Shkruan: Minella Aleksi/
Ndrojtja se, mbi veprёn e mёparshme voluminoze tё Spartak Ngjelёs i ke thёnё disa opinione e mund tё ripёrsёritёsh, vjen e fashitet kur i shkon drejt fundit analizёs mbresёlёnёse qё autori i bёn njё periudhe historike 1991-1996 me plot kthesa e tё papritura politiko-shoqёrore. Fashitet sepse sё pari, me shkrim S. Ngjela di tё tregojё nё njё mёnyrё shumё tёrheqёse, tё krijon situatё tё gjallё, tё imponon vёmёndje si ai qё nё njё rreth tё madh shoqёror dёgjohet e ndiqet me gojё hapur sepse, si njё aktor i talentuar, si asnjё tjetёr di tё tregojё mjeshtёrisht pёr ngjarjet politike. Sё dyti, i ke vёzhguar ngjarjet nga jashtё, ke qёnё bashkёkohёs i ngjarjeve qё analizohen nё libёr dhe ke pasur plot pandehma mbi ato. Nga brenda qёndrёs sё zhvillimeve Ngjela i zbulon ato, ua heq mbulesat e ngjeshura tё mosnjohjes, tё keqinterpretimeve pёrgjatё viteve, t’i jep tё qarta shkaqet dhe pasojat e veprimeve tё personazheve historikё, rrethanat qё i kanё influencuar kёto zhvillime. Sё treti, mbas dy volumeve tё para me nga 600 faqe ёshtё e natyrshme qё te i treti tё shkon mёndja se mund tё gjesh njё rёnie tё nivelit, ndoshta pёrsёritje e zgjatje tё panevojshme. Tё befason e kundёrta, ndoshta akoma mё shumё tёrheqёs sesa dy tё tjerat, prandaj tё treja kёto arsye, plus faktit që nuk e njoh autorin personalisht, por vetëm veprën e tij mё bёn qё t’a kapёrcej ndrojtjen e fillimit nё parashtrimin e disa opinioneve mbi kёtё vepёr.
Me interes kam pritur tё lexoj opinione tё njerёzve tё letrave mbi kёtё vepёr. Tek e fundit edhe pёr tё kontrolluar mendimet e mia mbi veprёn. Ka mbizotёruar heshtja. Mbase njerёzit e kanё humbur durimin tё lodhur prej atmosferёs mbytёse e çoroditёse tё jetёs sё pёrditёshme. Rendin pas artikujve tё shkurtёr tё gazetave, ndjekin jehonёn e lajmeve surpriza sekretesh befasisht tё zbuluara dhe i lodh mendimi se mund tё ulen e tё lexojnё njё vepёr tё gjatё. Sadoqё mё pёrforёcohet mendimi se libri pёr tё cilёn flasim ёshtё njё vepёr unike pёr historinё e diktaturёs e tё tranzicionit shqiptar.
Spartak Ngjela vazhdon me nivel shumё tё lartё arsyetimi debatues, i prononcuar nё kohёn qё kanё ndodhur ose para se tё ndodhnin fenomene tё caktuara historike, shumё bindёs pёr tё vёrtetat qё parashtron, bёhet gjykatёs ekselent i tyre. Si lexues ndodhesh pёrpara njё autori tё formuar me dije shumё tё thella e tё gjera, i cili di se çfarё kёrkon nё shoqёrinё ku jeton.
Duke e lexuar, Ngjela tё bind se e di mirё qё, nё jetёn e pёrditёshme njohja e thellё dhe referencat nga grekёt antikё tё shpien logjikisht e detyrimisht nё kёrkim tё faktorёve, tё principeve dhe tё arsyetimeve demokratike, referencat nga romakёt antikё tё kultivojnё e tё frymёzojnё entusiazmin e sakrificёs dhe tё dashurisё pёr atdheun, ndёrsa studimet e bashkёkohёsve tё dinastisё Severiane dhe tё mbretёrimit tё Caracallas tё shtyjnё qё tё njohёsh thellё deri nё urretje tё pakthyeshme apologjetёt e pushtetit absolut. Kjo atmosferё medituese tё krijohet kur arsyeton mbi vlerat e spikatura tё kёtij libri.
Kur ke ktheyr faqen e fundit tё volumit tё tretё tё “Pёrkulja dhe rёnia e tiranisё shqiptare” tё shkon nёpёrmend njё definicion qё e ka dhёnё filozofi francez Jean Baptist d’Alembert pёr elitёn e njerёzve tё librit. Ai i ka ndarё ata nё erudite, nё filozof dhe nё artist. Iluministi francez sqaron se, duke u nisur nga arsyetimi qё mёndja e njeriut zhvillon tre funksione esenciale, d.m.th. memorizon, arsyeton dhe imagjinon-fantazon, atёhere memorien e pёrcakton si talent tё tё parёve-eruditёve, arsyetimin logjik si talent i tё dytёve-filozofёve, ndёrsa tё tretёt kanё tё zhvilluar shpirtin e artistit dhe artet.
