Prof. Bexhet Asani/
Romani “Kush na mallkoi..?!” i shkrimtares Age Ivezaj, vjen në kohën kur te populli shqiptar shpërngulja kishte arritur kulmin. Këto pesëdhjetë vjet jo vetëm që u zbrazën fshatra të tërë, por u zbrazën edhe qytete kudo në trojet etnike shqiptare. Shpërngulje kaq masive nuk kishte përjetuar populli ynë që nga shekulli XV, që nga Moti i Madh, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Në trojet shqiptare në ish Jugosllavi, çdo katund e kishte një “Lëndinë të lotëve” apo “Kodrinë të lotëve” ose “Gur të lotëve” etj., nga ku përcilleshin kurbetçinjtë, në fillim vetëm burrat e pas viteve tetëdhjetë të shekullit njëzetë filluan të emigrojnë edhe gratë me fëmijë. Tema të tilla sociale në letërsinë shqiptare janë trajtuar edhe më herët. Le të përmend këtu disa prej tyre: Novela “E puthura e Mihal Gramenos e botuar në Selanik, në vitin 1909. “Bija e shqiponjës” (Daughter of the Eagle) e Nexhmie Zaimit, botuar në vitin 1937 në Nju Jork në gjuhën angleze. Për këtë vepër të panjohur në letërsinë shqiptare Astrit Lulushi shkruan: “Më 1937, kur “Bija e shqiponjës” (Daughter of the Eagle) u botua në Nju Jork, mori përshtypjen e librit të parë i shkruar në fillim nga një shqitare e re, ajo ishte 20 vjeç. Nexhmie Zaimi paraqet me stil të çuditshëm dhe sharm konfliktin dramatik midis zakoneve të lashta dhe piktoreske të vendit dhe miqve modernë. Ajo fillon me kujtimet më të hershme, fëmijë tre katër vjeç, në tokën e mbushur me lule, mes shkëmbinjve të zymtë, me det që thyhet shpateve malore; mbuluar me hardhi, fiq dhe ullinj.”
Më pas “Lëndina e lotëve” e Teodor Laços, “Nuse përtejdetit” e Bexhet Asanit e shumë vepra të tjera. Kësaj plejade shkrimtarësh i bashkohet me dinjitet artistik edhe shkrimtarja Age Ivezaj me romanin e saj “Kush na mallkoi…?!”
Ideja e autores së romanit “Kush na mallkoi…?!” është të na paraqesë realitetin e hidhur të emigrimit të popullësisë në Malësinë e Hotit, në veçanti dhe të trojeve shqiptare në përgjithësi.
Tema e romanit është marrë nga shpërnguljet masiv e të rinjve shqiptarë nga trojet e veta në ish Jugoslavi në fillim të gjysmës së dytë të shekullit njëzetë. Ngjarja zhvillohet midis dy kontinenteve në Evropë dhe në Amerikë, më saktë në Hot dhe në Nju Jork.
Në roman ngjarjet rrokullisen njëra pas tjetrës. Lexuesja apo lexuesi pret me padurim të shikojë se ç’ do të ndodhë me protagonistët, ç’ përfundim do të kenë ata?! Autorja e romanit Age Ivezaj ka një stil agollian, shkruan thjeshtë, qartë, bukur.
Ngjarjet janë plot dramaticitet. Ngjarja zhvillohet në familjen e Lekë Pjetrit, në Hot. Leka është një tip sanguin. Ndikohet shpejt nga të tjerët dhe vepron aty për aty pa e logjikuar as vetë se çfarë bën?! I ndikuar kryesisht nga zakonet prapanike dhe nuk bën asnjë hap për t’ i ndryshuar ato, po gjer në fund të jetës së tij i qëndron “besnik” atyre dhe ndihet krenar për këtë. Leka është tipik si ai burri shqiptar me tiparet e “dembelit të Stambollit”, që aq bukur e përshkruan Andon Zako Çajupi në poezinë e tij “Fshati im”: …Burrat nën hije, Lozin Kuvendojnë. Pika që s’ u bie, Se nga gratë rrojnë!… I tillë është Leka që rron në kurriz të së shoqes Prenës. Me shkuarjen e tij në Amerikë, vesi i përtacisë së tij do të ndryshojë, do të marrë fund. Ai do të dallohet si punëtor i mirë në ndërrmarje. Leka është një personazh fatkeq që e shkeli koha dhe një njeri sa fatkeq po aq tragjik i mërgimit. Sa e sa kurbetçinj nga trojet shqiptare në fillim të viteve shtatëdhjetë të shekullit të njëzetë, u kthyen në arkivole si Lekë Pjetri. Pra, drama e familjes së Lekë Pjetrit, nuk mbetet vetëm një dramë familjare por është një dramë që përfshiu gjysmën e popullit tonë në trojet shqiptare në ish Jugosllavi.
Që në fillim e deri në fund të romanit është në luftë e vjetra me të renë. E vjetra që po shkon dhe e reja që triumfon.
