Nga Julian Amery*/
Ishim akoma te zene me hollesite e organizimit por, sic ishte vendosur ne Derje, nje oficer i ri zogist erdhi se bashku me disa trima per te me shoqeruar tek Abas Kupi. Gjithe pasdreken ecem te hipur ne kuaj, permes pyjesh bushi dhe pishe, te nderprera nga udhe prej zejesh te vegjel, ku s’mbinte kurrfare bari. Erresira na mbuloi ndersa ishim duke kapercyer vargun e maleve per te zbritur ne luginen e Shupalit. Megjithate, hena u ngrit shpejt dhe vazhduam rrugen derisa ne mes te nates arritem ne fshatin Bruc ku ajri ishte mbytes. Aty u pershendetem nga djali tetembedhjete vjecar i Abas Kupit, Petriti, i cili e ruante vendin me nje force te vogel zogistesh. I ati gjendej akoma nje ore larg ne kembe dhe, duke pare se ishte vone, Petriti me tha se duhej te kaloja naten si mysafir i tij. Pranova me gjithe qejf, sepse kisha me teper se tete ore qe kaleroja.
Petriti me udhehoqi ne nje shtepi te ulet njekateshe, ku nje numer guerilesh zogiste ishin ulur prane zjarrit. Dhoma ishte e mbushur me tym dhe m’u deshen disa minuta te shihja dhe te merrja fryme lirisht. Nderkaq, u ula prane vatres, ku ishte shtruar nje qilim dhe, duke pritur qe te behej gati darka, bisedova me Petritin. Ai e fliste mire frengjishten, duke qene se kishte studiuar ne liceun francez te Korces, ku per ironi te fatit, Enver Hoxha kishte qene mesuesi i tij. Ai ishte i etur per lajme jashte Shqiperie, dhe vargu i pyetjeve qe me behej, pengohej vetem nga fisnikeria e natyrshme e tij, pasi une isha mik ne ate shtepi. Ne pamje nuk ndryshonte nga i ati, megjithese ishte i forte nga trupi dhe kishte levizje me te ngadalshme. Me paten thene se ishte dalluar mjaft ne luftimet e vjeshtes se kaluar. Pervec kesaj, Petriti zoteronte autoritet natyror dhe me gjithe moshen e re, dukej se u frymezonte respekt malesoreve te rrepte qe e shoqeronin. Disa prej ketyre malesoreve flisnin pak italisht ose serbisht dhe bisedimet e asaj nate, me dhane pershtypjen e pare mbi opinionet qe mbushnin mjediset zogiste. Geget nuk jane llafazane si greket apo sllavet. Por ndjeva, nga fjalet e tyre, se ata kishin teper dyshime mbi qellimet e englezeve.
Made ata ishin te shqetesuar shume me teper per parandalimin e perhapjes se komunizmit ne Shqiperi, se sa per luften kunder gjermaneve. Aty nga ora nje, bisedimi yne u nderpre me ardhjen e darkes qe perbehej nga supa, mishi i zier dhe djathi. Hengrem ne heshtje dhe sapo mbaruam u terhoqa qe te shlodhesha mbi shiltet, qe i zoti i shtepise kishte shtruar per neve, mbi dysheme.
