Pëgatititi: Elez Osmani
Fragment nga Monografia, në përgatitje për Vasil Germenjin
Tare Libohova – Stamboll, 24 11. 1953,x Letër dërguar z,Vasil Gërmenjit Marsej- Francë
I dashur Z.Vasil
Duke pritur letren t’uaj, kam vonuar t’ju shkruaj shpresoj të jini shëndoshë e mirë. Nuk di se çkini bërë? Lutem më lajmëroni se sa të holla kini marë këtej. Adresën Vinjahut, s’gjeta njeri që t’a dijë këtu. Më thanë se do t’a dijë vëllaji Vasil Avramit që ndodhet në Romë. Me këtë letër mundohen t’ju orientojë mbi gjëndjen e Kolonisë së këtushme. Me atë që do të vijojë, do t’a përshkruaj gjëndjen e Shoqatës.
Kolonija shqiptare në Turqi:
Kjo Koloni ka kaluar mjaft faza kritike pas Shpalljes t’indipendences Shqiptare. Në periudhen e shpalljes të luftës Ballkanike me 1912, sundimi Qeveritar në shtetin Otoman, ka qenë në duart të Partisë xhonturke që quhesh (Union Progré) e cila në politiken e saj të mbrendëshme çfaqesh anëtar fanatik për një sistem administrimi Qëndror (sistem centralisasion) Në kundërshtim me këtë Parti, një (Parti Liberale) qe ka patur në krye Prens Sabaheddin dhe Ismail Qemal Vlorën ka qenë anëtar për një sistem qeverimi decentralisasioni (si n’Amerikë).
Partija Unioniste në fuqi e akuzonte të dytën në tradhti duke pretenduar se me predikim për administratë decentralisasioni ushqente aspiratat nacionale të pakicave që do të shkaktonte shpartallimin e Shtetit Otoman.
Liberal ‘et, akuzonin Partinë Unioniste në fuqi me shovenizme Turke për dhe më keq -administrim që do të shkaktojë reaksionin e pakicavet dhe në përfundim demtimin e strukturës Shtetënore.
Në këto grindje të këtyre dy partive, elemneti Turk dhe Israil u radhit shumë pas Partisë Unioniste dhe pakicat (Arab, Shqiptar, Qurd, Ermen, Grek me pas Partisë Liberale.
Nga një anë ekstremizma dhe keq-administrimi i Partisë në fuqi, nga ana tjetër grindjet dhe antagonimat e partivet, provokuan dhe nxituan marëveshtjen e shpejtë të shtetevet Balkanik, shpalljen e luftës Ballkanike dhe disfatën e Turqisë.
Demarshet, përpjekjet politike për shpëtimin dhe sigurimin e Indipendences Shqiptare, u konkretizuan në këto kohë të disfates.
Por Partija Unioniste, për t’a lehtësuar përgjegjësinë e disfates që pësoj, bëri ç’qe e mundur (me Qarkorera t’administrates, me shtyp, me propaganda dhe me çdo mënyrë që shkakun dhe fajësinë e disfates, të i ngarkojë Partisë Liberale Pakicavet dhe posaçërisht Shqiptarevet pretendonin se:
a) Kryengritja e Kosovës (para luftes Balkanike) e krijuar nga Ismail Qemal Vlora, Hasan Prishtina, Isa Buletini, Bajram Curi, si dhe kërkimet e tyre me imponim nga Qeveria Turke, paskanë shkaktuar lirimin e fuqive ushtarake të rregullta që ishin grumbulluar në Ballkan dhe kështu Shtetet Ballkanike duke përfituar nga kjo gjëndje favorabl, paskan shpallur luftën befas dhe sheshin e kanë gjetur të lirë pa kundërshtim.
b) Në vazhdim të luftës Ballkanike gjoja Shqiptarët s’pas kanë luftuar, bile kanë qarmatosur fuqite armate Turke.
Këto pretendime të kësaj Partije nuk i përshtateshin së vërtetës.
Sepse: Qeveria Turke në fuqin (e Partisë Unioniste), aq ka qenë e okupuar me grindjet dhe mos kënaqësitë e mbrendeshme të shkaktuara nga shovenizma dhe keq administrimi i saj, sa s’ka mundur, të kuptojë lëvizjet, mareveshtjet politike që bëheshin midis Shtetevet Balkanike kundër saj. Dhe prandaj Pozitat Ushtarake në Ballkan i kish lënë pa fuqi, pa armë dhe pa organizim është aqë e vërtetë që: kur plasi lufta Ballkanike Shqiptarët të çarmatosur nga operacionet të Shevqet Durgut Pashes gjendeshin pa armë të kohës dhe pa municion.