Hana, protagonistja e romanit “Kush na mallkoi..?!” e rritur në mesin e ligjeve të kanunit dhe ligjeve të pashkruara të malësisë, si e re thyen fshehur zakonin e Hotit, por nuk ia arrinë qëllimit, ndrydh në vetvete dashurinë e saj të fshehtë që ka ndaj Nikës, bashkëvendësit të saj. Një lules së vetme në mesin e ferrave dhe gjembave, thënë në mënyrë figurative, nuk mund t’ i marrësh erë. E tillë është Hana, si vajzë e re dhe e vetme, nuk e lufton dot zakonin i cili ndalonte fejesat e martesat e të rinjve brenda Hotit. Të rejat dhe të rinjtë e këtij rajoni, të gjithë ishin “motra e vëllezër” midis vetes edhe pse s’kishin lidhje gjaku. Ajo nuk i lufton dot por sakrifikoi vetveten për t’ i luftuar zakonet e pashkruara të Hotit. Hana vazhdoi luftën e saj kundër zakoneve tadicionale dhe prapanike nëpërmjet artit dhe kulturës. Pas shumë përgojimesh e peripecish, arrin të themelojë Shoqërinë Kulturore Artistike “Malësia”, me qëllim që të tubonte të rinjtë dhe të rejat e fshatit. Ajo ishte e sigurtë se perveç argëtimit, të rejat e të rinjtë aty do të njiheshin e do të dashuroheshin. Hana u bë kurban i zakoneve të Hotit, sepse fejesat dhe martesat midis të rejave e të rinjve të ishin të ndaluara. Në rininë e saj martesat e tilla ishin tabu edhe pse nuk kishin kuptim as arsye të mirëfilltë. Erdhi dita kur të rejat e të rinjtë e Hotit dashurohen, fejohen e martohen pa pyetur askënd për traditat qindravjeçare që me përpikmëri zbatoheshin në bajrakun e Hotit. Shembull tipik është vajza e re, e cila është e gëzuar që dashuron një djalë nga Hoti, prej nga ishte ajo. Hana është e lumtur që arriti të përjetoj lumturinë e të rinjëve që ata të martohen dhe të dashurojnë pa pangesa dhe paragjykime më në fund edhe në Hot.
Lexuesi tanimë e di se Hana ishte viktimë e zakoneve prapanike, atë nuk e lejonin të martohej me të dashurin e zemrës Nikën, po asaj nuk ia ndalonin të martohej në ndonjë vend tjetër, Grudë, Triesh apo Kojë. Lexuesi mbetet kureshtar të dijë: në u martua Hana në një vend tjetër apo mbeti gjithmonë vajzë lëneshë?!
Shkrimtarja Age Ivezaj e sheh jetën e personazheve bardhë e zi, ashtu siç ishte në Hot, pa i zmadhuar, pa i zvogëluar gjërat. I paraqet thjeshtë ashtu siç ishin në realitet. Leka dhe xhaxhai i tij, përfaqësojnë malësorin fanatik; të cilët i shikojnë femrat ”si gra që janë vetëm për të bart thes!”, atyre u duket vetja superior dhe gruan e shikojnë si krijesë e qenien më të dobët. E keqtrajtojnë dhe nuk e ndihmojnë gruan, u dukej vetja “si burra të vërtetë” edhe pse rrojnë në kurriz të saj. Në anën tjetër autorja e romanit vë në pah virtytet e larta të popullit shqiptar dhe të malësorit tipik, siç janë: besa dhe mikpritja etj. Ata paraqiten trima, të fjalës e të besës, që dinë të mbrojnë me pushkë nderin, pragun e shtëpisë dhe trojet e tyre. Zot shtëpie të denjë, të urtë, që dinë të vlerësojnë familjen dhe rrethin ku jetojnë. Bashkëshortë të devotshëm që dinë ta duan, ta nderojnë dhe ta respektojnë gruan. Këtë autorja e rrëfen nëpërmjet gojës së shoqeve të Prenës, të cilat ishin të lumtura me bashkëshortët e tyre.
Në romanin e shkrimtares Age Ivezaj “Kush na mallkoi…?!”, vend të rëndësishëm zënë frazeologjitë që paraqiten si porosi që babai i jep të birit para se niset për në kurbet. Këto fjalë janë si një lloj udhërrëfimi, ligj që i biri duhej t’ u përmbahej për t’ i dhënë kahje të duhur jetës. Në vend të huaj duhej të adaptohej dhe të përballej me sfida të panjohura nga babai por edhe nga i biri. Ato porosi janë aty ku janë më se të nevojshme, përdoren me vend pa ia humbur vlerat artistike e estetike romanit dhe pa e mërzitur lexuesin.
Romani “Kush na mallkoi…?!” i Age Ivezajt do të mbetet një dokument faktografik i realitetit të hidhur shqiptar, pasqyruar në aspektin letraro- artistik dhe estetik. Mabse, edhe mund të mbeten edhe si dëshmi e kohës së ekzodit të shqiptarëve, nga ajo treve shqiptare prej nga vjen edhe autorja e këtij romani. Emigrimi, zbrazja e trojeve etnike janë plagë që i mundon ata që mbeten në vendlindje, por edhe mërgimtarët. Megjithë shpresën dhe betimin se shpejtë do të kthehen në atdhe mërgimtarët përsëri mbesin në dhe të huaj. Ata janë të gatshëm të japin maksimunin nga vetja për t’ i dalë zot vendit të tyre të dashur. Personazhet janë paraqitur si patriotë të vërtetë me dashuri të pakufishme për atdheun dhe trojet e tyre.
(Age Ivezaj “Kush na mallkoi?!” Roman. Shtëpia botuese “Lena Graphic” – Prishtinë, 2023.)