Diten e neserme, gjate pasdrekes, Petriti me shoqeroi ne vendin ku Abas Kupi kishte vendosur perkohesisht shtabin e tij luftarak. Kjo ishte nje ndertese prej guri boje hiri, ndertuar ne nje brinje te dale, te kreshtes se malit. Atje arrihej duke kaluar permes nje shtegu te ngushte dhe te pjerret, sa u detyrova te lija kalin dhe ta beje me kembe pjesen e fundit te rruges. Abas Kupi doli perpara ndersa po kaperceja oborrin e shtepise se rrethuar me mur dhe me uroi mireseardhjen me pershendetjen tradicionale “tungjatjeta”. Me udhehoqi duke hipur neper shkallen prej druri, e cila qendronte si nje shkalle e zakonshme e mbeshtetur ne murin e shtepise. Duke me kapur per dore me futi ne nje dhome te erret dhe te pluhurosur, ku shiheshin pushke dhe mitraloza te varur ne mur. Dhoma ishte e mbushur plot me parine zogiste dhe me trimat e tyre. Dukeshin njerez te eger dhe te ashper, me gjerdanet shtrenguar brezit, me kobure te stolisura, me thika dhe granata dore. Shumica e tyre kishte veshur brekushe te zeza dhe te gjera te modes turke, me xhamadane te zinj, ose ngjyre kafe, te bere prej shajaku dhe me gajtane. Rreth belit mbanin breza shumengjyresh, ndersa ne koke feste te bardha apo qeleshe. Disa me prapa ishin me uniforme, te cilat i kishin mbajtur qe ne kohen e sherbimit te tyre ne ushtri ose i kishin marre si placke lufte nga italianet, ndersa te tjeret, vecanerisht udheheqesit, mbanin xhamadane prej leshi ose lekure, te pershtatura sipas uniformave ushtarake apo veshjes se vendit te tyre.
U ulem pertoke, sipas modes turke, prane zjarrit. Ndersa ishim duke pire kafe e shkembyer urime, guerilet te mbledhur ne grupe te vegjel rreth e rrotull nesh benin zhurme si nje mulli, pa e hequr vemendjen nga bisedat. Nje te huaji keto pershperitje i dukeshin ogurzeza dhe konspirative, por per vendasit ky zakon nuk perbente shkak fyerje. Nevoja i kishte detyruar guerilet qe te benin nje jete te perbashket. Gjithkush e shihte shokun e tij edhe ne levizjet me te vogla dhe, vetem me ane te peshperitjes mund t’i jepnin bisedimit nje karakter privat. Ndodhesha aty prej gati gjysme ore, kur, me nje shenje te Abas Kupit, guerilet dolen jashte dhomes dhe mbetem vetem me Shaqirin, perkthyesin tim dhe kolonel Murat Bashen. Basha kishte qene nje oficer karriere ne kohen e Mbretit Zog dhe kishte arritur te negocionte me Abas Kupin ne Beograd me 1940. Tani ishte kryetar i shtabit te zogisteve, por me beri pershtypje qe ne fillim, sjellja e tij prej pedanti, gati per te nxjerre veshtiresira ne cdo gje. Sic do te provohej me vone, ai ushtroi influence disfatiste ne shtabin e Pergjithshem zogist. Ndonese personalisht nuk ishte frikacak, ai u druhej aksioneve, si shume oficere te tjere madhore, te cilet i paten fituar gradat e tyre me shume ne sheshet e rrugeve se sa ne fushat e betejes.
Fillova nga bisedimi duke i treguar Abas Kupit kredencialet e mia. Keto perbeheshin prej nje letre te Sterlingut, i cili kishte qene miku i tij dhe prej nje fjale per bashkepunim qe me kishte dhene Mbreti Zog. Kjo ishte nje marreveshje qe porosiste te gjithe shqiptaret qe te mbronin jeten time dhe nese nuk do t’ia arrinin qellimit, se paku, te me merrnin gjakun. Pasi provova ne kete menyre mirebesimin tim, u kujtova mbledhjen tone te Beogradit me 1940 dhe i thashe Agait (term qe perdoret gjate gjithe librit per Abaz kupin) qe te na tregonte pervojat qe pati fituar gjate kesaj kohe. Doja te degjoja kete histori vetem per qejf, dhe pervec kesaj, me dukej se interpretimi i se kaluares do te me lejonte shpjegimin me te natyrshem te kohes se tanishme. Ai vuri buzen ne gaz dhe filloi te tregoje me hollesi aventurat e tij, te cilat kete here gjalleroheshin nga grimca te nje humori talles e te hidhur, por pa zbukuruar gje. Ishte vetem nje rrefim i vertete i atyre cfare kishte provuar ne ato kohera. Fliste me ze te ulet duke trazuar prushin ne vater, dhe duke veshtruar here pas here, nese kuptimi i fjaleve te tij, me perkthehej besnikerisht. Ishte gati mesnate kur mbaroi tregimin, qe ne te vertete ishte dicka e bukur. Permes ketij rrefimi dilte ne shesh burri dhe shkathtesia, me te cilen ai e kishte ruajtur pavaresine prej gjithkujt qe qe perpjekur ta perdorte si vegel. Prej ketyre njerezve ne ishim te fundit, ndaj, diten e neserme, ne nje mesazh te shkurter drejtuar Maklinit (i derguar tjeter britanik ne hqiperi), i shkruajta: “Ky eshte nje peshk, te cilin shume veta, jane perpjekur ta zene ne rrjete. Por askush s’ka arritur ta nxjerre nga uji”.
