Nga dr. Mujë Buçpapaj/
Prej datës 12 deri më 16 nëntor 2025, Pallati i Kongreseve në Tiranë do të mirëpresë Panairin e Librit “Tirana 2025”, një ngjarje themelore e Shoqatës së Botuesve Shqiptarë që, prej rreth tri dekadash, konsolidon rëndësinë e saj si forumi kryesor i reflektimit mbi zhvillimet editoriale, ekonomike dhe kulturore të librit shqip. Ky panair, përtej funksionit ekspozitiv, është një laborator i ideve dhe politikave kulturore, ku ndërthuren dimensioni ekonomik, misioni shoqëror dhe vizioni strategjik për të ardhmen e industrisë së botimeve shqiptare në raport me transformimet rajonale dhe globale.
Industria e botimeve shqiptare përballet sot me një kompleks sfidash strukturore, të cilat përfshijnë kostot e larta të shtypjes, mungesën e kapitalit qarkullues, si dhe një infrastrukturë ende të brishtë të shpërndarjes. Edhe autorë të njohur shpesh botojnë tirazhe modeste, prej 30–50 kopjesh, si pasojë e barrierave financiare që kufizojnë qarkullimin e librave. Libraritë, që në modelet ndërkombëtare janë qendra të rëndësishme edukative dhe kulturore, mungojnë në mbi 70 për qind të qyteteve shqiptare, duke u detyruar të funksionojnë më shumë si kancelari sesa si institucione të mirëfillta kulturore. Ky boshllëk strukturor e bën industrinë e librit një sektor që mbijeton më shumë përmes pasionit se sa përmes politikave të qëndrueshme ekonomike.
Në planin rajonal, sfidat janë po aq të dukshme. Librat shqip të botuar në Prishtinë, Shkup, Tetovë apo Ulqin rrallë arrijnë në tregun e Tiranës, ndërsa botimet e kryeqytetit kanë shpërndarje të kufizuar jashtë vendit. Fragmentimi i tregut ballkanik, mungesa e bashkëpunimit logjistik dhe kostoja e lartë e transportit pengojnë krijimin e një hapësire të unifikuar të librit shqip. Kjo mungesë e integrimit rajonal ndikon drejtpërdrejt në qarkullimin e ideve, në zhvillimin e lexueshmërisë dhe në aftësinë konkurruese të botuesve shqiptarë në tregun ndërkombëtar.
Në vendet e rajonit dhe më gjerë në Europë, panairet e librit janë shndërruar në platforma strategjike për zhvillimin e industrisë botuese dhe diplomacisë kulturore. Në Frankfurt, Londër, Paris, Bolonjë apo Beograd, shteti dhe bashkitë mbështesin financiarisht pjesëmarrjen e botuesve, shpesh duke subvencionuar pavionet kombëtare dhe duke ofruar hapësira falas për botuesit e vegjël dhe autorët e rinj. Këto panaire janë jo vetëm qendra ekspozimi, por ekosisteme të bashkëpunimit profesional, ku ndërtohen marrëveshje ndërkombëtare për të drejtat e autorit, përkthime, bashkëprodhime dhe rrjete të reja distribucioni. Shembujt e Beogradit, Sofjes apo Bolonjës tregojnë se mbështetja e strukturuar publike dhe partneriteti me sektorin privat garantojnë qëndrueshmëri, ndikim kulturor dhe zhvillim të qëndrueshëm të industrisë së librit.
Në këtë kontekst, mbështetja institucionale dhe politikat publike mbeten vendimtare për mbijetesën dhe përparimin e industrisë botuese shqiptare. Pa mekanizma të qëndrueshëm financimi dhe pa legjislacion që inkurajon sponsorizimin e kulturës dhe librit, sektori rrezikon të humbasë funksionin e tij kulturor e edukativ. Modelet europiane dëshmojnë se ligjet e sponsorizimit, që lejojnë përfshirjen e sipërmarrjeve private në mbështetjen e artit dhe kulturës, nxisin qarkullimin, krijimtarinë dhe aksesin më të gjerë të lexuesve ndaj librit.
Një aspekt konkret që kërkon vëmendje të menjëhershme nga qeveria shqiptare është heqja e tarifave të pjesëmarrjes për botuesit në panairet kombëtare të librit. Së paku një herë në vit, shteti duhet të mundësojë pjesëmarrje falas për të gjithë operatorët e tregut, nga botuesit e mëdhenj te iniciativat e vogla, libraritë e pavarura dhe platformat digjitale. Përvoja e Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës e njohur si Piramida, e cila organizoi në vitin 2007 nën drejtimin tim, një panair libri falas për të gjithë pjesëmarrësit, duke vetëfinancuar rreth 70 mijë euro, tregoi se një model i tillë prodhon rezultate të matshme: rritje të numrit të botuesve, ulje të çmimeve të librave dhe një pjesëmarrje të jashtëzakonshme të lexuesve. Një politikë e tillë nuk duhet parë si shpenzim buxhetor, por si investim strategjik në kapitalin kulturor kombëtar.
