Mirseda Daci/
Jeta është një kolazh i diellit me shiun, i buzëqeshjes me lotin,i kënaqësisë me dhimbjen. “Dua të shkruaj, të shkruaj,e vetëm të shkruaj letërsi artistike dhe të mos kem të bëj fare me politikë”(1). Nga këto fjalë duket qartë zelli i shkrimtares së re për të kontribuar në letërsi,në mënyrën e saj.Ishin pikërisht pasioni nga njëra anë,e peripecitë më tronditëse të jetës nga ana tjetër,ato që do ta shoqëronin Musinenë në rrugëtimin e saj. Një grua e vrarë shpirtërisht,një femër që kishte “mike” të vetme vetminë,e që duroi torturat nga më çnjerëzoret vetëm sepse zgjodhi të shkruajë me fjalët e zemrës.Vetëm sepse preferoi më mirë të ishte një kritike e realitetit sesa të aprovonte elementët korruptivë të tij.Ishte një individe e mbyllur në botën e saj të mjerueshme,e vetmuar,sepse kështu ishte paravendosur për të.Një fajtore pa faj,kështu do ta cilësoja unë.Në fund të fundit a është faj lufta morale kushtuar popullit?A mund të quhet faj dëshira për ta parë vendin tënd të “lulëzuar”psikologjikisht? Ja se si do ta vlerësonte prozatori i talentuar Mitrush Kuteli:”Musine Kokalari afirmohet në rangun e mirë të letërsisë shqipe,jo si relativitet femëror,siç mund ta shohë dikush,por si vlerë absolute.”(2) Për të do të jepte mendim edhe Lasgush Poradeci:“Musine Kokalari ka një talent që duhet vënë në dukje dhe një origjinalitet letrar”(3). Kështu pra ajo do të vinte si një vokacion krejt i veçantë në prozën shqipe përmes një gjuhe dhe ligjërimi të pasur gjirokastrit,me ngarkesa emocionale dhe sentimentale,çka e bëjnë atë një prozë folklorike dhe etnografike.Kjo ishte Musine Kokalari,një erudite,”një individe që se lanë të jetojë e vetme kundër forcave të njeriut”(4). Musine Kokalari,bija shqiptare që kaloi vitet e fëmijërisë në qytetin e Gjirokastrës,studentja që ëndërroi dhe gëzoi statusin e kulturimit europian në vitet e rinisë,intelektualja që përjetoi trajektoren ngjitëse të temperaturës politike,e lartësoi identitetin e saj falë guximit për të thënë të vërtetën,falë durimit shpirtëror,falë peshës magjike të fjalës. Do të shfaqej si një fenomen letrar në gjininë e prozës,ku do të shpaloste talentin e saj të jashtëzakonshëm.Do të ishte femra e parë që do të bëhej autore e njohur e letrave shqipe.Ajo ishte porsi një lule,e brishtë për nga natyra,ashtu si të gjitha femrat.E nga ana tjetër ishte një lule rebele,e veçantë në llojin e saj,që për shkak të pikëpamjeve që kishte u dënua me një fat tragjik. “T’isha një lule vjollcë në mes të ferrave/Të qëndroja fshehur,e pa dukur/Dhe një ditë të zbulohesha prej duarve të dy të rinjve”.(5) Kështu ishte dhe Musineja,një lule e vetmuar,mes njerëzve që nuk e kuptonin dhe që e linin në hije.Gjithsesi asgjë nuk mund ta ndalonte “vajzën uragan”në rrugëtimin e saj drejt lirisë së mendimit.Pavarësisht dallgëve të egra që jeta lëshonte mbi të,ajo kishte shpresën se një ditë brezat në vijim do t’ia dinin rëndësinë veprave të saj. Muza shqiptare në sajë të artit,arriti të ketë një vend të rëndësishëm në letërsinë shqiptare. Arriti të jetë frymëzuese e mijëra të rinjve e mijëra shkrimtarëve e studiuesëve.Sepse në fund të fundit kështu i ka hije një Muze.
