Kosta Nake/
Universi Kadarejan nuk mund të kishte përmasat ekzistuese pa dimensionin e studiuesit, një marrëdhënie e ndërsjelltë që ka rezultuar e suksesshme pasi studimet e thella kanë shërbyer si gjenerues veprash artistike dhe veprat artistike patën kërkuar diçka më specifike përtej imagjinatës.
U desh një pyetje drejtuar Kadaresë nga nobelisti guatemalas Miguel Angel Asturias, ambasador në Francë në fillim të viteve ’70: “A ka mjegull Shqipëria? ” dhe përgjigjja: “Po ka mjegull, ka dhe legjenda” që të çelej një portë në laboratorin krijues, u desh edhe një peng i autorit për një takim të dakortësuar, por të parealizuar me nobelistin e “Zotit President” që Kadare të ndalej gjatë te legjendat duke rrokur në kohë e hapësirë një temë të madhe.
A ka vërtet ndonjë lidhje mes mjegullës dhe legjendave? Natyrshëm vjen pyetja: Homeri ka qenë vërtet i verbër, apo kemi një kinse verbëri, një filtër mjegullues, një pëlhurë ndarëse për të mos parë këtë botë dhe për të zhbiruar një pjesë të parrokshme të saj? Autori mendonte se zanafilla e këtij universi me mite për perënditë dhe legjenda për njerëzit qëndron te përralla. Raportin e letërsisë së shkruar me legjendat autori e shikonte si rivalitet mes syrit dhe veshit duke i bërë një prerje vertikale në kohë. Interesante është rruga e mundimshme e shkruesve përballë rapsodëve dhe pastaj për tkurrjen e përrallës. Duke folur për Balzakun autori nënvizonte një risi – mbartjen e personazheve nga vepër te tjetra – gjë që i pati pëlqyer dhe e aplikoi edhe në korpusin e veprave të veta.
Diktaturat e reja ruajtën nga e kaluara elementë mitologjikë, varri si shtatore e parë e thjeshtësuar, Muri i Madh kinez, piramidat e Egjiptit, piramida e Timur Lengut u rishfaqën në trajtën e Murit të Berlinit.
Një kapitull mjaft interesant është ai që rimerr këngën e Gjergj Elez Alisë me zbërthim të ri për figurën e bajlozit, pas të cilit Kadare shikonte një ambasador që vinte kushte të papranueshme në trojet ilire, kurse fjalën “xheza” e çmontoi si dramë fiskaliteti.
Nuk di pse kuçedrën që pushtonte burimet autori e ndryshoi fonetikisht në “kulshedër”, por në përmbajtje edhe këtu deshifrimi është i njëjtë: kërkesa prej dymbëdhjetë djemsh apo vajzash përkon me numrin e muajve gjë që e kthen në një taksë mujore. Që këtu zgjatet një trajektore që kap mbretin Arthur dhe tryezën e rrumbullakët me dymbëdhjetë kalorës, po aq sa Krishti me apostujt e tij.
Në pjesën e dytë të esesë analitike, gjuha shkoi ku dhembte dhëmbi. Ajo rrokje pas legjendave kishte brenda saj demaskimin më therrës të sistemeve diktatoriale, posaçërisht të diktaturës komuniste në Shqipëri, ishte një lloj zbrazje e vrerit të mbledhur me vite. Filloi me eposin e kreshnikëve, monumentin artistik me kostum botëror të krijuar në shqip dhe serbisht, një luftim artistik i përbashkët që e gjejmë edhe te vepra “Tri këngë zie për Kosovën.” Jutbina shikohej si qytet, si kamp ushtarak dhe si kështjellë dhe është rasti i vetëm ku bota ushtarake merr pjesë drejtpërdrejt në përpunimin e ciklit të epeve.
Legjenda e murimit është një krijesë që del edhe përtej kufijve të Ballkanit, por autori u ndal te kalaja e Shkodrës, pasi atje legjenda serbe shfrytëzohet për qëllime politike.
Përpjekjet e diktaturave për krijimin e shenjtorëve, procesioneve, legjendave dhe mistikës së re, autori i gjente që nga revolucioni bolshevik rus. Disa krijues u kthyen në arkitektë duke e ngritur statujën e Leninit sipas imazhit të Krishtit, byroja politike u legjendarizua sipas Olimpit grek dhe tryezës së mbretit Arthur. Në Kinë Maoja u barazua me Zeusin dhe u krijua heroi imcak i tipit Lej Fen. Në Shqipëri letrat anonime u kthyen në mekanizëm foklorik. Më se një herë Kadare rimori vrasjen e ish-kryeministrit shqiptar dhe, fakti që kishte shoqëri me njërin prej djemve të tij, bënte që të regëtinin xixa ndjesish vetjake. Përveç atyre që janë shkruar e thënë, Kadare shtoi edhe një detaj që mund të merret në konsideratë: atë vjeshtë të vitit 1981 ish-kryeministri pati dy gëzime në një ditë: hyrja në shtëpinë e re dhe fejesa e djalit. Mirëpo vila e tij ishte bërë më e mirë se e Njëshit, dhe këtu filloi legjenda: “Kryeministri hyri në shtëpinë e re,/ Por shtëpia ishte ters.” (f.131) Le të pranëvemë këtu fillimin e eposit të kreshnikëve. “Shumë po ndrit nj’ai diell e pas po nxeh.”
Mekanizmi tjetër i diktaturave është futja e frikës së ferrit duke mitologjizuar dhe legjendarizuar burgjet. Burgu ishte ferri për të burgosurit që edhe pas dënimit survejoheshin dhe të gjallët që ishin jashtë tij, jetonin me frikën e ftesës për bashkëpunim, madje me një detajim të formave të kërcënimit.
Kapitulli IX merret me legjendën e flijimit. Fillon nga antikiteti grek me flijimin e së bijës nga Agamemnoni, kalohet te Bibla me gatishmërinë e Abrahamit për të flijuar birin e vet, pastaj vijmë në ditët tona me sistemet diktatoriale: Stalini dërgon të birin në frontin më të egër të luftës dhe e sakrifikon atë edhe kur i ofrohet mundësia e shkëmbimit me robër gjermanë; të njëjtën gjë bëri Mao ce Duni duke e dërguar të birin në luftën e Koresë ku humbi jetën; kurse Enver Hoxha zgjodhi burrin e motrës. Të tre bënë një epokë me mesazhin e njëjtë: Mëshirë nuk do të kishte për askënd! Në mbyllje Kadare iu rikthye ngacmimit fillestar të Asturias duke konkluduar: “Legjendat janë mjegulla jonë,” një vello që e vërteta jonë të mbërrijë tek ne e thyer si nëpër një prizëm.
(Libri “Legjenda e legjendave” i Ismail Kadaresë, Pejë 1996)