Ndriçim Kulla – “Histori e Mendimit Shqiptar”/
Në shpjegimin e zanafillës e të domethënies historike të dukurive të etnokulturës te rilindasit dhe vijuesit e ideologjisë së tyre, mbizotëroi gjithmonë një romantizëm entuziast, sidomos gjatë gjithë kohës së Pavarësisë e deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, kur veprimtaria kërkimore e botuese e tyre u ndalua nga regjimi komunist. Ky romantizëm e gjente mbështetjen më së miri në thesaret e kulturës popullore, në faktet e pashtershme të etnologjisë e të folklorit të tij. S’kish hyrë ende shekulli XX, e në ato vite, franceskani i ri, Gjergj Fishta, pasi kishte kryer vitin e noviciatit ose siç quhej ndryshe ndërrimi i emrit, i vazhdon studimet e larta për filozofi në një kuvend të Dalmacisë. Ishte kjo koha kur ai frymëzohet nga rilindja e popullit kroat dhe nga veprimtaria e dy prej personaliteteve më të shquara të kohës, Ndreu Kaciq, kroat, dhe At Gega Martiq, nga Bosnja. Nën ndikimin dhe sipas shembullit të tyre ai iu afrux kulturës popullore dhe folklorit. Ndaj, me të mbaruar studimet, e filloi veprimtarinë kishtare në Gomsiqe ku, siç rezulton, ai shkoi i nxitur edhe nga interesa hulumtuese shkencore. Në këtë zonë përfaqësuese, nga pikepamja historike dhe etnokulturore, ai njohu “shpirtin e races”, mënyrën tradicionalisht shqiptare të jetesës, gojëdhënat, doket, zakonet, normat juridike etj, të cilat do t’i shfrytëzonte mjeshtërisht për veprat e tij. Ai dhe Shtjefen Gjeçovi benë që Kisha e Gomsiqes të shndërrohej në një institut të vërtetë etnologjik. Me “Lahutu e Maleis”, Fishta është quajtur “Homeri i shqiptarëve”. Por Homeri ishte edhe një eksplorator i madh, që ka bërë të njohur jetën e popujve që ka takuar dhe, në këtë vështrim, si është quajtur si me ndër etnologët e parë. Me të njëjtën logjikë kemi të drejtë të pohojmë se Fishta ishte një ndër etnologët e parë shqiptarë. Ai ishte edhe psikolog apo etnopsikolog, në kuptimin që kanë marrë në kohën tonë këto fjalë.
Fishta është edhe shkencëtar social
Pohimi se Fishta është edhe shkencëtar social, mund të kontestohen me “argumentin” se ai nuk ka shkruar vepra të veçanta mbi filozofinë, sociologjinë, antropologjinë, politologjinë apo degë e nëndegë të tjera të shkencave sociale, siç shkruajnë studiuesit e sotëm të këtyre fushave. Megjithatë, duhet të mbajmë parasysh faktin se këto degë të shkencave sociale nuk kanë qenë gjithmonë qartësisht të diferencuara nga njëra-tjetra. Ne Francë, për shembull, Monteskje quhet si një ndër themeluesit e sociologjisë, megjithëse hihnidi latino-grek i termit sociologi, do te permendej për herë të parë gati një shekull pasi ai shkroi veprën e tij “Mhi frymën e ligjeve”. Në këtë kuptim, nuk kemi pse habenen që Gjergj Fishta, në shkrimin e tij me përfaqësues me natyre polemike, “A janë të zotët shqiptarët me u mbajtë shtet me vete?” (botuar me 1913- 1914 në H.D), i qemnon gjërat me erudicitetin dhe me thetodën e emologut. At thekson se çdo popull mund të kuptohet në dy mënyra së pan si race est fis (në kuptimin e bashkësisë etnike, me gjuhën e me etnologjinë et, dhe, se dyti si komb, ku vërehet organizimi i jetës shoqërore e politike të
