In Memoriam (3 janar 1933 – 2 tetor 2009)/
Naum Prifti
Dhori dhe unë ishim nxënës në shkollën Unike të Ersekës. Për shkak të moshës, ai ishte një klasë më poshte se unë, por ne u miqësuam shpejt si bashkëpunëtorë të gazetës së murit të shkollës. Si unë edhe ai vinte çdo ditë nga fshati dhe kthehej pasditeve në shtëpi, në Lëngëzë, një emër krejt shqiptar i një fshati aq të vogël, sa vështirë të gjeje tjetër në Kolonjë. Kishte vetëm tetë a nëntë shtëpi, anash Virkës, një përroi të thellë, ujët e të cilit nuk shteronte kurrë. Shtëpitë ishin në anën veriore që e rrihte dielli dhe po në atë faqe ndodheshin edhe pronat e banoreve, livadhet, arat e kopshtet, pemët dhe kullotat. Lëngëza ishte gjysmë ore nga Erseka ndërsa fshati im, Rehova ishte pak më afër, gati njëzet minuta. Për ne të dy vajtja në shkollë ishte si shëtitje, ndërsa nxënës të tjerë vinin nga dy-tri orë larg çdo ditë, vetëm nga dëshira për të vazhduar shkollën. Qysh në fillim më la mbresë të veçantë bukurshkrimi i Dhorit, një kaligrafi e përkryer, që rrëfente njëherësh kujdesin dhe karakterin e tij, si edhe dashurinë për të bukurën. Dorëshkrimet e tij ngjanin si qendisma, të praruara nga shkronja të rregullta e të bukura, të rradhitura pak sipër vijës fundore.
Edhe pasi kreva shkollën unike, lidhjet me Dhorin i vazhdova me anë të letrave. Ne kishim korrespondencë edhe kur ai shkoi në gjimnazin e Shkodrës. Të dy hymë shpejt në letërsi në vitet ’50, me plejadën e njohur, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Agim Shehu; natyrisht rrugën e nisën edhe plot të rinj të tjerë, shumë prej të cilëve mbetën rrugës. Lirizmi i Dhorit buronte natyrshëm qysh në vëllimin e parë, “Kur zemra rreh së pari,” (1958). Edhe sot më kujtohen vargjet e një vjershe për trokitjen e vjeshtës në anët tona.
Fluturoi një varg me pata,
Mbi zabelet kodrinore,
Ah ju pata, ah ju pata,
Sollët erë prej dëbore…
Si fëmijë ndiqnim fluturimin e koordinuar verijug të këtyre shpendëve nga fillimi i nëntorit dhe e dinim se paralajmëronte stinën e dimrit kur majat e Gramozit do nisnin të vinin kësulën e bardhë të dëborës, por askush nuk e kishte përcjell imazhin me atë lloj përshkrimi në vargje. I tërhequr nga bukuria e tyre, i futa edhe në dramën time fatkeqe “Rrethimi i Bardhë”. Kjo vepër jetëshkurtër u godit direkt nga Enver Hoxha, i cili e mori si kritikë personale.
Lirika dhe Diktatura
Pas diplomimit nga Fakulteti i Gjuhës dhe Letërsisë në Tiranë, Dhori u emërua mësues në gjimnazin e Ersekës. Ai u gëzua se do të ishte pranë mamasë, që mezi e priste se e kishte djalë të vetëm, dhe se do të jepte mësim po në atë shkollë ku ishte edukuar. Shkolla 8-vjeçare asokohe qe graduar gjimnaz dhe titulli profesor qe joshës. Por unë besoj se, për ironi, në çdo cep të atdheut ta kishin hedhur, nuk do të vuante aq shumë sa hoqi në vendlindjen e tij. Edhe pse ishte mësues gjimnazi, Dhorit ia refuzuan strehimin në qytet, për shkak të një udhëzimi idiot sipas të cilit atyre që jetonin në një rreze 5 kilometra nga qyteti nuk u takonte strehim. Ata duhet të vejevinin nga fshatrat e tyre në Ersekë, ndërsa shoferëve të zyrtarëve u jepej menjëherë strehim se shefat i donin pranë, në gatishmëri, sa herë u duhej makina. U deshën shumë vjet që Dhorit t’i jepnin një garsonierë ku jetoi tok me nënën e tij, deri sa u largua për në Tiranë në mesin e viteve ’90. Edhe pse i takonin ligjërisht dy dhoma e një guzhinë, strehimi nuk ia dha, madje Komiteti kurrë nuk ia njohu të drejtën të gëzonte një dhomë si shkrimtar i njohur e poet, ashtu si shumë artistëve të tjerë. Kolonja, djepi i Rilindjes Kombëtare me plot figura të shquara, që nga Papa Kristo Negovani, Petro Nini Luarasi, Shahin Kolonja, Themistokli e Telemak Germenji, Sali Butka, Zalo Prodani e plot të tjerë, qeverisej nga njerëz mendjengushtë e dogmatikë, për të cilët kultura ishte e huaj. Shefat e Kolonjës s’kishin pikë dashurie për artin e respektivisht edhe për artistët. Dhori Qiriazin e thërrisnin vetëm kur afronte koha e Festivalit Folkloristik të Gjirokastrës, sepse atëherë duhet të redaktonte tekstet dhe madje disa herë të shkruante vargje popullore pa emër, sikurse qe traditë.