Te Ngjela autor gjen tё harmonizuar edhe eruditin, edhe njohёsin e thellё tё filozofisё aq sa edhe shpirtin e letrarit qё tregon e analizon me stil artistik tё veçantё. Kjo e bёn qё tё jetё shumё i qartё nё atё qё shikon e qё analizon, tё jetё i pa lёkundur nё qёndrimin qё mban ndaj fenomenit shoqёror .
Te ky autor njohja shumё e mirё e historisё dhe e filozofisё shёrben si njё bankё-provё ku testohen, ku tё krahasuara me eksperiencat e vёndeve tё tjera konfirmohen tё vёrtetat e fenomeneve tё veçanta tё shoqёrisё ku jeton. S. Ngjela nuk ёshtё njohёs dijesh nё teori pёr teori. Tё kujton oratorёt latinё qё me stilin e oratorisё polemizuese tё hedh pёrpara argumentat, tё jep gjykimin e tij pro ose kundёr njё argumenti duke tё pёrfshirё nё kёtё mёnyrё nё lojёn e madhe tё gjykimit tё fakteve historike.
Minotaurin e Pablo Picasso-s e bёn symbol tё vetin nё udhёn e luftёs me forcat retrograde tё tranzicionit, si dikur Guernikёn nё qelinё e burgut.. Njёlloj si artisti qё mbasi e ngjyen penelin nё shpirtin e tij, fillon tё hedhё nё pikturё natyrёn e vet, atё tё emocionit tё tij shpirtёror.
E interpreton Minotaurin bazuar nё atё se çfarё emocionesh ndjen, se çfarё i thotё vetes zёri i ndёrgjegjes nga ajo qё shikon nё pikturёn e Picasso-s. Simbolet e vlerave artistike qё ka krijuar shoqёria njerёzore i ka bёrё tё vetat nё pёrpjekjet e pёrditёshme pёr tё kuptuar kohёn qё jeton.
Monstrёn, Minotaurin me trup njeriu e kokё demi e ndjen si njeriun e dominuar nga instiktet, njё mёndje kafshe qё administron njё trup njeriu, qё lejon pasionet instiktive tё eklipsojnё arsyen. Labirintin qё pёrshkon Theseu e imagjinon si shtegun e gjatё me dredha qё çdo person ka pёrpara nё jetё, si itinerar tё pёrmbushjes sё njё misioni. Pushteti absolut qё rrёnon individualitetin, personalizmin e individit ishte nё diktaturё dhe vazhdon tё jetё nё tranzicion deviza e luftёs dhe e pёrpjekjeve si mision historik i autorit. Nga analizat e studimet Ngjela konkludon me logjikё tё ftohёt se pёrderisa nё shoqёrinё ku jeton sistemi shtetёror zhvillohet nё funksion tё pushtetit personal absolut tё Sali Berishёs dhe jo nё funksion tё sistemit demokratik, atёhere kolapsi ekonomik shoqёror shqiptar ёshtё i pashmangshёm. Tё njёjtёn eksperiencё, tё njёjtёn kolerё pёrjetuam nё sistemin e Enver Hoxhёs, pohon autori nё libёr. Sa herё qё historia pёrsёrit veten, sa herё qё gabime tё mёdha pёrsёriten aq herё jeta jonё pёrkeqёsohet, aq herё rritet shkalla e rrёnimit qё njerёzit e thjeshtё paguajnё, aq mё i rёndё ёshtё dёmi moral e material qё vuan shoqёria.
Pёrshkon faqet e librit dhe ke ndjesinё sikur je duke parё njё film neorealist italian. Qё nё kapitullin e parё tё librit aq i gjallё tё jep takimin me njё prostitutё shqiptare nё njё lulishte tё Milanos, si sekuencat nё lёvizje tё njё filmi. Mёnyra sesi e interpreton bisedёn me kёtё vajzё, t’a rrit figurёn e kёsaj qёnieje njerёzore nё nivelet mё tё larta tё imazhit femёror. Mё tej ke ndjesinё se je edhe ti vet, lexuesi, qё po shkon sёbashku me grupin e personazheve historikё nё njё takim pёrcaktues rrjedhash historike, po pёrshkon njё bulevard apo ndodhesh nё mesin e njerёzve real nё bankinёn e portit ku pritet tё niset anija e eksodit masiv.