Vazhduam bisedimin tone te nesermen ne mengjes dhe folem mbi strukturen dhe politiken e levizjes zogiste. Fuqia luftuese kryesore perbehej nga forcat e Matit, te Krujes dhe te Tiranes. Secila nga keto treva kishte njefare lidhjeje te vecante me kauzen zogiste. Zogu ishte nga Mati dhe gjate mbreterimit te tij, lugina ishte pasuruar me teper ne krahasim me krahinat e tjera te Shqiperise. Tirana kishte qene kryeqyteti i zgjedhur prej tij, pretendimet e banoreve te se ciles ai i kishte mbrojtur kunder qyteteve rivale te Shkodres dhe te Vlores. Sa per Krujen, ajo ishte vendlindja e Abas Kupit dhe ai e kishte qeverisur per pesembedhjete vjet nen Mbretin. Agai pretendonte se fiset ne keto tri krahina mund te nxirrnin dhjete mije njerez, por ishin te paarmatosur dhe kishin shume pak municione. Megjithate, levizja ishte duke u perhapur pertej Shqiperise se Mesme dhe tanime siguronte perkrahjen e nje numri ish- oficeresh te ushtrise dhe xhandarmerise, te disa prijesve trima gege dhe toske, si edhe te pjeses me te madhe te Tiranes. M’u dha lista e anetareve te komitetit qendror dhe aty pashe emrat e disa njerezve te shquar, shumica e te cileve ishin cifligare ose intelektuale, por qe dalloheshin per qendrimin e vendosur qe kishin mbajtur kunder italianeve.
Qellimi kryesor i Agait ishte krijimi i aleancave me udheheqesit dibrane dhe me fiset katolike pertej Drinit. Megjithate, ai nuk me fshehu propozimet qe i ishin bere nga qeveria e Tiranes dhe nga Balli Kombetar dhe, me foli sinqerisht mbi kontaktet e tij me udheheqesit “kolaboracioniste”. Keta te fundit e dinin fort mire, ashtu sic e dinte edhe ai, se gjermanet e kishin humbur luften dhe se tashme ishin teper te shqetesuar per sigurimin e kthimit ne shtepite e tyre. Ne thelb, Kupi thoshte se vlente te shfrytezoheshin influencat qe “kolaboracionistet” gezonin ende pasi natyra e tij, nuk ishte mesuar te urrente dhe te persekutonte ata, te cileve nuk u trembej. Kur preka ceshtjen e partizaneve, pashe menjehere se ai, i konsideronte keta armiq. Ne fakt, nacionalclirimtaret perbenin rrezikun e vertete per kauzen e tij, ne kundershtim me “kolaboracionistet”, te cilet, kishin me pak fuqi per ta demtuar. Prirja e Kupit kishte qene shkaterrimi i partizaneve para se te beheshin shume te forte dhe e kishte frenuar veten nga sulmet kunder tyre, vetem per respektin qe ndjente ndaj deshirave te britanikeve. I parashtrova me kembengulje argumente te ndryshme ne favor te nje pajtimi por, megjithese pranoi perparesite e ketij pajtimi ai dyshonte nese ky ishte akoma i mundshem. “Po te jete se ju arrini te vendosni nje pajtim midis nesh, une do te gezohem. Por une i njoh mire dhe vallahi ata nuk do te pranojne”.