Dhori ishte poet lirik i lindur, i dashuruar me natyrën, me çdo gjë të bukur e njerëzore, por prirja e tij asaj kohe binte pak ndesh me frymën e poezisë militante të kohës, prandaj dashamirët e këshilluan ta ndryshonte paksa drejtimin. Dhori shkrojti poemën “Ushtari,” po edhe aty ai i mbeti besnik vetvetes. Ushtari i tij është aq njerëzor me ndjenja e mendime, një shpirt njeriu që i do të tjerët me thjeshtësi e sinqeritet. Për fat poemën e pëlqyen dhe atij i ranë veshët rehat për disa kohë.
Taksiratet e tij filluan nga një rast fatkeq për të cilin kurrsesi nuk mund të fajësohej. Shumë vonë e kam marr vesh shkakun ose më mirë pretekstin pse autoritetet e rrethit e luftonin Dhorin, e mënjanonin, e përçmonin. Në vitet e parë të çlirimit daiu i tij vrau për motive të ulta një bashkëfshatar dhe për t’ i shpëtuar dënimit, u arratis në Greqi. Refreni: “Ka një dajë të arratisur,” u bë shkak që Dhorin ta shihnin shtrembër, si të prekur, si të deklasuar, pavarësisht se një çunak 12-13 vjeçar as mund ta nxiste dajën, as mund ta pengonte për krimin. I ati i Dhorit kishte emigruar në Australi, që para lufte, më 1938, duke e lënë 5-vjeçar, por kjo nuk qe ndonjë mëkat, sikurse besojnë disa shokë të tij, se kurbeti qe krejt i zakonshëm për shumë familje kolonjare. Shtetet më të preferuara pas viteve ’20 qenë Amerika, Argjentina dhe Australia dhe babai i tij shkoi në Australi pas ndonjë miku a të njohuri që i pagoi rrugën dhe i siguroi punë.
Banesa
Sa herë vija në Ersekë me shërbim ose me lejë, Dhori më ftonte në shtëpi. Mamaja e tij na i sillte ushqimet me tabaka në studion e Dhorit, që shërbente njëkohësisht edhe si dhomë gjumi. Sa herë e përfytyroj, më del përpara një grua e qeshur, e dashur, shpirtmirë, gjithmonë buzëgaz. Me sa duket asaj i ngjante Dhori nga karakteri. Ajo zuri punë në repartin e qilimave, si shumë gra e vajza të tjera. Të djelave dhe ditëve të pushimit në behar shkonte mblidhte sherbelë dhe gollogunga, (kokrra dëllinjash) në pllajat e Kolonjës, të cilat pasi i thante, ia shiste repartit të bimëve mjekësore. Dhori e qortonte të mos mundohej se nuk kishin mbetur për ato pak të holla, por ajo s’e dëgjonte. “Po pse, kur venë shoqet e mia, pse të mos vete dhe unë? Edhe në fshat unë prashisja, korrja, vaditja, mbaja lopën dhëntë…” Garsoniera e tij ishte shumë e ngushtë, por Dhori shpirtmadh e duronte me përvujtni denigrimin, duke e qetësuar veten se edhe kështu kishte mundësi të shkruante poezi e të përkthente. Disa herë unë e ftova për drekë në Rehovë dhe pas buke delnin të dy nga zalli i Ramjes. Më kujtohet se Dhori e pëlqente veçanërisht pllajën e Gramozit, të cilën e krahasonte me një ballkon prej nga soditej bukuria e perëndimit të diellit në malet e Radomit, që mbyllnin luginën nga ana perëndimore. Për Dhorin që jetonte në një gropë pa horizont, kjo pamje qe shlodhëse e frymëzuese. Rrinim bashkë duke soditur diellin e duke biseduar lirisht për çdo temë, për letërsi e politikë pa patur druajtje nga shoshoqi.