Depot ushtarake ndodheshin të zbrazta. Pra, në këtë gjendje si mundesh që Shqiptarët të perballnin sulmet e katër Shtetevet fqinj (Bulgar, Serb, Grek, Malazez ) që e kishin rethuar ? Kurse Turqia vetë duke patur krahët të hapta (nga Asia me burime rezervash) nuk mundi të përballet me sulmet vetem t’ushterisë Bulgare që kish aritur ne prak të Stanbollit
Po të aresyetonin në llogjik, do të kuptonin se ç’dobi kishin dhe patën Shqiptarët që të mos kundërshtonin sulmonjësit t’atdheut të tyre. Ata sulmonjësit që refuzonin të drejtat Shqiptarisë dhe kanë kundërshtuar Indipendencen Shqipërisë
Por e vërteta është se: Partia Unioniste, po të kish ndjekur një politikë në prudence dhe Liberale, edhe po të krijonte të paktën një Administratë autonome në Ballkan me dy Guvernatori generale duke përmbledhur njëra (Traka dhe Makedonine) dhe tjetra Shqipërinë me katër Vilajete Kosovë, Manastir, Janina the Shkodër) nuk do të pesohesh ajo disfatë katastrofale si për Shtetin Otoman edhe për Shqipërinë, që sot krasitur nga të katër anët po mundohet të mbroje ekzistencën e saj me 1.350.000 frymësh..
UNIONISTE-t, përgjigjen të kësaj katastrofe, vetëm e vetëm për t’a mbuluar fajësinë e tyre, krijuan një atmosferë anti-Shqiptare që ka vazhduar një kohë të gjatë. Kjo, anti-shqiptarizma e ushqyer sistematikisht,ka dëmtuar shumë Shqiptarë që shërbenin si fonksionare n’aparatin Qeveritar Otoman po n’atë kohë edhe ata që jetonin me inisainjative private. Ne një shkalle sa shumë shqiptarë u shtrenguan të fshihnin kombësinë e tyre.
Kjo Propagandë dhe antipatia kundër Shqipëtarevet, pushoj për një kohë, kur filloj levizja Kryengritene e Mustafa Qemalit kundra Qeverisë Otomane. Sepse në këtë lëvizje Kemaliste kishin marë pjesë edhe Shqiptarët. Në gjithë këtë, disa UNIONISTA shoven që kishin marë pjesë në lëvizjen Mustafa Kemal’it me pozita të larta si ISMET INONU (ISH Kryetari Republikës), REXHEB PEJKER (ish Kryeminister), SHUKRU KAJA (Ish Minister i Mbrendëshme) dhe satelitat e këtyre, e kanë vazhduar dhe ushqyer antipatine kundër Shqiptarevet. Veçanërisht pas triumfit të M.Kemalit dhe formimit të Republikës Turke, dy ngjarje e kanë ringjallur antishqiptarizmen:
Ngjarja I:
Ne konferencën e Lozan-it kur bisedohesh çështja e det-publikut Turk, ISMET INONU (që kryesonte Delegasionin Turk të qeverisë Kemaliste) duke pretenduar se të hollat që kanë lidhje me këtë det-publik, mbasi jane harxhuar me shumë në Balkan, kërkoj që një pjesë e madhe e këtij borxhi duhet të pjesetohet midis Shtetevet Balkanike. MEHDI FRASHERI (që kryesonte delegasionin Shqiptar) ka kundërshtuar me një gjuhë t’ashpert duke deklaruar se Turqit, gjatë sundimit të tyre, s’kanë lënë dhe s’kanë bërë as një vepër civilizimi në Shqipëri , dhe pra, nuk është e drejtë që Shqipëria të ngarkohet me ndonjë borxh të kohës se shkuar. ISMET INONU kur është kthyer nga Lozani në Turqi, duke gjetur si pretekat këtë, është shprehur shumë ashpert kundra Shqipërisë dhe shqiptarëve. aqë sa edhe në kohën që u dërgua Eshref Frasheri në Turqi, për mareveshtjet Konsulare dhe nene-shtetesije Turko-Shqiptare, me gjithë langazhin ipokritik që përdori në favor të Turqise, nuk pati ndonjë sukses në plotësimin e misionit të tij.
Ngjarja II
Zogu, para se të shpallesh Mbret, si Ministër i Shqipërisë n’Ankara ndodhesh Rauf Fiço. Ky, ka qenë i shkollës Turke dhe shok shkolle me disa Ministra të qeverisë Turke në fuqi. Kish fituar simpatinë M.Kemalit dhe sado që ISMET INONU ka qenë Kryeministri i asaj kohe, por shpresohesh që duke përfituar nga simpatia e M. Kemalit, gradualisht të shdukesh anti-shqiptarizma. Bile, me kanë thënë se, Mustafa Kemali, (si pas pershkrimevet të Rauf Fiços) duke konsideruar Zogun si një Kryetar Republik Energjik, kish çfaqur dëshirën për një vizitë të Zogut në Turqi qe t’a vinte në korent me reformat sociale të tij.