VEÇORI TE KRIJIMTARISE ARTISTIKE TE MUSINE KOKALARIT
Deri tani folëm mbi figurën e Musinesë dhe me të drejtë lind pyetja se çfarë e bën të veçantë prozën e saj.Normalisht që duhet të shfaqim disa karakteristika të stilit e në këtë mënyrë le të hapim një portë të re. Krijimtaria artistike e Kokalaritpërbën një pasuri të veçantë për artin, kulturën, etnografinë, folklorin,letërsinë, ”toskërishten”e qytetit të Gjirokastrës.Ajo është njëkohësisht autoritete e zëshme e letërsisë feministe shqiptare,si shkrimtarja e parë me krijimtari thuajse të njejtë me atë të prozatorëve të tjerë të shquar të kohës si Kuteli,Koliqi etj. Si askush tjetër,Muza shqiptare shpalosi në vepër botën e saj shpirtërore,zakonet,traditat,mjedisin dhe mbi të gjitha përmes gjuhës artistike,e mjeteve të shumta gjuhësore të shfrytëzuara,shenjoi të folurën e qytetit të Gjirokastrës.Ajo gjurmoi dhe mblodhi me kujdes e vullnet të jashtëzakonshëm nektarin e krijimtarisë popullore të Jugut,duke i bërë këto vepra të pavdekshme,e duke i transmetuar në të gjitha brezat. Përmes studimit të veprave mund të përcaktojmë veçoritë dalluese apo rolin që ka luajtur ajo në rrjedhën e kohës. Shfaqet përpara nesh panorama e qytetit legjendar të Gjirokastrës.Teatri ku lëvizin ëndrrat, zakonet, lojrat,çuditë që sjellin studentët nga perëndimi.Në fakt nga përshkrimi të duket sikur e bën qytetin personazhin kryesor.”Unë e kam njohur këtë ambient që në vogëli.Jam rritur me gjithçka që po rritej dhe zhvillohej…”(6)Nga këto fjalë kuptohet përkushtimi që i kushtoi popullit. Në krijimtarinë e saj paraqiten plakat dhe nuset e reja,paragjykimet dhe zilija,ndërgjegjia dhe nënndërgjegjia,pra e gjithë bota. Lasgush Poradeci do të shkruante.”Gruaja e lagjes,e dyerve dhe e poratve,vizitonjësa e vatrës dhe e oborrit,fjalamania tradicionale që përfaqëson tipin e përbashkët dhe të përditshëm të intrigonjëses,të intrigantes,të asaj që bën intriga,që fut fitila,që shtien spica,që shan,që heth në sherr dhe shtyn në ndarje-kjo mëhallaxhesha shqiptare e pavdekur për të gjithë herën dhe për të gjithë kohën përbën fondin e inspirimit të librës “Siç më thotë nënua plakë”(7). Me sa vërejtje të përpiktë-entuziazmohej Poradeci-plot gjallësi dhe plot freski,janë zënë këto miniatura të Musine Kokalarit.”Të thuash,si të kesh këputur një copë të gjallë të jetës,një pjesë që rron në vetvete gjithë jetën e organizimit shoqëror.”(8) Stilin e veçantë e autentik do ta përmendë edhe Kuteli tek fliste për vëllimin “Rreth vatrës”.Ai e gjente me vend të dallonte se :”libra është shkruar në gjuhë të vërtetë-që flitet-dhe me ngjarje të vërteta.”(9) Krijimtaria e Musine Kokalarit u vlerësua edhe nga poeti dhe prozatori Petro Marko:”Muza shqiptare,siç u paraqit në fillim me pseudonim,krijon një tip tregimi të veçantë,ku zotëron rrëfimi popullor dhe një ndjeshmëri për ambientin e një emocioni,i krahasueshëm me emocionin poetik”(10). Kështu duke alternuar mendimet që kolegët dhanë për Musinenë,por njëkohësisht duke u bazuar edhe në leximin dhe analizën e dy veprave që kam përzgjedhur,arrij më të nxjerrim në pah disa detaje të