Perkthimet
Poeti më i preferuar i tij qe Bërnsi, prandaj i hyri me pasion përkthimit të poezive të liricistit skocez, tek vargjet e të cilit gjente ngjashmëri midis Skocisë dhe Shqipërisë. Më 1998 botoi librin “Poezi” nga Robert Bërnsi. Për fat u gjetën kritikë të huaj që e çmuan punën e tij. Në vitin 2003 qyteti Irvin në Skoci e zgjodhi anëtar të përjetshëm të “Irvine Burns Club,” nder të cilin e meriton plotësisht. Dhori Qiriazi përktheu disa kryevepra nga letërsia botërore. Ai zotëronte mjaft mirë rusishten të cilën e kishte mësuar në fakultet, ndërsa anglishten e mësoi nga etja të zgjeronte kulturën e tij.
Intrigat e Autoriteteve
Do të sjell një shembull për të treguar sa e urrenin autoritetet lokale dhe sa keq e trajtonin. Për ta larguar nga qyteti, sepse pamja e poetit u vriste sytë, e transferojnë në fshat, nga profesor gjimnazi mësues në një shkollë tetëvjeçare. Ishte një goditje e rëndë për prestigjin dhe autoritetin e tij. Dhori e duroi, nuk kishte ç’të bënte. Por edhe transferimi në fshat nuk u mjaftonte skifterëve të Degës së Brendshme. Ata mtonin ta fusnin në burg, ndaj shpikën një skandal të shëmtuar. Mësuesi i urtë, shembull i sjelljes korrekte dhe i maturisë, u akuzua se kishte goditur një nxënës në klasë, sa atij i kishte kulluar gjaku çurg. Skandali u përhap menjëherë dhe vazhdonte histerizmi për ta denoncuar, gjykuar e për ta dënuar. Mirëpo ata që e njihnin karakterin e Dhorit, sapo e dëgjonin “lajmin” rrudhnin buzët, madje hapur pohonin se ajo qe intrigë e kurdisur kundër tij. Dhori nuk vriste një mizë, jo të godiste nxënësit me grushte. Skandali u shua pak nga pak si një re që davaritet në qiell pa lënë gjurmë.
Dhori Qiriazi qe shpirt njeriu me nxënësit madje dhe me ata me korrespondencë që i shihte njëherë në vit, vetëm kur vinin për konsultime a jepnin provime. Në një nga vizitat e mia në muajin maj a qershor më tha të shkonin bashkë në gjimnaz se dikush kishte për të dhënë provim. Gjimnazi qe shumë afër dhe unë e shoqërova me dëshirë. U futëm në klasë, pasi regjistroi emrin e nxënësit, një oficer i ri, Dhori e luti të merrte një pyetje nga letrat që hapi mbi tryezë. Oficeri mori tezën dhe u hoq mënjanë të përgatitej. Dhori më tha të delnim pak jashtë dhe ne dolëm në oborr. Oficeri mbeti vetëm, çka qe kundër rregullores. I kujtova Dhorit se tani oficeri mund të kopjonte dhe ai ma ktheu: “Po unë prandaj dola, ta lë të lirë të kopjojë sa të dojë, se dhe ashtu nuk e di a mund të kalojë.”
Kur Dhori i kërkoi të atit t’i dërgonte një makinë shkrimi që të mos mundohej nëpër zyra duke iu lutur të tjerëve të daktilografonte krijimet e tij, ai zgjodhi një makinë shkrimi të mirë, dhe ia dërgoi nga Australia. Pakoja arriti në Ersekë, por ngjalli zilinë e autoriteteve të rrethit. Në mënyrën më të paskrupullt i thanë se nuk mund t’ia jepnin mbasi qe mjet propagande. Dhori paraqiti argumente se shteti u kishte falur shkrimtarëve makina shkrimi si mjete pune, herë si shpërblime të konkurseve e herë me çmime modeste. Ai u tha se qe gati ta paguante doganën, sa të ishte, veç ta merrte dhuratën nga babai. Nuk e dëgjuan. Makina e shkrimit u rekuizua paturpësisht dhe as dihet ku përfundoi dhe kush e përvetësoi. Dhori as nuk mori mundimin të ankohej, se e dinte që ishte e kotë. Kohë pas kohe ai dhe nëna merrnin edhe ndonjë ndihmë nga mërgimtari i largët, por regjimi e mbante artificialisht ulët vlerën e dollarit amerikan, dhe atë të dollarit australian akoma dhe më ulët, prandaj të hollat që u dërgonte babai s’kishin duk dhe treteshin shumë shpejt.