Në të njëjtën linjë, botuesit shqiptarë mund të përfitojnë gjerësisht nga programet e Bashkimit Europian që mbështesin zhvillimin e industrive kulturore dhe krijuese. Nisma të tilla si Creative Europe, Digital Europe Programme dhe European Collaborative Cloud for Cultural Heritage ofrojnë fonde për përkthimin, botimin dhe qarkullimin ndërkombëtar të librave, si dhe për trajnimin e stafit, digjitalizimin e proceseve editoriale dhe modernizimin e teknologjive të shtypjes. Përmes pjesëmarrjes në konsorciume ndërkombëtare, botuesit shqiptarë mund të rrisin standardet profesionale, të hyjnë në rrjete të shpërndarjes ndërkombëtare dhe të avancojnë drejt transformimit digjital. Programet si Circulation of European Literary Ëorks nën Creative Europe mbështesin përkthimin dhe promovimin e letërsisë evropiane, ndërsa projektet e Digital Europe synojnë ngritjen e kapaciteteve digjitale në fushën e kulturës. Këto janë mundësi konkrete për të modernizuar industrinë shqiptare të librit dhe për ta integruar atë në ekosistemin kulturor të kontinentit.
Një tjetër dimension kyç lidhet me transformimet globale në mënyrën e prodhimit dhe konsumimit të librit. Në mbarë botën, libri i printuar përballet me konkurrencën e vazhdueshme të formateve digjitale e-book dhe audio-librave, të cilët kanë ndryshuar thellësisht mënyrën se si lexuesit ndërveprojnë me tekstin. Kjo kërkon nga botuesit shqiptarë të zhvillojnë strategji multiformate, që ruajnë traditën e librit të shtypur duke integruar teknologjitë bashkëkohore. Për tregun shqiptar në Ballkan, me kapacitete financiare dhe infrastrukturore ende të kufizuara, kjo sfidë mund të shndërrohet në mundësi nëse shoqërohet me mbështetje institucionale dhe politika që nxisin inovacionin dhe qasjen e qëndrueshme në të gjitha formatet.
Një sfidë po aq e rëndësishme është aktivizimi i brezave të rinj në kulturën e leximit. Në një epokë ku vëmendja shpërndahet nga mediat digjitale, është e domosdoshme që programet arsimore, bibliotekat dhe botuesit të bashkëpunojnë në nisma krijuese: programe leximi në shkolla e universitete, klube leximi, evente interaktive, gamifikim të përvojës së leximit dhe promovim të librave përmes rrjeteve sociale. Këto strategji synojnë të krijojnë një ekuilibër të ri kulturor mes leximit të printuar dhe konsumit digjital, duke ruajtur identitetin kulturor dhe estetik të librit.
Nëse mungon ndërhyrja dhe mbështetja e qeverisë, industria e librit të printuar në Shqipëri rrezikon një tkurrje progresive brenda dekadës së ardhshme. Pa subvencione, politika fiskale lehtësuese dhe investime në shpërndarje e teknologji, shumë botues të vegjël do të zhduken, tirazhet do të bien ndjeshëm dhe libri i shtypur do të mbetet një produkt elitar, i paarritshëm për publikun e gjerë.
Pas 10 apo 20 vjetësh, në mungesë të ndërhyrjes publike, tregu do të dominohet nga formate digjitale dhe platformat ndërkombëtare, ndërsa libri i printuar shqip do të ekzistojë më shumë si objekt simbolik e koleksionist, sesa si instrument i gjallë i komunikimit kulturor. Vetëm një politikë kulturore aktive dhe e qëndrueshme mund ta mbrojë librin e shtypur si pjesë të identitetit dhe kujtesës kulturore kombëtar
Në këtë kuptim, Panairi i Librit Tirana 2025 është shumë më tepër se një ekspozitë vjetore, ai është një hapësirë reflektimi kombëtar, një platformë e dialogut profesional dhe qytetar mbi misionin emancipues të librit. Pjesëmarrja në këtë panair nuk është vetëm një akt tregtar, por një akt qytetar dhe kulturor, një investim në të ardhmen e shoqërisë shqiptare, në përforcimin e vetëdijes sonë kulturore dhe në rigjallërimin e leximit si akt i lirisë dhe mendimit të pavarur.
Në përmbyllje, urojmë suksese Panairit të Librit Tirana 2025, organizatorëve, botuesve, autorëve dhe lexuesve, duke ftuar publikun e gjerë të bëhet pjesë aktive e këtij procesi, duke vizituar edhe pavionin e Botimeve Nacional që do të jetë pjesë e këtij panairi. Le ta shohim librin jo si mall të tregut, por si energjí kulturore, që formëson mendimin, nxit qytetarinë dhe përforcon identitetin tonë europian.
*Autori i shkrimit është themelues dhe botues i gazetës letrare dhe kulturore, javores Nacional, drejtues i Botimeve Nacional, Tiranë, poet me njohje nderkombëtare, studiues i letërsisë dhe promovues nderkomëtar i letërsisë.