krijimtarisë letrare.Nga të gjitha këto vlen të përmendet fakti se ajo shkruan një tip tregimi të veçantë,që e bën atë shkrimtare të prozës së shkurtër.Shkruan në gjuhën e popullit dhe për popullin. Vemë re se gjuha që ajo përdor është e thjeshtë dhe mendimet që ajo përcjell janë të drejtpërdrejta.Prozatorja i ndërton tregimet e saj mbi një ngjarje të rëndomtë,që nuk ishte veçse një shkas për dialogun dhe më rallë për monologun,ngjarje që shpesh plotësoheshin me përshkrime të shkurtra të mjedisit. Një vend të veçantë zë figura e femrës.Musineja e trajton këtë personazh në të gjitha etapat e jetës,që nga lindja,periudha e rinisë,e deri në moshën e pleqërisë.Eshtë interesant fakti se meshkujt përmenden vetëm përciptazi.Figura e tyre trajtohet vetëm përmes bisedave të grave.Për shembull në tregimin “Burri shoku i qenit”,tregohet historia e një familjeje dikur të lumtur,por vdekja e merr Mukadesin,nusen e kësaj familjeje,duke lënë pas fëmijën dhe burrin.”Ku i vanë ato lotë,ato fjalë që s’martohem,do ta rrit fëmilën vetë,se e di ç’kanë hequr na njerkat,dhe ai u martua më shpejt nga të gjithë.”(11). Nga këto rreshta kuptohet qartë ajo që Musineja ka dashur të tregojë dhe në fakt ka vend fjala që gratë përdorin shpesh se “buri sa është i afërt, është dhe i huaj”.”Sa i zihet besë gjarprit aqë i zihet edhe atij”,kështu thonte teto Nexhmija.Sikurse shikohet edhe nga këto shembuj,figura e mashkullit trajtohet sipas mendimeve të femrave. Diçka tjetër interesante në këtë krijimtari është ngjitja e formuar shkallë-shkallë.Them kështu sepse tregimet ndjekin një linjë logjike dhe janë lidhur kuptimisht me njëri-tjetrin,si njëzinxhir.Kështu te vëllimi”…Sa u tunt jeta”tregohet vijimësia ciklit jetësor.Fillon me tregimin “E gjeta”,ku Haxho pikas vajzën e teto Qibruas dhe kërkon të bëhet shkuese për të.Edhe titulli i këtij tregimi jepet në formën e zgjidhjes së një misteri.Më pas vëllimi nis me rrjedhën e njëpasnjëshme të ngjarjeve,ku Haxho kërkon realizimin e qëllimit të saj,e së fundmi përshkruhet me imtësi dasma gjirokastrite si dhe zakonet e traditat që do të ndiqen në këtë dasëm.E njejta gjë ndodh edhe me vëllimin “Siç më thotë nënua plakë”,por ndryshe nga i pari ky shfaqet në formën e nostalgjisë së nënave për kohën e shkuar.Në tregimin me të njejtin titull tregohet mjaft qartë diçka e tillë. Në fakt kur lexojmë këtë tregim na krijohet një ngjashmëri me poemën “Hanko Halla”të Ali Asllanit. ”Erdhi koh’ e keqe,koha e flamosur,/na u prish dynjaja/bota ësht’marrosur…/nuse e kësaj kohe tjetër zona s’paske/a do marrë kalemin që të bëjë laraska/a do zërë të shkruajë ose do dëgjojë/një kuti të vogël që na flet me gojë…/është një freng i marrë që çirret e bërtet/frengu e ngre zërin edhe sëkëllin/nusja e lë perin edhe vërsëllin/ai flet me vete,flet e flet përqark/nusja s’është në vete bëhet më e zjarrtë…”. Le të shohim tashmë se si do të shprehet nënua plakë në tregimin “Siç më thotë nënua plakë. ”Oh kjo kohë e shkretë,se si u kthie një botë përmbys…gjithë ditën e ditës se ç’bën,s’mar vesh,shkruan,këndon bën xivo-gavo…Eja biro në vehte,shtroju punës,hir në udhë të Perendisë,se nga këndimet nuk nxjerr gjë.Nis nga qindizma…Ç’janë ato rroba që më bëjnë pas trupit sikur do t’u çahen veshur.”