Shkruan:Eugen SHEHU/
Një dimension i lëvizjes autonomiste shqiptare në vitet e para të shekullit të kaluar,mendoj se nuk është ndriçuar sa duhet.Fjala është për forcimin e lidhjeve dhe bashkëpunimin e krerëve të Kosovës dhe shtetit amë me atdhetarët e shquar shqiptarë që jetonin në trevat etnike arbërore në Mal të Zi. Lidhjet e burrave të Plavë-Gucisë,veçanërisht me Kosovën dhe trevën e Rrafshit të Dukagjinit vlen të shihen kurdoherë jo vetëm përmes imazhit që këto lidhje përcillnin asaj kohe përballë opinjonit të Fuqive të Mädha.Ashtu sikundër atdhetarët në çdo vis arbëror edhe këta të Plavë-Gucisë u ngritën në këmbë,veçanërisht në vitet 1911-1912 për realizimin e autonomisë për të katër vilajetet shqiptare
Në kryengritjet kulmore 1909-1911 duhet thënë se forcat e drejtuara nga atdhetarët e Plavës dhe Gucisë si Ali Pashë Gucia,Hasan Ferri etj,ndonëse kundërshtuan me vendosmëri regjimin sundues të perandorisë osmane nuk u përballën drejtëpërsëdrejti me ate forcë.Kjo ngase krerët kryesorë të lëvizjes autonomiste në Kosovë si Isa Boletini,Bjaram Curri,Hasan Prishtina, Hysen Budakova etj,patën rënë në ujdi me krerët e atdhetarët shqiptarë në Mal të Zi për të shëndruar trojet shqiptare aty në një vend të sigurtë strehimi për luftëtarët e Kosovës.Fakte të shumta të historiografisë shqiptare na bëjnë me dije se pikërisht në vitin 1911 prijësit si Hasan Ferri dhe të tjerë,nga ndonjë ekspeditë e mundshme osmane,nisur në kufijtë e Malit të Zi,disa herë me radhë prijësit shqiptarë u thirrën prej autoriteteve osmane për t’u pyetur rreth këtij përqëndrimi të forcave por askurrë ata nuk muarën përgjigje të drejtëpërdrejtë.Një arsye e luftëtarëve shqiptarë në trojet etnike të tyre,në Mal të Zi,nuk u ballafaquan drejtpërdrejti me forcat e Turgut Pashës ishte fakti që pas çdo beteje,Porta e Lartë sulej me rrëmbim e dhunë t’u merrte armët shqiptarëve.Me këtë rast shqiptarët etnikë në Mal të Zi,do të mbeteshin të paramatosur dhe të pambrojtur përballë synimeve shovene të fqinjëve të tyre malazezë.Megjithëkëtë,kur Porta e Lartë po vërente se tokat shqiptare në Mal të Zi po shëndrroheshin në çerdhe të vullnetarëve trima të Kosovës,ajo urdhëroi Turgut Pashën të marrë masa të rrepta për mbledhjen e armëve tek shqiptarët etnik në Mal të Zi.Sidoqoftë edhe përballë këtyre kontrolleve dhe reprezaljeve të rrepta të perandorisë osmane atdhetarët shqiptarë të Malit të Zi,nuk e ndërpernë veprimtarinë e tyre.Lëvizja autonomiste shqiptare po rritej dita-ditës dhe përmes këtyre zhvillimeve po farkëtohej besa shqiptare,tanimë luftëtarët e Kosovës ç’prej Vuthajt e Kotorrit,po shpërnguleshin fshehtasi deri në Çeren e Valbonë duke krijuar baza të sigurta madje deri në Bjeshkët e Nemuna.Në mënyrë gjithashtu të fshehtë u siguruan armë e municione për luftëtarët e Kosovës,të cilët ndonëse përndiqeshin prej portës së Lartë,nuk i rreshtin në asnjë moment përgaditjet për vijimin e luftës deri në arritjen e qëllimit final,fitimin e pavarsisë.
Pikërisht kjo përkrahje e gjërë që shqiptarët etnik në Plavë e Guci u dhanë kryengritësve shqiptarë çuan në marrjen e një varg masash të dhunshme të ushtrive osmane kundër popullsisë së këtyre viseve shqiptare.”Terrori u shtua veçanërisht kur dështoi përpjekja për të shtënë në dorë Hasan Ferrin,Isa Boletinin dhe krerë të tjerë të parisë së krahinës dhe të Kosvës,të cilët kaluan kufijtë dhe u strehuan në Mal të Zi.Me këtë rast njerëzit u burgosën dhe u rrahën si kafshë,u vu shtetë rrethimi më i fortë,u bë çarmatimi i plotë dhe shqiptarët nuk u lejuan të bëjnë më roje në kufijtë me Malin e Zi,kurse kufiri u rrethua nga forcat e Turgut Pashës.Krahina qëndroi në gjendje rrethimi e terrori pothuajse 6 muaj.Nga shokët e Hasan Ferrit gjatë kësaj periudhe u dënuan me vdekje dhe u varën në litar katër vetë në Plavë dhe gjashtë në Guci”(E.Plava”Plava dhe Gucia në lëvizjen kombëtare shqiptare” – Tiranë 1995 , faqe 108 ).