tij.” Në këtë logjikë, provokimit armiqësor se përse vallë “populli shqiptar në histori nuk gjendet ndonjëherë i përfshirë i tëri, me tërë trojet e tij, Brenda përbrenda qarkut të një njësie kombëtare gjithëpërfshirëse në një shtet të vetëm” (po aty), ai i përgjigjet, se “shkaku duhet kërkuar në rrethanat e pafavorshme politike e topografike e jo prej egërsisë e barbarisë së racës shqiptare, sepse populli shqiptar si racë e si fis është më bujar e më kreshnik se popujt sllavë të Ballkanit.” (po aty). I pozicionuar në krahun e atyre që qytetërimin e popujve e rrjedhin jo prej kronologjisë, por prej psikologjisë, ai pohon se “burimet më të para në të cilat shqyrtohet si në pasqyrë shpirti i një populli, janë ligjet e kanunet e tij… Këtyre u shtohet edhe poezia popullore, doket apo ndjesitë që ai ka për fenë, nderin dhe burrërinë” . Në vijim, Fishta, në petkun e dijetarit, shpjegon me vërtetësi bashkekohore kushtet e krijimit, të natyrës e të mbajtjes në shekuj të ligjeve popullore, si mjet qëndrese, si mjet i organizimit social, si mjet ekuilibri e kohezioni brenda kësaj bashkësie etnike, edhe në kushtet e mungesës së një shteti mbarëkombëtar të shqiptarëve. “Nieri ka tri rode r’mira mi tokë: jeten, gjån e nderen e t’gjitha ligjët e kanünet e njerzimit janë n’projtim t’ktyne tri t’mirave…e ne tuj marrë n’kujdes se ligjët e kanünet e Shqypnisë janë vëndue per me pruejt jeten, gján e nderen e nierit t’shoqnueshem, múnd t’thomë me gjith arsye, se populli shqyptar nuk asht nji race barbare e e poshtme n’Europë.” Kemi kështu një hulli trajtimi sociologjik nga pikëpamja e provave dhe përgjigjeve që na jep shkenca e etnologjisë. Një karakteristikë e tillë, ndeshet shpesh në publicistikën e këtij autori. Më në thellësi e gjerësi Fishta e ka analizuar këtë të drejtë dokësore shqiptare në “Parathënie” të Kanunit të Lekë Dukagjinit, mbledhur e kodifikuar nga Shtjefën Gjeçovi. Ai thekson: “Folklore” (kupto këtu traditat popullore, tërë etnokulturën, me folklor e etnologji) asht pasqyra e khielltë e psihes së kombit; asht rrasa e mermerit, me të cilën historia zgavrron (shënon) të endunt (të formuarit) e të shendunit (të shuarit) e popujve, asht cehja (miniera) e pashterrshme e gjuhësisë e të letërsisë kombëtare. “Folklorën”, po, do të skjyrtojsh, po deshe me shkrue historinë e kombit, e cila me hamende nuk shkruhet, po qi edhe pa ta kombi jetë nuk ka.” Nëpërmjet këtij parimi etnokulturor, ai jep përgjigjie edhe për pyetjen e qarqeve të caktuara europiane, nëse janë apo jo shqiptarët një komb barbar dhe i egër, duke argumentuar “se, me pasë ata për t’rrmue e per t’shoshitë natyren e Poczis Popullore sonë, má teper, kishte me ju dashtë me dishmue se kta janë må t’zhdrivilluem kah menda, se nuk janë sllavët e Ballkanit.” Është një parim ky që e gjejmë të mëshuar fortësisht edhe te Koliqi, kur thotë: “letrësia gojore e një populli duhet konsiderue pasqyra ma besnike e shpirtit të tij kolektiv. Në të reflektohet karakteri i popullit me gjitha vlerat e veta të veçanta, virtytet, veset, shkaqet psikike e primjet gjenetike. Nga bashkimi i tana ktyne cilësive zbulohen konceptet që shqiptari ka mbi botën dhe jetën.”