Nё analizёn e ngjarjeve dhe tё njerёzve protagonistё nё kёto ngjarje bёhet shumё i qartё njё fenomen i shёmtuar, tipik i tranzicionit shqiptar, Naiviteti i tёmerrshёm me tё cilin shumica e njerёzve e konfondojnё pjesёmarrjen nё PD me tё qёnurit demokrat. Njё naivitet i autosugjestionuar si shprehje e injorancёs shqiptare. PD-ja nisur nga emёrtimi, shёrbeu dhe shёrben si kostum firmato i markёs “Demokracia” qё, edhe pse je njё kriminel mjafton qё tё bёhesh anёtar i PD-sё duke dhёnё para e duke kryer aksione tё stilit banditesk tё urdhёruara nga shefi i madh dhe automatikisht quhesh dhe je demokrat. Edhe pse je njё halabak, njё kontrabandist apo njё pasanik me burime tё pista parash pa asnjё ide e princip demokratik, edhe pse s’e ke fare haberin nga principet e demokracisё, por paguan kuotat financiare, ke njё teser partie, futesh nё PD dhe je demokrat. PD-ja mbeti nё gjithё periudhёn e tranzicionit si “rifuggio peccatorum” (strehё e mёkatarve) e tutorёve tё drogёs dhe prostitucionit, e spiunёve tё sigurimit, e njerёzve tё lidhur ngushtё me krimin, e qeveritarёve mashtrues tё pa principtё e gёnjeshtarё tё pёshtirё tё cilёve u mungon nё radhe tё parё respekti pёr veten e tyre, e banditёve mercenarё qё bllokojnё rrugёt me maska, etj, dhe qё u quajtёn dhe vazhdojnё me naivitet tё quhen demokratё ngaqё janё anёtarё tё PD-sё. Tё tillё vulg shoqёror qё nuk e ka idenё se çfarё ёshtё e majta ke sa tё duash edhe te tё majtёt. Me njё teser tё PS-sё notojnё tё lumtur nё ujra tё turbullta.
Mund tё jesh i majtё dhe me formim e maturi prej demokrati shumё mё tё avancuar sesa shumё nga kёta lloj PD-istash. Sikurse shumё demokratё tё vёrtetё, idealistё por qё me qёllim janё mёnjanuar nga lidershipi i gjen jo pak nga radhёt e fillimeve tё PD-sё. Nё libёr kёsaj marrёzie konceptuale, abuzuese deri nё neveri i jepet njё shpjegim i shkёlqyer nga autori.
Ndonjё lexues mund tё mё drejtojё pyetjen: Pёrse je kaq i sigurtё se ato qё ka shkruar Ngjela nё libёr janё tёrёsisht tё vёrteta? Kam kёtё pёrgjigje: Ngjela ёshtё inteligjent dhe me kulturё. Ai e kupton shumё mirё se çfarё figure e diskredituar ёshtё sot, nga mё tё neveritshmit ish Ministri i Mrojtjes Arben Imami. Mirёpo kur flet pёr ngjarjet e viteve 91-96, Ngjela e pёrshkruan dhe e vlerёson duke i qёndruar besnik mendimeve qё ka pasur nё atё kohё pёr Arben Imamin. D.m.th. Ngjela e vlerёson qartёsinё, kontributin, ia lёvdon Imamit pёrpjekjet pro instalimit tё demokracisё nё ato vite. Ndёrkaq ёshtё kaq skrupuloz me tё vёrtetёn e kohёs qё pёrshkruan saqё pёr hir tё opinionit tё keq tё sotёm pёr Imamin nuk i tradhёton mendimet e tij tё asaj kohe. I qёndron tё vёrtetave tё asaj kohe pёr Imamin, kur ky nuk kishte as se çfarё tё shiste dhe as se çfarё tё vidhte. (ky pohim vёrtetçsie pёr Arben Imamin e asaj kohe qё nuk e quaj lajthitje tё autorit le tё shёrbejё si test arsyetimi i drejtё ose jo nga ana ime mbi gjykimin qё do i bёj Ngjela aktivitetit tё mёvonshёm tё tij kur tё kemi nё dorё volumin e katёrt, sikurse ka premtuar qё do e shkruaj).