Në pranverën e vitit 1911,Porta e Lartë po vërnete me trishtim se situata qeverisëse po i shpëtonte nga duart.Vendet ballaknike të ndihmuara sidomos nga Rusia po bënin plane të fshehta dhe po ndërmerrnin masa konkrete për t’i shpallur luftë Perandorisë e cila në çdo rast po dergjej e sëmurë. Ndonëse Turgut Pasha nuk e kish ndaluar dhunën ndaj shqiptarëve,sidomos në Kosovë, diplomacia e Stambollit ndërmori një veprim tejet qesharak duke dërguar në Kosovë për një vizitë Sulltan Mehmet Reshatin e Pestë.Vizita ishte përcjellë me fjalët dhe propagandën se Mehmet Reshatitse donte të shihte në Kosovë tyrben e Sulltan Muratit të famshëm.Ndërsa mendohej se kjo vizitë do të mund të pajtonte krerët e lëvizjes kombëtare shqiptare me urtësinë e Sulltan Mehmet Reshatit,në fakt ndodhi e kundërta.Pritja e Sulltanit në fjalë ishte tejet e ftohtë prej shqiptarëve dhe krerët më të vendosur të lëvizjes autonomiste shqiptare,as që shkuan fare të takoheshin me Sulltanin.Atdhetarët shqiptarë në Plavë e Guci,në kuvende burrash si gjithmonë,patën rënë dakord që 4-5 prijës të udhëhequr nga Hasan Ferri të shkonin tek sulltan Mehmet Reshati,por aspak t’i bënin temena,vetëm ta vinin në dije mbi rrezikun që i kërcënonte kufijtë shqiptarë,pas urdhërit të Turgut Pashës për t’i larguar kufitarët shqiptarë nga kufiri me Malin e Zi.Këtë mision si kurdoherë e mori përsipër Hasan Ferri.Duke përfituar kinse nga amnistia që Turgut Pasha pati bërë me rastin e vizitës së Sulltanit në Kosovë,Hasi së bashku me 4-5 trima të pjerë Plavjanë dhe Gucianë shkon në takim me Sulltan Mehmet Reshatin,ashtu sikundër ishte vendosur,Hasan Ferri refuzon të marrë dhuratën e Sulltanit dhe idrejtohet këtij në faqe burrash : “Padisha çok jasha !Pashai vazhdon të bajë kërdinë në popullin tonë të pafajshëm shqiptar.Pra jep urdhën për ndalimin e vrapit të tij.Unë kërkoj të na kthehen armët që u konfiskuan nëpër Kosovë si dhe armët e krahinave të Plavës e Gucisë.Krahina ime e çarmatosur si mund ta presi Karadakun shpejt,luftën do të kemi”.(E.Plava “Plava dhe Gucia në lëvizjen kombëtare shqiptare” – Tiranë 1995 , faqe 110 ).