Por pak kohë para shpalljes të Zogut si Mbret, dëgjohet lajmi n’Ankara. M. Kemali e pyet Rauf Fiçon nese është e vërtetë a jo. Ky përgenjeshtron kategorikisht duke shtuar se Zogu, është betuar të mbrojë Republikën dhe nuk mund të tradhtojë. Qeverija Turke po n’atë kohë me anë të Ministrit Turk në Tiranë bën skandal Zogun icili verbalisht përgënjeshtron. Por çuditërisht pas një jave, Zogu shpallet si Mbret. Rauf Fiço mbetet në një pozitë delikate, kërkon leje, shkon në Tiranë. Mbi këtë ngjarje, një gazetar i huaj bën një intervistë me Mustafa Kemalin dhe duke përmendur çështjen e Zogut, shton se është dëgjuar një leje si kur edhe M.Kemali ka për t’a shpallur vehtën Mbret. M.Kemali me një zemërim shprehet kundër lajmit dhe Zogut që ka tradhtuar betimin duke shtuar se nuk do t’a njohi. Dhe më të vërtet për një kohë të gjatë nuk e njohu dhe nuk pranoj ndo një Minister të Shqipërisë. Ismet Inonu,duke perfituar nga zemrimi I Kryetarit te Republikës u shfaq haptazi anti- shqiptar.
Pas vdekjes se Mustafa Kemalit, si kryetar I Republikës u zgjodhë Ismet Innonu.Ky filloj sundimin me fuqi Diktatoriale.Si partija popullore qëe kryesonte,ashtu e dhe çdo qeveri që formohesh me direktivat e tij vepronin pa a snje kundershti dhe pikërisht sipas urdherave të tij.Fuqia diktatoriale e tij,zgjati deri ne zgjedhjet e vitit 1950.Gjatë kesaj kohe Administarta ka qenë shovene Turke dhe kundra pakicavet,midis tyre e dhe kunder shqiptarëvet. Ne kohen e ketij diktatori janë dhene urdhera secrete qe si Administarta edhe ushtria te pastrohen nga Shqiptarët dhe Arabet.
Si u bë bujë e madhe edhe në botën e jashtme për te cdukur supremacinë Ekonomike të pakicave dhe te huajve,vetë Ismet Inonu me kryeministrin e tij shoven,ka perpiluar një ligj të çuditshem me dia nene qe mori emnin Taks Pasurimi , me te cilin gjithë pakicat janë taksuar me shumera aq fantastike,sa e tera pasuni e çdo personi nuk kapte 1/20 ten e shumës të taksuar.Midis këtyre, përfshiheshin edhe Shqiptarët,qofshin nenshtetas Shqiptar apo Turk.Shpëtuan vetëm ata Shqiptar muhamedan që nuk ishin çfaqur si Shqiptar por konsideroheshin Turk.Edhe pjesa e penalitetit të ligjit ka qenë barbare. Kjo Administratë diktatoriale që vazhdoi 14 vjetë,tërhoqi dhe shkaktoi vërejtjen e Amerikës,edhe sipas vendimit të Sanfranciskos,deridikume imponim e terthorazi,mori një drejtim si demokratik.U formula një Parti politike e dytë me emnin(Parti Demokrate) e cila gjeti përkrahjen e madhe n’opinion public dhe posaçerisht në pakicat.U hartua një ligj I zgjedhjeve me votim të fshehtë dhe kështu në zgjedhjete vitit 1950,fitoj Partija e riformuar me një shumicë ekrazante,sa nuk shpresohesh dhe kështu u rrexua Partija popullore nga fuqia, e cila përseri nën kryesinë e Ismet Inony merr pjesë në Parlament si parti kundershtare.
Partiaj Demokrate e sotshme që ndodhet në fuqi,konsiderohet më Liberale.Hë për hë ka përkrahjen e pakicavet.Tendencat nuk duken shovene. Natyrisht tash për tash me një desizion të premë nuk mund të jepet një mendim dhe vendim I prerë .Po të shofim.
Ja pra Shoqëria Turko -Shqiptare, u krijua Brenda kësaj atmosfere.Si filloj dhe si qendron do ta tregojmë në letren tjetër.
Numri i gazetës që bëni fjalë se kini një artikull Frengjisht s’ka ardhur akoma.Kam marë Nr. 8.
Te fala të përzemërta edhe Remziu. Tare Libohova (nenshkrimi)
Pëgatititi: Elez Osmani
Fragment nga Monografia, në përgatitje për Vasil Germenjin