KOSTA NAKE/
(Novela “Odin Mondvalsen, një histori dashurie” nga triptiku “Legjenda e asaj që iku” e Kasëm Trebeshinës, Tiranë 1992)
Novela është shkruar në vitet 1955-56. Ngjarjet vendosen në një spital psikiatrik. Në qendër të veprës është fati i Odin Mondvalsenit, një kundërshtari të regjimit të egër autokratik që ka zgjedhur të bëjë rolin e njeriut të çekuilibruar ose për shkak të dhunës në hetuesi, ose për të krijuar një shtresë mbrojtëse nga organet e diktaturës dhe nga spiunët që duan t’i shkulin forcërisht dëshmi të rreme, të kapen si i mbyturi pas fijes së kashtës për ta hiperbolizuar në tra, vetëm e vetëm për ta dënuar ose për ta ekzekutuar që të ndrydhin dhe frikësojnë të tjerët. Shtiret se është qytetar danez, se s’ka asnjë lidhje me realitetin shqiptar, prandaj edhe tentativat e njëpasnjëshme nga brenda dhe jashtë spitalit përfundojnë me zhgënjim. Arrestimi i tij është sureal, sepse vjen pas një historie haluçinante me pesë shokë që ishin vënë në kërkim të gomarit të Harizit të Dajlanit jashtë rruzullit tokësor. Katër prej tyre patën vdekur në Hënë, Odin i pati varrosur atje, për të vazhduar udhëtimin drejt Marsit ku dhe e arrestuan. Pandehma për të qenë një i burgosur politik vjen nga vetëdeklarimi se ai dhe katër shokët e tjerë ishin komisarë.
Në spital i duhet të përballet me Hetuesin e Zabotinlandës pas së cilës nënkuptohet Shqipëria diktatoriale. Ka diçka edhe nga jeta e Trebeshinës që e futën forcërisht në spitalin psikiatrik të Vlorës. Në dhomën e Odinit fusin një burrë tjetër që shtiret sikur është memec, një tjetër maskë mbrojtëse për të mos u viktimizuar. Njeriu “memec” i kujton Odinit se ka më keq se burgu, që në këtë rast është spitali i të sëmurëve mendorë, më keq janë kampet e përqëndrimit dhe kampet e punës si ai i tharjes së kënetës dhe nënkuptohet Maliqi. Pas Hetuesit te dhoma e Odinit vjen Faraoni dhe Putifari që përfaqësojnë nivele të larta të nomeklaturës komuniste dhe kërkojnë prej tij të pranojë se quhet Josif nga Izraeli ose Isuf nga Arabia.
Një mjek i gjatë, që më vonë merret vesh se quhet Xhemil, është i rekrutuar nga sigurimi i shtetit dhe është groteske pozita në të cilën gozhdohet pas këshillës që i jep Odini për të shkuar te faraoni i Egjiptit me një gomar, duke e hipur herë njëri e herë tjetri.
Një infermiere e bukur, në rrethana të pabesueshme, vjen dhe e puth në buzë Odinin, prandaj presim nga një çast në tjetrin të demaskohet si karremi ose spiunia e radhës. Një herë i thuhet se është gruaja e Putifarit, pastaj del se qenkej gruaja e një kushëriri, i cili i kërkon të heqë dorë nga infermierja pasi ajo është gruaja e tij. Odini i dashuruar por i futur në kurth, përplaset fizikisht për mbrojtjen lidhjen e re dhe përfundon me kthimin e dhunshëm në dhomë dhe lidhjen pas krevatit. Vajza me të bardha, e cila në fund merret vesh se quhet Xhevrije, me puthjen e saj solli fillimin e një dashurie me tolerancë të dyanëshme, për shkak të deformimeve që kanë pësuar të dy, duke hedhur pas krahëve goditjet e pamëshirshme të fatit.
Por edhe në këtë mjedis survejues e provokues për pacientin Odin ka burime drite dhe ngrohtësie që përpiqen ta nxjerrin nga ky lloj burgu: doktori plak Elmaz dhe vajza me përparse të bardhë. Xhevrija divorcohet nga burri i saj impotent, që e pati dorëzuar si mantenutë te një ushtarak. Kapitulli i fundit i novelës quhet i katërt dhe përfundon me vrasjen e Xhevrijes që duket e përdhunuar dhe e sakatuar. Është jo vetëm vrasja e dashurisë, por edhe vrasja e shpresës për të jetuar në një shoqëri normale.
