(Analizë historike, juridike dhe politike, e shoqëruar me raste konkrete)
Prof.Dr.Fejzulla BERISHA
1. Hyrje: Rëndësia historike dhe politike e datës 12 Qershor
Më 12 qershor 1999, Kosova u çlirua nga regjimi i Serbisë pas një lufte të gjatë dhe të përgjakshme. Ky çlirim nuk ishte vetëm ushtarak, por edhe shpirtëror, politik dhe kombëtar për një popull që për dekada të tëra kishte qenë viktimë e shtypjes, diskriminimit dhe represionit. Kjo datë përkon me hyrjen e trupave të NATO-s në Kosovë dhe tërheqjen e forcave ushtarake e policore serbe, në përputhje me Marrëveshjen e Kumanovës të nënshkruar më 9 qershor 1999.
Ky zhvillim u bazua në Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, e cila krijoi kuadrin ndërkombëtar për administrimin e përkohshëm të Kosovës dhe përgatitjen e një procesi politik për përcaktimin e statusit të saj përfundimtar. Në këtë kontekst, përpjekja e popullit të Kosovës për vetëvendosje mori legjitimitet ndërkombëtar dhe u kurorëzua më 17 shkurt 2008 me shpalljen e pavarësisë.
2. Çlirimi i Kosovës: Nga shtypja sistematike te ndërhyrja ndërkombëtare
2.1 Shtypja e dekadave dhe shembulli i viteve ‘90
Pas suprimimit të autonomisë së Kosovës më 1989 nga regjimi i Slobodan Millosheviqit, shqiptarët e Kosovës u përjashtuan nga të gjitha institucionet publike, sistemi arsimor, shëndetësor dhe ekonomik. U krijua një regjim aparteidist, ku qytetarët shqiptarë trajtoheshin si qytetarë të dorës së dytë. Kjo situatë gjeneroi lëvizjen paqësore të viteve ’90, të udhëhequr nga presidenti Ibrahim Rugova, e cila kërkonte pavarësi përmes mjeteve paqësore dhe referendumit të vitit 1991.
2.2 Lufta e armatosur dhe ndërhyrja e NATO-s
Me shpërthimin e konfliktit të armatosur në vitet 1998-1999 midis Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) dhe forcave serbe, situata humanitare u përkeqësua ndjeshëm. Rastet më të rënda të spastrimit etnik përfshijnë:
-Masakra e Reçakut (15 janar 1999) – ku forcat serbe masakruan 45 civilë shqiptarë; ky rast shënoi një pikë kthese, duke çuar në ndërhyrjen ndërkombëtare.
-Spastrimi etnik i pranverës 1999 – mbi 800,000 shqiptarë të Kosovës u dëbuan me dhunë nga shtëpitë e tyre dhe mijëra të tjerë u vranë.
Në këtë kontekst, NATO nisi më 24 mars 1999 një fushatë bombardimesh që zgjati 78 ditë dhe që rezultoi në tërheqjen e forcave serbe dhe dislokimin e trupave të KFOR-it, që garantonin sigurinë në terren.
3. Rezoluta 1244/1999: Korniza ligjore për administrimin ndërkombëtar dhe procesin e vetëvendosjes
Rezoluta 1244, e miratuar më 10 qershor 1999, ishte produkt i negociatave diplomatike që pasuan ndërhyrjen e NATO-s. Ajo përmbante disa elemente themelore:
3.1 Përmbajtja dhe ndikimi praktik i rezolutës
-Vendos administrimin ndërkombëtar të Kosovës përmes UNMIK.
-Vendos praninë e forcave ushtarake ndërkombëtare për ruajtjen e paqes (KFOR).
-Parashikon një proces politik për të përcaktuar statusin përfundimtar të Kosovës.
-Përmend “respektimin e integritetit territorial të RFJ-së”, por nuk e ndalon vetëvendosjen.