Me pas u kthyem ne piken kritike, ate te veprimeve ushtarake. Agai m’u pergjigj se ishte ne lufte me gjermanet dhe, si nje prove, vuri ne dukje veprimtarine e misioneve ushtarake britanike ne territorin e tij. Ne te vertete, pranoi, se nuk kishte bere aksione qysh nga vjeshta, por dimri kishte qene i eger dhe, te gjitha energjite e tij, ia pat kushtuar organizimit te levizjes, me te cilen mund te udhehiqte nje kryengritje te pergjithshme ne momentin e duhur. Pervec kesaj, populli ishte i demoralizuar nga deshtimi i luftes se vitit te kaluar. Misionet britanike i kishin nxitur per veprime ushtarake, ndersa zbarkimi i anglezeve po vonohej. Ne vend te kesaj, shtepite ishin djegur, te afermit e tyre i kishin internuar dhe te tjereve u kishin marre kopete e gjedheve. Gjermanet nuk ishin aq shkaterrimtare sa italianet, por ishin shume te eger, ndaj malesoret ngurronin t’i sulmonin perseri, te pakten perpara se ne t’u dergonim arme dhe municione. Pervec kesaj, koha kishte ardhur qe Aleatet te kishin besim tek shqiptaret. Keta kishin bere sakrifica te medha si nje komb prej nje million frymesh dhe, nese tani u behej thirrje te derdhnin gjakun ata kishin te drejte, se paku te dinin se cila do te ishte e ardhmja e tyre. Nderkohe, Kupi nuk mund vecse te perseriste kerkesat e tij te meparshme per njohjen e Mbretit Zog nga Aleatet, per pranimin e Shqiperise ne radhet e Kombeve te Bashkuara dhe per dhenien e nje sigurie qe fati i trevave te Kosoves, Camerise dhe Maqedonise shqiptare, nuk do te vendosej pa u marre parasysh deshirat e banoreve te tyre.
I nderpreme bisedimet tona per te ngrene dreke. Qellimisht e zgjata kohen e pushimit, duke menduar mbi fjalet e Agait dhe duke pergatitur pergjigjen time. Thelbi i verejtjeve te tij, mbeshtetej ne faktin se nuk shihte ndonje mundesi per arritjen e nje marreveshjeje me partizanet. Gjithashtu zogistet kerkonin furnizime me arme e municione dhe nje sere koncensionesh politike, para se te sulmonin gjermanet. Mua m’u duk se kushti i dyte perfshinte te parin. Te dy palet ndofta do te deshtonin ne perpjekjet e tyre per t’u marre vesh, por nderhyrja britanike mund te impononte nje aleance fluide dhe ne kete menyre, evitohej lufta civile. Nderkaq, nje nderhyrje e tille ishte e lehte te justifikohej, nese te dy palet do te ishin te angazhuara plotesisht kunder gjermaneve. Prandaj, hedhja e zogisteve ne aksion nuk duhej konsideruar si qellim ne vetvete, por si e vetmja menyre me anen e se ciles mund te pajtoheshin sakaq levizjet rivale te rezistences.
Pasi e konceptova problemin ne kete menyre, m’u desh paskesaj te mendoja se si do t’i mbushja mendjen Abas Kupit qe te fillonte luften. E dija me siguri se Forein Ofisi nuk do te jepte kurre koncesione politike te ketilla sic kerkonte Agai. Gjithashtu nuk mund te shpresoja se Kuarteri yne i Pergjithshem do t’i dergonte arme, para se ai te jepte prova te vullnetit te mire, duke rifilluar sulmet. Fjalet, rralle jane te mjaftueshme ne vetvete per te ndryshuar drejtimin e nje levizjeje politike. Megjithate, hapi i pare per ta cuar drejt fushes se betejes, konsistonte ne faktin se duhej t’u pergjigjesha verejtjeve te Kupit dhe te parashtroja arsye te forta per ta bindur ate te luftonte. Prandaj duhej t’i lija te kuptonte ne menyre te qarte se, sipas pikpamjes britanike, atij i takonte pikerisht barra te fitonte perkrahjen ushtarake dhe politike me ane te aksioneve dhe se nuk na takonte neve t’i mbushnim mendjen per te luftuar armikun e perbashket. Per kete qellim pergatita nje sere argumentash te cilat me vone ne thelb, perbene vijen kryesore te misionit tone. Pasdite kur po bisedonim provova per here te pare vleren e kesaj vije.
