 vol. 12.(*Kumtese e mbajtur ne Simpoziumin e organizuar nga Biblioteka Noliane prane Kishes se Shen Gjergjit me 22 Nentor 2015)
Se pari,Faiku nuk eshte pagezuar katolik dhe nuk ka qene katolik. Se dyti, nuk duhet shkruar muhamedan. Nuk ka fe muhamedane.
Se treti, ortodokset shqiptare, ndonse patriote ne kohen shpalljes se pavaresise, sot jane ne gjumin letargjik. Lejojne uzurpimin e autoqefalise. Turp. Noli do te ju keshillonte te protestoni.Ju jeni te gjumosur nga droga greke.