Ngjela ёshtё njё i dashuruar me dijen, i ftohёt nё arsyetime, gozhdues nё operimet e tij analitike, nuk gёnjehet nga entusiazmi i çastit. Si lexues analizat e zhvillimeve nё libёr tё gjitha i kupton dhe prapёseprapё ke nevojё qё t’u rikthehesh, pёr t’i individualizuar nё specifikat, nё logjikёn e tyre arsyetuese. Njёlloj si mbas njё vizitё nё njё muze arti shumё tё pasur me vepra origjinale. Nё njё vizitё tё parё tё gjitha i pёlqen, por nuk tё mbeten tё sistemuara nё kokё, ndien nevojёn shpirtёrore imponuese qё tё rikthehesh disa herё tё tjera, nё ditё tё caktuara sipas ndarjes nё departamente, tё ndalesh nё gjёra tё veçanta qё t’i admirosh veças nё madhёshtinё e tyre.
Njё analist i hollё i epokёs e i sistemit shtypёs ku jeton Ngjela ka kapur thelbin e mёnyrёs sesi ёshtё administruar jeta e shqiptarёve nё diktaturёn Hoxha e si po vazhdon njёlloj me Berishёn, nё funksion tё njё qёllimi tё vetёm, pushtetit absolut tё diktatorit.
Diktaturat janё armiq tё egёr tё individualiteteve iluminuese. Autori na thotё se kёtё armiqёsi e bёri nё mёnyrёn mё antishqiptare Ahmet Zogu, e pasoi barbarisht Enver Hoxha e Ramiz Alia, pёr tu kurorёzuar nё mёnyrёn mё tё dёmshme, mё pro sllavo-aziatike te Sali Berisha.
Opinionet e specialistёve tё fushave tё ndryshme pohojnё njёzёri se dёmi, shkatёrrimi qё i ka bёrё vendit, relievit tё tij gjeografik, pronёs private, kulturёs shoqёrore, konceptit komunitar unik shqiptar, florёs dhe faunёs, ёshtё shumё mё i madh sesa dёmi qё para ardhёsiti kanё shkaktuar gjatё sundimit tё tyre.
Kёtё fenomen shqiptar studjuesi modern Spartak Ngjela e pasqyron nё mёnyrёn mё tё qartё. Me njё punё tё palodhur sistematike nёpёr vite ka prodhuar njё punё madhore historie duke analizuar motivet e aktorёve historik qё pёrshkruan. Narracionin objektiv e ndёrton mbi metodёn çfarё ndodhi, pёrse ndodhi, pasojat historike. Pёr Ngjelёn historia nuk ёshtё thjeshtё njё pёrshkrim i asaj qё ka ndodhur nё tё kaluarёn. Eshtё njё provё e shkёlqyer sesi ajo duhet kuptuar.
Nё libёr argumentohet historikisht sesi thelbi antiperёndimor i formimit tё personalitetit tё tё dyve, E. Hoxhёs dhe S. Berishёs, dёshira e tyre pёr pushtet absolut, diktoi lёvizjet retrograde nё dёm tё popullit shqiptar. Nё kёtё rrugё sёbashku me rrethin e tyre tё afёrt kёta individё nё krye tё pushtetit s’kanё bёrё gjё tjetёr veçse kanё mbajtur tё gjallё frymёn orientale antiperёndimore mes shqiptarёve, tendencёn pёr vetaziatizimin, atё frymё qё shumё vite mё parё nё mёnyrёn mё tё shkёlqyer konceptuale letraro-filozofike e ka trajtuar nё novelёn “Lamtumira e sё keqes” shkrimtari i madh Kadare.
Ja sesi shkruan te kjo novelё: “Bota e lindjes orientale e ёndёrronte dhe e kishte gjetur njeriun e duhur pёr vetaziatizimin e shqiptarёve. Prijёsi i ardhёshёm duhej tё ishte njё njeri qё duhej tё kishte diçka pёr tё mbuluar, diçka tё keqe, tё padurueshme pёr tё fshirё nga e kaluara e vet. Kёshtu ikte vera dhe vinte dimri pёr shqiptarёt. Tё jetё njё njeri qё mund tё bёj atё qё nuk e bёn dot as ushtria, as hoxhallarёt dhe as vezirёt turq. Njё njeri qё tё jetё i kundёrt me Gjergj Kastriotin. Njё Hoxhё i zi, njё dashnor i vogёl i Azisё, qё na do, na adhuron neve turqve aziatikё mё shumё nga sa e duam ne veten tonё. Kёshtu duke qёnё e shkёputur Shqipёria pёrfundimisht mbahej afёr orientit”.
Duket qartё qё me kohё Ngjela nё sajё tё formimit tё tij intelektual e ka bёrё tё vetin konceptin social filozofik properёndimor tё shkrimtarit Kadare nё lidhje me fatin e shqiptarёve. Te Ngjela, si emisar i frymёs properёndimore ka zёnё vend njё herё e pёrgjithmonё koncepti social-filozofik “Kastriotizёm”, simbol i orientimit properёndimor shqiptar.