Koliqi dhe ruajtja e traditave kombëtare
Koliqi, gjithashtu, ka argumentuar bindshëm rëndësinë dhe domosdoshmërinë e njohjes dhe ndjekjes së traditave kombëtare në çdo fushë të jetës, me nevojën e ruajtjes së vetive tona karakteristike si shqiptarë. Nëse nuk ndiqet kjo hulli që të parët çelën për vete dhe për ne, kjo do të çojë pashmangshmërisht në humbjen e identitetit tonë kombëtar. “Pa tharmin e traditës, nuk ka përparim qytetërimi shqiptar… pasi derdhja e yndyrës së traditës tek e reja, i fuqizon rrënjët e kombit.” Një lis pa rrajë, shprehet Koliqi, nuk qëndron në kambë. Po ashtu, një komb që përbuz traditat e veta vendos vetëvrasjen e vet.” Një dëshmim të tillë ai do ta përsërisë në shumë trajtime sociologjike, duke marrë ndihmë nga autentikja dhe etniciteti shqiptar, për të gjetur shpjegimet e pyetjeve që shtron, duke e bërë kështu etnokulturën si ngjyresën kryesore të rrafshit të tij sociologjik. Po të njëjtën qasje ndaj traditës dhe vlerave të racës patën edhe dy autorë të tjerë të qarkut të klerikëve të veriut. Palci i jetës dhe i shpirtit shqiptar është i shëndoshë dhe i paprishun, mendonte Valentini, ndërsa Harapi ishte i bindur se nëse kemi shpëtuar pa humbë gjuhë e komb, duhet t’ua dijmë virtyteve të të parëve tanë dhe prehnit të nënave shqiptare. Këto mësime të dijes më të përparuar botërore, që Fishta i shpreh me fjalët e veta, janë aktuale dhe sot. Duke iu referuar autoriteteve e dijetarëve juristë me njohje botërore, Fishta thekson se në hartimin e ligjeve duhet marrë si mbështetje psikika e popullit, pra dhe ligjet dokësore e traditat popullore. “Ligjet, – vëren ai, ndryshojnë sipas kohëve, sipas vendeve, sipas kombeve, në përkim të gjendjes së përcaktuar në kohë e hapësirë. Ndryshojnë njerëzit, ndryshojnë shoqëritë, ndryshojnë dhe ligjet, “kohët ndrrojnë e na me to! Shifet kjartas, pra, se ligjet, për me kenë vërtet të dobishme, posë se të drejta e të nderëshme, do të jenë edhe të gjashme (të përshtatshme), due me thanë: të preme mbas psihes, mbas nevojave të njimendta të popullit qi do t’i mbajë; e se prandaj fuqija ligjdhanëse e nji shteti para se të presë nji ligjë të re, duhet ta njohë mirë shpirtin e popullit e t’i përkojë sa duhet nevojat e kohëve e të vendit, për të cilat ajo ligjë pritet.” Do të gjejmë një jehonë të fortë e të qenësishme të këtij parimi, vite më vonë në thirrjen merxhaniane “Lipsen reformal” së cilës ai i vendos menjëherë përbri kushtin e tyre themelor: “Mirëpo, reformë do të thotë studim sociologjik i jetës dhe zbatim jo vetëm i ligjeve, jo vetëm i urdhrave, por, para çdo gjëje, zbatim i një sistemi sociologjik, zbatim i një sistemi të nevojave kombëtare.” Është pkërisht kjo simbiozë e nevojave popullore, e njohjes së psikikës dhe shpirtit të tij, ajo që e kthen ligjin, jo në një dhunë, por në një hulli. Kjo është një vlerë e madhe aktuale, pasi shumica e reformave shqiptare të tranzicionin se kanë pasur kurrë parsysh një parim të tillë. Gjejmë, pra, që të këto shkrime të Fishtës, fillesat e mendimit etnologjik shqiptar që do të shpërthejë nga studimet në vitet 30-të, e sidomos në shkollën e katolikëve të Veriut, me shkrimet e shumta për këtë temë në “Hylli i Dritës” dhe “Leka”.