Babai
Më 1957 im atë u riatdhesua nga Amerika, për shkak se mjeku e këshilloi të kthehej në vendlindje. Mendohej se klima e vendlindjes qe rigjeneruesi më i mirë për shëndetin e të mërguarve. Më kujtohet sa u gëzua mamaja e Dhorit kur e mësoi lajmin. Ajo më tha: “Bëri mirë yt atë që u kthye pranë familjes… Edhe ai imi kot rri atje tani.” Mirëpo fati s’deshi që ajo ta shihte sërish bashkëshortin e saj dhe as Dhori babain e tij. Ai e mblodhi mendjen të kthehej në atdhe, për shkak të mallit për familjen dhe të moshës, sikurse u shkruante në letër. E prisnin me ngazëllim, por kur po gatitej të nisej, e zuri një sëmundje e rëndë dhe vdiq në spital. Ikën dhe kursimet e pakta që kishte mbledhur gjatë viteve. As që dihet kush e si i përvetësoi. U përfol se të hollat shkuan për mjekime e për shpenzime funerali. Dhimbja e tyre nuk qe për paratë, por u mbeti merak që s’mundën të çmalleshin e ta shihnin edhe njëherë.
Dasma
Ismail Kadareja dhe Dritëroi qenë shokët e tij më të ngushtë. Ata e donin dhe disa herë ndërhynë pranë autoriteteve, sikurse dëshmohet edhe nga një letër e Ismailit, dërguar Hekuran Isait, që ta lejonte Dhorin të vizitonte babain në Australi, me shpenzimet e tij, mirëpo qenë përpjekje të pasuksesshme. Mur i pakapërcyeshëm qenë zyrtarët e Kolonjës. Dhori u fejua me një arsimtare nga Kolonja dhe për dasmën ftoi plot shokë e miq, shkrimtarë e artistë nga Tirana dhe qytete të tjera. Më kujtohet se për të shkuar në dasmën e tij Ismail Kadareja, Helena, e shoqja e tij, dhe unë udhëtuam me automjetin e Lidhjes se Shkrimtarëve. Dhori sa nuk fluturonte nga gëzimi. Vizita jonë e nderonte në sy të miqve dhe ca më shumë të kundërshtarëve. Dasma u bë sipas ritit tradicional, me valle, këngë e dolli. E joshur nga bukura koreografike e tyre, Helena u ngrit dhe u fut në një valle kolonjare. Disi e habitur me veten e saj që ia doli mbanë me sukses, se kurrë s’kishte hedhur popullore, tha se ndihej e lumtur. Dhori ishte mirënjohës për ardhjen tonë në dasmë. Do të kishin ardhur edhe më shumë kolegë, por për çudi rruga e Kolonjës u dukej tepër e gjatë dhe e mërzitshme, edhe pse ishte vetëm 45 km. larg nga Korça, vetëm një orë e gjysmë me makinë. Pas diktaturës, Dhori shkroi disa artikuj te “Zëri i Popullit” për tema të kulturës dhe artit. Më inatosi ky veprim aq sa isha gati ta qortoja, por pastaj e kuptova se ai donte t’u thoshte partiakëve se kot e kishin luftuar, mënjanuar dhe goditur, mbasi ai ishte ashtu si kishte qenë, krijues i ndershëm e i palodhshëm. Goditjen e fundit e mori nga Kolonja kur u shpërngul në Tiranë, pranë fëmijëve që vazhdonin shkollat e larta. Dikush ia okupoi shtëpinë duke e shqyer derën dhe iu deshën gjithë ato përpjekje, gjyqe pas gjyqesh, e para për avokatët, që të rifitonte të drejtën e tij ligjore.
Kurora për Dhori Qiriazin
Dhori ishte natyrë e qetë, po njeri me energji të pashterura dhe etikë pune të rrallë. Gjithë jetën krijoi në heshtje, pa u merakosur për çmime, nderime e shpërblime. Përditë vinte në sallën shkencore të Bibliotekës Kombëtare dhe atje punonte me ngulm për veprat e tij origjinale, përkthime, ose studime. Dhori i fali letërsisë shqipe disa kryevepra të letërsisë botërore si dramën “Kufoma e gjallë” të Tolstoit, poezi nga Bërnsi, “Gjauri” dhe “I burgosuri i Shilonit” nga Bajroni, “Libri i Këngëve” nga Petrarka, “Sheshi i Shatrivanit” nga S. Kuazimodo, poemën e Nekrasosvit “Kush jeton mirë në Rusi,” e cila më dukej si aluzion për gjendjen në Shqipëri, edhe një libër studimor për përhapjen e Krishtërimit në Shqipëri. Dhori Qiriazi punoi gjithë jetën me përkushtim, duke lënë pas kujtime të mira dhe krijimtari të vyer, të cilat janë si kurorat që nuk vyshken kurrë.
.
Foto Arkiva Naum Prifti
1. Naum Prifti, Dhori Qiriazi, Dhimiter Lula, Erseke 1964
2. Dhori Qiriazi, Fatos Arapi, Nasi Lera, Naum Prifti, Tirane vitet ‘70
3. Kostaq Kosta, Naum Prifti, Dhori Qiriazi, Erseke 1964
4. Naum Prifti, Dhori Qiriazi, Erseke 1964