“Isha ne Beograd, i thashe, kur u bashkuat me neve, ne ditet e erreta te vitit 1940 dhe askush me shume se une, nuk e di sa keni bere ju, per kauzen tone te perbashket. Nese ju flas sinqerisht, kete e bej sepse ju vleresoj si miku yne”. Mund te jete e vertete qe ne te kaluaren Shqiperise i jane mohuar te drejtat. Por ne qofte se jane bere gabime, mekanizmi i ndreqjes se tyre eshte shume i nderlikuar nga percarjet e brendshme te vete shqiptareve. Abas Kupi kishte kerkuar qe ne te njihnim Mbretin Zog, por nacionalclirimtaret shqiptare ishin kundershtare te papajtueshem te rikthimit te tij dhe ata po luftonin kunder gjermaneve. Ai kishte propozuar formimin e nje qeverie shqiptare ne Londer, por nuk ekzistonte asnje marreveshje midis partive politike te vendit dhe askush nuk ishte ne gjendje te percaktonte se cilet perfaqesonin ne te vertete vullnetin e popullit shqiptar. Agai kerkonte pranimin e Shqiperise ne Kombet e Bashkuara, por nuk ekzistonte akoma asnje autoritet Sovran shqiptar, me te cilin organizata mund te hynte ne bisedim. Ishte dicka per te ardhur keq, por nuk ishte faji yne. Ne momentet qe kalonim ne mund t’u zotoheshim shqiptareve vetem per t’i ndihmuar ne rivendosjen e pavaresise se vendit. Abas Kupi kishte folur edhe mbi parimin e vetvendosjes se Kosoves dhe te Shqiperise se Jugut. Nderkaq, jugosllavet dhe greket ndonese kishin pretendime ne lidhje me keto krahina, sidoqofte po luftonin kunder gjermaneve. Ne deshironim qe te mbreteronte vetem drejtesia, por aleatet nuk ishim vetem ne dhe Kupi vlente te kuptonte se kerkesat e Shqiperise mund te demtoheshin fare lehte nga inaktiviteti i vazhdueshem i saj.
Agai na kishte kerkuar t’i dergonim arme. Ky ishte edhe qellimi yne kryesor i ardhjes ne Shqiperi dhe ne do ta benim kete ne nje shkalle sa me te gjere te ishte e mundur posa Kupi te fillonte luftimet. Na pelqente te ndihmonim qysh me pare, por kishte arsye te forta qe na ndalonin per nje gje te tille. Arsenalet tona nuk ishin te pafund dhe nga e gjithe Europa dhe Azia na drejtoheshin kerkesa per arme nga njerez te paarmatosur qe donin te luftonin armikun. Ne Shqiperi partizanet ishin duke luftuar prej kohe dhe do te ishte gabim nga ana jone t’u pakesonim furnizimet per te ndihmuar dike tjeter qe priste ende. Agai na kishte thene se zogistet ishin miqte tane, kurse partizanet nuk ishin vecse veglat e Rusise. Mund te ishte e vertete, por kjo nuk ishte arsye per t’ua mohuar armet njerezve qe po luftonin, duke ua dhene njerezve te tij qe vetem prisnin. Ruset ishin aleatet tane dhe po te vepronim ashtu sic na thoshte Kupi, do t’u jepnim mundesi atyre te na akuzonin se ne mendonim me teper per interesat tona te pasluftes se sa per vazhdimin e saj. Nuk kishte dyshim se vete ruset interesoheshin per te ardhmen e tyre, por te pakten komunistet justifikonin perkrahjen tone me numrin e gjermaneve qe vrisnin. Tani u takonte zogisteve qe te benin te njejten gje, pasi per hatrin e tyre ne nuk kishin ndermend te dobesonim aleancen me Rusine. Shpresa e fundit e Hitlerit, ishte qe te na percante dhe ne ishim te vendosur qe t’i shuanim keto shpresa. Agai mund te merrte me mend se ne c’ane shkonin simpatite tona. Britania e Madhe nuk ishte kot monarki, por zogistet nese deshironin perkrahjen tone duhej te jepnin prova te vleres se tyre.