Dihet tanimë se kërkesat e Hasan Ferrit dhe prijësve të tjerë shqiptarë ranë në vesh të shurdhur.Madje nga pikat më të rëndësishme të Memorandumit të Gretës (23 qershor 1911) që vilajeti shqiptarë të bashkohet nën një qeverisje të vetme,nuk u pranua askurrë nga Stambolli,një amnisti e gjërë e shpallur nga Sulltani,disa ulje taksash apo emërime nënpunësish me origjinë shqiptare,në asnjë mënyrë nuk mund të favorizonin lëvizjen e drejtë të kombit tonë drejt pavarsisë.Përkundrazi këto lëshime vepruan në të kundërtën,pasi disa krerë shqiptarë menduan se këto reforma mund të thelloheshin në të ardhmen,me ç’rast nuk ishte e thënë që të arrihej gjithshka lehtë.Ndërkaq monarkitë ballkanike,patën filluar tratativat e tyre sa për të shporrur sundimin osman,aq edhe për të rindarë trojet arbërore,kinse shqiptarët si myslimanë,patën kaluar vëllazërisht me turqit dhe për këtë duheshin ndëshkuar,ishte ringjallur në këtë mënyrë boshti i vjetër i ortodoksizmit në Ballkan,ku në emër të kinse Zotit duhej të nisnin luftëra të reja. E shoh të rrugës të sjellë në këto dy-tri fragmente nga proklamata e mbretit të Malit të zi,Nikollës,drejtuar popullit të vet,ku në thirrrjen e hapur për luftë shihen qartë idetë abuzive me konfesionet fetare,ja çfar thuhet tekstualisht në këtë proklamatë ;”Malazezë ! Ai vaj i pikëllueshëm që vjen nga Serbia e Vjetër nga vëllezërit tanë të shtypur nuk mund të durohet më.Atje i vënë në thikë pa mëshirë jo vetëm njerëzit,po edhe gratë dhe fëmijët e vegjël serbë.Robërit serb,të uritur,të gjorë dhe të skllavëruar sorollaten nëpër male përreth gërmadhave të shtëpive të tyre,duk ju thirrur me zë që t’i merrnin në mbrojtje dhe t’i shpëtonin.Detyra dhe dashuria ndaj racës kërkon nga ju të nxitoni t’i ndihmoni vëllezërve.E di,do ta bënit edhe tani me atë sypatremburinë tuaj të lindur,sikur të mos më dëgjonit dhe të mos pritnit rrjedhën e përpjekjeve të Mia paqëdashëse për mbrojtjen e të martirizuarve përtej kufirit.Shpresat e mia se do të gjendet mënyra për çlirimin e serbëve nga vuajtjet pa derdhur gjakun nuk u realizuan,prandaj tashti,ndonëse prishja e qetësisë godet aq shumë zemrën time,s’kam kah t’ia mbaj pos të ngjesh shpatën-atë shpatë të cilën etërit tuaj e vringëlluan pa tutë në Vuçiji Doll, Nikshiq,Tivar dhe në Ulqin. Malazez ! Përkrah nesh është drejtësia,kurse u hodh dhe dhashtë Zoti edhe fati i trimave !Pas meje o trima që vëllezërve t’ua zgjasim dorën kur janë ngushtë po edhe Malësisë kreshnike ecila lufton plot dy vjet si luaneshë për të drejtat,lirinë e saj dhe për bashkimin me Malin e Zi.Nuk jemi vetëm.Me ne ashtë Zoti,bashkë me ne janë mbretërit e krishtera ballkanike,me të cilat jemi lidhur në bashkësi,të cilën kisha përherë mall dhe të cilën çprej vërsuljes së pushtuesit aziatik e këndej e pritnin me aq dëshirë aq breza të popujve ballkanikë.Unë e var shpersën e fortë në krahun,rregullin dhe dëgjueshmërinë e bijve ushtarë të Mi të vjetër,se për ata s’është asgjë e pamundshme por që tashti më shumë se kurrë do ta ngrisim autoritetin e Atdheut të dashur dhe që armën e lavdishme malazeze do ta shëndrisim me shkëlqimin e ri.Nxitoni me hapin tuaj burrërorë atje ku njeriu katanditet,ku terrorizohet,ku e mbërthen vaji.Serbët e vjetër,vëllezërit tuaj,le t’i shohin sa më parë bajraqet tuaj të lavdishme,le të thonë ;”Ja vëllezërit,ja marrësit e hakut nga rrëza e Llovçenit,Komit dhe Durmitorit,ja bijtë e Malit të Zi,që ngarendin në përqafimin tuaj,se tashti s’jemi më as jetimë,as skllevër!” Atje do të takohemi me vëllezërit tanë të dashur nga Serbija të cilëve u prin dhëndri im i dashur… Uroj që me bekimin e zotit Shën Pjetër së Cetinës dhe gjithë shenjtëve të tjerë të realizohen ëndrrat e kohës së djalërisë sime.Nikolla.”( Gazeta “Gllas Crnogoraca më 26 shtator 1912 ).