(12). Pavarësisht këtyre ngjashmërive ku mbizotëron e njejta ide dhe nostalgji për të shkuarën,duhet theksuar se Musineja kishte një stil të vetin origjinal,të ndryshëm nga ai i Ali Asllanit.Ajo na paraqet një paradë të vërtetë,duke pasqyruar ato anë që njihte më mirë dhe për të cilat kishte nevojë letërsia shqipe.Ajo kishte arritur të kuptonte se arti i vërtetë buron te populli.Të gjitha këto i paraqet si pasqyrë të jetës së trazuar të një qyteti.Përshkruan çastet dramatike që kalon ky qytet,kujtojmë për shembull tregimet për “Mustaqet e Çelos”,”Mos qofshin vjerat e zeza”etj. Kjo shkrimtare e trajtoi ciklin jetësor në disa rrafshe,duke mpleksur problemet e kohës,shoqërisë,familjes me shqetësimet dhe problemet që mbartin me vete pjestarët e kësaj shoqërie,të cilët ishin kaq shumë të lidhur me njëri-tjetrin sa gëzimet dhe hidhërimet i ndanin së bashku. Nga njëra anë një një jetë e trazuar me plot pakënaqësi nga nënua që s’mund të pajtohet dot me të renë,me vajzat që dalin rrugëve,me nuset e reja që nuk rrinë në këmbë. Ulërimat e një qeni që lajmëronte që dikush mund të vdesë:”Gjithë natën e dëgjova të përmbisurin qen.Ulërinte e ulërinte,e pastaj gërmonte baltën me thonj.E zeza unë,ah moj Perëndi,na ruaj shëndenë e së gjithëve!”“Diku tjetër qanin djalin e vdekur me kaq lotë e botë,sa dukej sikur muret kullonin nga lotët.” Nga njëra anë tregon se si njerëzit nuk i ngjajnë njëri-tjetrit,ashtu si edhe familjet s’janë njësoj.Një nuse ka dalë e mirë,diku tjetër nusja s’shkon me vjehrrën:”Nuk durohet edhe kjo,s’kam parë një ditë të bardhë që kur kam kallur këmbët në këtë të zezë gërmallë.”(13). Nga ana tjetër na shfaqet një vjehërr xheloze për nusen:”Nuset e sotme u bëjnë magji burave,i bëjnë për vete.Të tërbuarat,s’kanë mend për punë.”Kështu plas një grindje e madhe me zhurmë e mallkime. Kokalari paraqet të gjitha aktet e dramave shoqërore dhe familjare e për këtë ka preferuar frazeologjizmat e Gjirokastrës: ”Iu bë mendja dhallë,ik shiko punën tënde dhe mos hidh kripë në gjellë të botës,na njëherë trëndafili bën gjemb dhe gjembi bën trëndafilë,etj.”. Këtë gjë Musineja e ka përdorur qëllimisht sepse ka dashur ta bëjë lexuesin shprehës të drejtpërdrejtë të qëndrimeve të tij.Në gjithë prozën e saj letrare kemi parë mjedisin e saj kanonik etik dhe lokal. Vemë re se si e ndërton këtë prozë gjithmonë në mjedise të brendshme, në odë, shtëpi, oborr, pranë zjarrit. Nënua del tipi kryesor, organizuese e pjesës më të madhe të subjekteve. Shpesh herë stili i saj ngjan me Migjenin, por s’mund të themi se është ndikim i tij. I njejtë për këto dy uraganë ishte realiteti që i rrethon. Realitetin që duan ta ndryshojnë me forcën,mençurinë dhe shprehësinë magjike të fjalës. Po a është i mundur një ndryshim i tillë?A është e mundur arritja e emancipimit të mentalitetit të hekurt që shpesh ndrydh dhe prangos figurat ndoshta më të brishta të jetës sonë. A është e mundur nxjerrja e femrës nga “burgu”i mjerimit?VIJON NE NUMRIN TJETER…