“Po te luftoni, perfundova une, ne do t’ju dergojme arme. Po te luftoni do te bejme c’eshte e mundur per te rregulluar mosmarreveshjet qe keni me partizanet. Beni detyren tuaj dhe ne do te bejme tonen. E ardhmja e Mbretit dhe e vendit eshte ne duart tuaja”.
Abas Kupi u shqetesua nga keto argumente dhe disa caste pasi mbarova, ra nje heshtje varri. Natyrisht nuk mund te konceptohej qe te binim kaq shpejt ne nje marreveshje dhe Agai mund te besonte se, pasi kishte bere kerkesa te medha, hedhja poshte e cdo koncesioni nga ana ime fshihte ne vetvete nje pazar. Megjithate, nga toni i larte i grindjes qe sapo lindi midis Abas Kupit dhe Murat Bashes, isha i bindur se Agai donte te luftonte, por ishte stepur prej rrymave te fshehta brenda gjirit te levizjes. Pasiviteti shkaktohej sa nga mungesa e armeve, aq edhe nga mendimet e kunderta te perkrahesve te tij, por Kupi nuk donte te pranonte si shkak asnjerin nga keta, duke dashur te mos humbiste prestigjin para syve tane. Mbeshtetur tek nje instikt i pagabueshem, mendoja se nuk do te mund te benim asnje perparim me ane te bisedimeve te drejtperdrejta, derisa te mos e kishim studiuar vete levizjen zogiste. Kisha marre vesh se Agai do te ndermerrte se shpejti nje udhetim ne Mat dhe Kruje, ndaj pyeta nese Maklini dhe une mund ta shoqeronim. Kjo do te na jepte mundesi te njiheshim me udheheqesit zogiste dhe me anetaret e Komitetit Qendror, duke formuar keshtu per llogarine tone, nje ide mbi gjendjen e opinionit publik. Ai e mirepriti propozimin tim dhe gjendja e ndere midis nesh u lehtesua vetvetiu nga perspektiva e nje shkembimi te metejshem mendimesh.
Ishte erresuar pothuaj krejt kur bisedimet tona perfunduan. Megjithate Abas Kupi vendosi qe te shkonim po ate nate ne nje tjeter fshat. Ne fillim kujtova se ky vendim ishte nje mase sigurimi kunder ndonje sulmi te papritur por, pasi pyeta, mora vesh te verteten. Gjate dy diteve qe patem kaluar aty, trimat kishin ngrene te gjitha ushqimet qe u pati dhene fshati. Tashme nuk mund te kerkonin ushqime te tjera, pasi u dukej se cenonin besnikerine e banoreve. Uria ishte ne te vertete prova me e rende per guerilet dhe perpjekjet per te siguruar ushqime, mbeteshin burim shqetesimesh te vazhdueshme. U nisem ne mes te erresires dhe pas nje ore marshimi, arritem ne nje fshat ku bujta me Abas Kupin dhe shtabin e tij, ne nje shtepi te madhe dykateshe. Nje furtune bore shpertheu ne mes te nates dhe kur u zgjuam ne mengjes pame se si faqet e maleve ishin zbardhur. Prisja me padurim takimin me Maklinin qe te bisedoja mbi pershtypjet e mia, por egersia e elementeve natyrore na mbylli gjithe diten brenda. Nderkaq, te nesermen ne mengjes, era kishte pushuar. U ndava nga Abas Kupi dhe duke kaluar vargun e maleve, ne muzg arrita duke kaleruar ne fushimin tone.( “Bijte e Shqipes”.)
* Botohet me rastin e ditevdekjes te qendrestarit te 7 prillit 1939, i dekoruar nga Presidenti I Shqiperise z. Bujar Nishani, me 28 nentor 2014 me dekoraten: “Gjergj Kastrioti Skenderbeu”
*Sot, e shtune 10 Janar 2015, do te zhvillohet nje veprimtari perkujtimore nga Partia Levizja e Legalitetit, ne oren 12.00 ne Queens,ku prehen eshtrat e heroit kombetar.