“Çmenduria” e Odinit është pasqyruar artistikisht me strukturën e rrëfimit të tij që realizohet me ndarjen në kapituj me një renditje qëllimisht të çoroditur që nuk përputhet me numërimin rreshtor. Përveç kapitujve që ndjekin radhitjen normale dhe arrijnë deri te nëntëmbëdhjeta, ka emërtesa të tjera të tilla, si: Kapitulli i parë, i dytë dhe i tretë – Kapitujt nga i gjashti deri te i tetëmbëdhjeti – Kapitulli që vjen pas të dymbëdhjetit – Kapitulli që është para kapitujve të parë – Kapitulli i dytë pas kapitujve të parë – Kapitulli i tretë pas të dytit – Kapitulli i katërt dhe i pestë – Kapitulli që vjen pas atij që nuk u shkrua.
Në kapitullin që përcaktohet “nga i gjashti te i tetëmbëdhjeti” flitet për faraonë partie, drejtori të shkallëzuara për hedhjen e fallit dhe gjetjen e ëndrrave dhe pallatin ku janë vendosur. Duke u nisur nga viti i botimit, mund të mendosh se paska patur një skicim të hershëm të pallatit të ëndrrave para Kadaresë.
Rrëfimi alegorik kalon në surealizëm kur përmend mbretin, mbretërorët dhe kryetarët e kooperativave të hipur mbi pilivesa që janë sipas rangjeve në pushtet. Realiteti shqiptar fshihet pas historive të përziera me Venedik, Stamboll dhe Egjipt, por befas hiqet veli për të zbuluar Shqipërinë kur flet për krijimin e partisë, kur përmend Miladin Popoviçin dhe Dushan Mugoshën, kur lufta për kreun e partisë fshihet pas emrave Skënderbe, Ali Tepelena dhe Aranit Komneni.
Spiunët identifikohen si faraonë dhe disa prej tyre i flasin Odinit për krijimin e kooperativave bujqësore dhe shpalljen e kulakëve, për kolektivizimin e bagëtive dhe mbetjen e fëmijëve pa përsheshin me qumësht e me dhallë. Diskutohet për ligjet dhe për heqjen e lëkurës së njerëzve kundërshtarë dhe Odini satirizon se kjo lëkurë mund të përdoret për të bërë çantat e zyrtarëve ose të shkrimtarëve zyrtarë. Aludimi për diktaturën vjen nëpërmjet skllavit dhe skllaves që u nisët nëpër shkretëtirë drejt lirisë, por, të ndjekur nga faraonët, vdiqën të dy larg njëri-tjetrit.
Odini del nga spitali, duke pranuar që është shqiptar, kusht i shërimit mendor, por nuk shpëton nga spiunët dhe provokatorët që besojnë se po mbrojnë pushtetin e dalë nga gryka e pushkës. Dikush i kërkon të spiunojë shitësin ambulant të qumështit, ndërkohë që në treg ndjehej mungesa e tij. Një nga mysafirët e paftuar që vijnë në shtëpi gjatë kohës që Xhevrija është në punë dhe Halla ka dalë, është një burrë që ua ndan florinjtë njerëzve, por policët e torturojnë duke i kërkuar të tjera.
Novela “Odin Mondvalsen” është një rrëfim tronditës, sepse është një rrëfim nga brenda, vetë autori ka qenë për një kohë në organet e punëve të brendshme, madje është dërguar për studime edhe në Bashkimin Sovjetik, nëna e Fiqiret Shehut ishte tezja e tij, por pakënaqësia për trajtimin e atyre që bënë luftën, e rrëzoi nga shkallët e pushtetit. E veçanta kontraverse e Kasëm Trebeshinës është pranimi i tij që në vitet e diktaturës për t’u tërhequr përgjithmonë nga balli i skenës politike dhe letrare duke refuzuar kompromiset me udhëheqjen e lartë partiake.