Gjithёçka nё libёr ёshtё analizё me kompetencё tё lartё profesionale e ndeshjes pёr mbijetesё midis dy rrymave nё shoqёrinё shqiptare, asaj orientale aziatike dhe asaj properёndimore, tё cilёn Naim Frashёri e kishte pёrcaktuar me shprehjen: “Drita vjen andej nga perёndon”. Kastrioti e kishte bёrё 400 vjet pёrpara “largimin historik” nga bota aziatike, nga ajo botё ku nё kohёt moderne Hoxhёt e Berishёt kёrkojnё ta rrёshqasin barbarisht popullin shqiptar pёr tё keqen e tij.
Tranzicioni shqiptar ёshtё shprehje e pamohueshme e qёndrimeve retrograde tё klasёs politike shqiptare me Berishёn nё krye. Kur e ke lexuar librin tё mbetet e ngulitur nё kokё ideja se Sali Berisha qёndron si mishёrimi, si shёmbёlltyra mё shprehёse, si besniku i paepur i projekti tё Katovicёs.
Autori Njela me vizionin e tij tё gjerё e tё thellё nuk e shikon analizёn e tranzicionit shqiptar tё shkёputur nga ecuria dhe sfidat qё pёrmbajnё zhvillimet nё vёndet fqinjё tё rajonit, posaçёrisht Serbia e Milosheviçit. Autori bёn fjalё nё libёr pёr takimet me funksionarёt e lartё nё Beograd dhe ballafaqimin politik pёr çёshtjen e Kosovёs. Ështё shumё i qartё pёr politikёn rajonale, dhe personazhet historikё qё veprojnё brenda kёtij rajoni.
Vetvetiu tё kalojnё nё mёndje dy krahasime. Ngjela e bashkёpunёtorёt e tij e refuzojnё me vetёdije takimin me Milosheviçin nё Beograd, ndryshe nga takimi kokё mё kokё midis Fatos Nanos dhe Slobodan Milosheviçit kohё mё parё. Nano nё takim i çfaqur me papion, si njё xhentёllmen butaforik, asnjёherё nuk u tha shqiptarёve dhe kosovarёve se çfarё bisedoi, çfarё bёlbёzoi i ngrefosur dhe çfarё pranoi pёrulshёm nё atё takim me Milosheviçin. Qёndrim krejt i papёrgjegjshёm pёrpara historisё e popullit tё tij, krejt e kundёrta e qёndrimit tё mbajtur e tё shpjeguar nё libёr nga S. Ngjela. Periudha e Fatos Nanos mendoj realisht se mund tё pёrmblidhet me dy fjalё- e degradoi rёndё sistemin demokratik shqiptar, dhe me plot vullnet prej vagabondi historik ia dorёzoi Berishёs, i cili me vullnet tё paepur i nxori themelet godinёs sё shtetit shqiptar, e fundosi akoma mё thellё nё kёtё degradim. Dokrrat e nostalgjikёve tё Fatos Nanos qё e cilёsojnё atё si emancipues i politikёs shqiptare mendoj se janё çfaqja mё tipike e mёndje ngushtёsisё sё mendimit shoqёror shqiptar.
Me pёrshkrimet dhe argumentimet qё bёn autori mbi figurat politike tё kohёs si G. Pashko, S Berisha, A. Meksi, A. Hajdari, N. Ceka, A. Imami, etj.(njё pjesё vegla tё bindura tё Ramiz Alisё), tё krijohet njё ndjenjё keqardhjeje nё pazotёsinё e tyre pёr tё frenuar dekadencёn gjatё tranzicionit shqiptar, pёr pa aftёsinё e tyre nё shtrimin e rrugёs sё pёrparimit dhe integrimit europian. Ngjela sjell shёmbuj tё pakundёrshtueshёm mbi lёvizjet politike retrograde tё S. Berishёs si president, tё njerёzve pranё tij (B. Gazidede, A Shehu, etj) instrumenta me tё cilёt diktonte vullnetin e tij diktatorial. Nё tё kundёrt tё tyre, tё bёn tё ndihesh krenar arritja e njё klasi kaq tё lartё interpretuesi tё historisё bashkёkohore si autori Spartak Ngjela. Vepra e tij “Pёrkulja dhe rёnia e tiranisё shqiptare” pёrbёn njё kontribut unik nё kulturёn shqiptare, tregues eloquent i aftёsisё gjeneruese vlerash humane tё racёs shqiptare.