Është e qartë tanimë se planet e Malit të Zi,ishin në sinkron jo vetëm me ato të Beogradit e Sofjes por edhe me Athinën.Qëllimi i religjioneve ortodoks në Ballakn,ishte që me rënien përfundimtare të Perandorisë Osmane,të kishin dorë të lirë mbi trojet shqiptare,tyre kurrsesi nuk u konvenonte pavarsia e Shqipërisë.Të nxitun edhe nga Rusia,monarkitë e krishtera ballkanike përjashtuan Shqipërinë nga aleanca e lidhur mes tyre,madje u munduan me çdo mjet të sabotonin përpjekjet e diplomacisë dhe prijësve shqiptarë për autonominë e kombit të tyre.Greqia në vjeshtën e vitit 1912,pati zaptuar pothuajse krejt jugun e Shqipërisë,duke iu afruar Vlorës.Serbët dhe Bullgarët po ushtronin dhunë e terror të paparë në Shqipërinë verilindore duke dërguar aty mbi 18 mijë ushtarë të rregullt.Përballë etjes së këtyre fqinjëve merret lehtë me mend se dhe Mali i Zi,nuk do të heshtëte.Mbreti Nikolla e pati marrë aprovimin e Rusisë ndaj priste vetëm rastin që të sulmonte trojet etnike shqiptare,për ta larë përfundimisht hesapin me Plavën e Gucinë. Në mesin e tetorit 1912 kufijtë e Plavës dhe Gucisë me ata të Malit të Zi,pothuajse nuk egzistonin më.Ushtria Osmane e cila ndodhej aty,po zbriste fshehurazi për në Dibër duke iu shmangur sa më shumë konfrontimeve dhe luftës frontale.Atdhetarët shqiptarë të Plavës dhe Gucisë,kërkuan të organizonin sërish ruajtjen e kufijve etnikë por tanimë në vend të ushtarëve osmanllinj gjetën atje forca të armatosura malazeze të vendosura të luftonin deri në fund.Fillimisht në atë front numëroheshin rreth 1 mijë ushtarë të Nikollës për tu përforcuar më tej me divizionin e ushtrisë së Beranës të komanduar prej Vukotiqit.Në një telegram të Mbretit Nikolla dërguar Vukotiqit më 17 tetor 1912,pos të tjerave shkruhej ;”Para se të mësyni Plavën dhe Gucinë,provoni nëpërmjet parlamentarëve t’ia mbushni mendjen Has Ferroviqit dhe krerëve të tjerë të atjeshëm që t’ju dorëzohen pa luftë”. ( Zekiria Cana ”Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913, Prishtinë , faqe 91 ).
Por të gjitha këto tentativa të ushtrisë malazeze dështuan me turp.Askush prej prijësave të Plavës dhe Gucisë nuk shkoi në bisedime me gjeneralin Vukotiq e për më tepër shumë prej tyre nisën organizimin e mbrojtjes së trojeve amtare.Këtij qëndrimi të luftëtarëve shqiptarë,Mbreti i Malit të Zi,Nikolla,i yshtur edhe prej Carit të Rusisë iu përgjigj me taktikën e njohur të “tokës së djegur” si e vetmja mënyrë për t’i bërë shqiptarët të largoheshin prej trojeve stërgjyshore.Ndër të parat fshatra që përjetuan këtë tragjedi,ishte Nokshiqi.Dhe jo pa qëllim u gjend ai i pari.Në Nokshiq ende jehonte fitorja kulmore e shqiptarëve,ende klithmat e mijëra malazezëve të vrarë dukej se endeshin atyre shkrepave.Megjithëse u rrethua me 2 mijë ushtarë,burrat e Nokshiqit mundën të çajnë një shteg duke luftuar trimërisht me forcat e Veshoviqit.Gjatë natës nëpër këtë shteg duke përfituar edhe nga moti i keq,u largua një karvan i madh me gra,fëmijë e pleq,ndërsa burrat mbanin ushtrinë që të mos hynin në fshat.Të nesërmen kur Veshoviq pa se pati luftuar vetëm me një grusht trimash dha urdhër dhe i vuri zjarrin krejt kullave të Nokshiqit.Përballë rrezikut që po i kanosej territoreve etnike shqiptare në Mal të Zi,prijësat e kësaj treve kërkuan ndihmën e udhëheqësve të tjerë të lëvizjes sonë kombëtare.Në këtë mënyrë në datat 19 dhe 20 tetor 1912 në drejtim të frontit Visitor-Velikë,marrshuan rreth 3 mijë vullnetarë shqiptarë të ardhur nga Gjakova nën komandën e burrave ;Bajram Curri,Riza Gjakova dhe Zeqir Binaku.Për katër ditë rresht këto forca mundën të mbanin frontin por në ditën e pestë kur shuma prej vullnetarëve shqiptarë u qenë mbaruar municionet, Mbreti i Malit të Zi,Nikolla,dërgoi 4 mijë trupa të tjera të freskët në mbështetje të divizionit që pati luftuar por që ishte para shpartallimit.Përballë kësaj gjendjeje,prijësit shqiptarë urdhëruan tërheqjen e trupave për të vazhduar më pas luftimet në Gjakovë,Shkodër dhe Dibër kundër forcave serbe.Atdhetarët shqiptarë në Mal të Zi,mundën të organizoheshin sërisht në Kelemend.Aty mund të quhej bastioni i mbramë i këtyre burrave që kërkonin pavarsinë e trojeve amtare.Për 7 ditë e 7 netë me radhë,toka e Kelmendit gjëmoi veç luftë.Bogdan Vuçiniqi dhe Gjuro Vujosheviqi e mbajtën të rrethuar Kelmendin duke i goditur pozicionet e luftëtarëve shqiptarë me armatimin e ardhur prej Rusisë.Por vetëm pasi lanë me qindra të vrarë e qindra dhe të plagosur ata mundën të merrnin Kelmendin.