3.2 Interpretimi i Rezolutës: Rasti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë
Në vitin 2010, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND), në opinionin këshillimor për Kosovën, vendosi se shpallja e pavarësisë së Kosovës nuk shkelte të drejtën ndërkombëtare as Rezolutën 1244. Kjo do të thotë që dokumenti ndërkombëtar më i rëndësishëm për Kosovën pas luftës nuk përbënte pengesë juridike për vetëvendosje.
4. E drejta për vetëvendosje: Parimi ndërkombëtar dhe rasti i Kosovës
4.1 Parimi i vetëvendosjes në të drejtën ndërkombëtare
E drejta për vetëvendosje buron nga Karta e Kombeve të Bashkuara (1945) dhe është e konfirmuar në:
-Deklaratën për Dekolonizimin (Rezoluta 1514 e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, 1960)
-Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (1976) – neni 1: “Të gjithë popujt kanë të drejtën për vetëvendosje…”
Kjo e drejtë zbatohet në rastet kur:
-Populli është nën kolonializëm ose okupim të huaj.
-Ka një mohim sistematik të të drejtave politike dhe kulturore.
-Nuk ka asnjë mundësi reale për vetëqeverisje brenda shtetit ekzistues.
4.2 Rasti i Kosovës në këtë kontekst
Rasti i Kosovës plotëson të gjitha kriteret e mësipërme:
-Kosova nuk ishte një krahinë e zakonshme, por një njësi konstituive autonome me të drejtë vetoje sipas Kushtetutës së vitit 1974.
-Shqiptarët përbënin mbi 90% të popullsisë dhe ishin sistematikisht të përjashtuar nga jetesa institucionale.
-Gjatë luftës, Serbia kreu krime që u kualifikuan si krime kundër njerëzimit, duke mohuar tërësisht të drejtën për bashkëjetesë.
5. Shpallja e pavarësisë më 17 shkurt 2008: Kurorëzimi i vetëvendosjes
Më 17 shkurt 2008, Kuvendi i Kosovës miratoi Deklaratën e Pavarësisë, në të cilën u theksua:
-E drejta e popullit të Kosovës për të zgjedhur lirisht të ardhmen e tij.
-Rrjedhshmëria e këtij akti nga procesi i gjatë i mbikëqyrur ndërkombëtarisht, përfshirë Pakon e Ahtisaarit, që Serbia refuzoi.
-Zbatimi i standardeve më të avancuara për të drejtat e komuniteteve dhe ndërtimin e një shteti demokratik.
6. Shembuj krahasues në nivel ndërkombëtar
Për të kuptuar më mirë legjitimitetin e rastit të Kosovës, mund të krahasojmë me raste të tjera:
-Timori Lindor – Pavarësia nga Indonezia pas ndërhyrjes ndërkombëtare dhe referendumi të vitit 1999.
-Eritrea – Pavarësia nga Etiopia në vitin 1993 pas luftës dhe mohimit të të drejtave.
-Sudani Jugor – Pavarësia në 2011, pas marrëveshjeve paqësore dhe referendumit.
Të gjitha këto raste kanë një komponent të përbashkët: popuj që janë ndarë nga shtete që u kanë mohuar identitetin, liritë dhe të drejtat.
7. Përvjetori i çlirimit si kujtesë për rrugën drejt lirisë dhe të drejtës
Përvjetori i çlirimit të Kosovës më 12 qershor nuk është thjesht një përvjetor historik – është një simbol i fitores së të drejtës mbi padrejtësinë, i ndërhyrjes humanitare mbi indiferencën ndërkombëtare, dhe mbi të gjitha, i fuqisë së vetëvendosjes së një populli të shtypur.
Në dritën e Rezolutës 1244 dhe zhvillimeve pasuese, rasti i Kosovës është një shembull i qartë dhe i drejtë i zbatimit të së drejtës ndërkombëtare, dhe i legjitimitetit të ndarë nga një shtet që ka mohuar çdo formë të bashkëjetesës demokratike. Kosova nuk është produkt i një veprimi të njëanshëm, por rezultat i një procesi kompleks politik dhe juridik, i pranuar nga shumica e botës demokratike.