Më 26 tetor 1912,Plava dhe Gucia ishin pothuajse në kontroll të plotë të forcave të ushtrisë pushtuese malazeze e bjellogardiste.Krimet e saj krashi shqiptarëve të pambrojtur në këtë trevë,janë të patreguara.Dokumentet flasin qartë.Në një telegram të Vukotiqit për krejt ushtrinë malazeze,thuhet tekstualisht , “Ushtarë ! Me trimërinë tuaj dhe me suksesin e arritur është i kënaqur Mbreti Ynë Kreshnik dhe Trashëgimtari,është i kënaqur atdheu,po jam i kënaqur edhe unë. Vëllezër ! Trimërinë tuaj dhe viktimat Tuaja i kanë kërkuar qe pesqind vjet këta vëllezër tanë të mundur dhe të shtypur nga dushmani.Ne kemi ardhur t’i çlirojmë t’u tregojmë si jetohet i lirë,t’i marrin krahë hapur në gjiun e atdheut tonë të lirë nën patronatin e Mbretit Tonë të lartësishëm.Vëllezër ushtarë ! simund të gëzohen këta vëllezër Tuaj me ne,si mund të na presin kur shohin kur dëgjojnë se kudo që shkel këmba jonë ua vemë zjarrin shtëpive dhe sanës,plaçkisim mallin,bagëtinë dhe gjithë çfarë gjejmë.Ushtarë,a i ka hije një ushtrie heroike,ai ka hije trimit të djegë të robërojë dhe të mos dëgjojë ? Unë jam i sigurtë se të gjithë do tmë përgjigjeni ;nuk është trimë ai që bën kështu.Prandaj vëllezër ushtarë trima të Mbretit,bijtë e Malit të Zi të lirë dhe krenar,mbrojtës të lirisë së artë,tani e tutje ndërpreni çdo plaçkitje dhe djegje.Vëllezër ! U bë si u bë.Të përfundoj me kaq,para nesh janë fshatrat e përulura që dorzohen vullnetarisht para nesh janë qytetzat dhe fshatrat serbe prandaj bëhuni vëllezër të tyre që t’ju presin si shpëtimtarë dhe jo si plaçkitës.Vëllezër,kujtoni se si të parët tuaj çmonin të vetmin fishek që nuk u shkonte kot,kujtoni çmundime hoqi sundimtari ynë i lartësishëm dhe atdheu ynë derisa siguruan pushkët me qitje të shpejtë dhe municionin; kujtohuni dhe kini kujdes që këta fishekë të jenë vdekje për armikun dhe jo të shkojnë dëm në ajër.Ta dini se vetë frikacaku shtin në ajër për ta mbytur frikën në vetvehte.Të shtënat e këtilla i prishin planet tona, ngase nuk mund ta dimë nëse shtie armiku apo shtihet kundër tij.Vëllezër oficerë,nënoficerë dhe ushtarë !Urdhëroj që nga dita e sotme të ndërpriten të shtënat e kota,djegjet dhe plaçkitjet.Rekomandoj dëgjueshmërinë e plotë ndaj oficerëve si dhe rregullin gjatë marshimit dhe pushtimit e sidomos pas luftës.Ushtarë ! Ruani tetarët tuaj,rrehsterët tuaj,oficerët tuaj të çetave dhe bajaraktarët,mblidhuni tok rreth tyre,të gatshëm që me thirrjen e komandantit të çetës t’i përgjigjeni çdo urdhërese.komandanti i divizionit ;Gjenerali agjutant Brigadieri serdari.J.Vukotiq”
( Zekiria Cana “Gjenocidi i malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913” faqe 95 ).
Megjithatë edhe pas këtyre reprezaljeve të egra masive,atdhetarët shqiptarë në Plavë dhe Guci nuk i rreshtën aspak betejat.Ngritja e flamurit në nëndorin e vitit 1912 në Vlorë,u dha krahë atyre për organizime të reja,duke u mbështetur sigurisht edhe në ndihmën e pakursyer të dhënë prej shtetit të parë shqiptar.
Bern-Zvicër