Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Search Results for: themistokli germenji

Thoma NASSI1 , LIGJËRATA  NË ORGANIZATËN E STUDENTËVE SHQIPTARO-AMERIKANË TË UNIVERSITETIT TË HARWARDIT, CAMBRIDGE MASS.

by

Për një kohë të gjatë jam  habitur pse disa shqiptarë më të aftë se unë nuk kanë lënë për historinë këto ngjarje fatale që ndodhën në Shqipëri pas Luftës së Parë Botërore. Unë tani ndodhem në mugun e vonë të jetës sime ndaj edhe po përpiqem të bëj një përshkrim sado pak të saktë e objektiv të këtyre ngjarjeve historike, ndonse mund të jenë tej fuqive të mia të mbrame, por akoma dikush mund të marrë përsipër këtë detyrë përpara turbullimit të plotë të kohës dhe kujtesës së ngjarjeve që filluan në vitin 1919, kur fati i Shqipërisë ishte në fillin e perit.

Me mbarimin e Luftës së Parë Botërore, Italia dhe Greqia arritën një traktat sekret e vendosën ta ndajnë Shqipërinë sipas planit që Italia të vinte në zotërim portet dhe pjesën veriore të Shqipërisë, ndërsa Greqia pjesën jugore, duke përfshirë edhe  Korçën. Kjo, pavarësisht nga deklarata e presidentit Woodrow Wilson për një politikë vetvendosëse të kombeve të vegjël. Për shkak të këtij traktati handikap, shqiptarët dhe amerikanët filluan një numur demonstrimesh kundër Italisë e Greqisë. Federata Vatra ishte më aktivja dhe, si rezultat i rritjes së protestave, një grup prej 120 luftëtarësh vullnetarë shqiptaro-amerikanë u organizuan për të shkuar në Shqipëri dhe banda shqiptare(e quajtur gjithashtu “Vatra”) u ftua t’u bashkohej atyre.

Banda Vatra është organizuar nën drejtimin tim në Shtator 19172 në Worcester, Mass. Anëtarët e saj ishin djem të rinj pa eksperiencë muzikore të mëparshme, shumica e tyre ishin punëtorë uzinash. Sidoqoftë ata u inkuadruan në bandë me dëshirën e madhe për të mësuar dhe, brenda një viti, ata ishin të aftë të merrnin pjesë në koncerte dhe parada në Boston, Worcester, New Bedford, Camp Devens në Massachussets dhe në Portland e Beddford në Maine dhe  qytete të tjerë në favor të Kryqit të Kuq  Amerikan,    

Liberty Bond Drives dhe  organizata të tjera shëndetsore.

E vetmja bandë tjetër në ShBA gjatë  kësaj periudhe ishte ajo e James Town, New York, drejtuar nga  bashkëqytetari im, Thomas Vishnja.3

Ideja e udhëtimit pelegrin në pranverën e vitit 1920 në Shqipëri për të ndihmuar kauzën kombëtare mori një formë konkrete dhe vullnetarët ushtarakë, banda dhe disa shqiptarë të tjerë të rëndësishëm u bënë gati për udhëtim.

Unë  u lirova nga ushtria e ShBA gjatë këtyre ditëve, ku kisha shërbyer si bandmaster. Që atëhere unë u martova menjëherë dhe, natyrisht nuk do të veproja mirë në se lija nusen time të re por, meqë banda nuk mund të shkonte pa një drejtues – dhe unë isha i vetmi njeri i përshtatshëm – përfundimisht u binda e vendosa të marr pjesë.

Pas një qëndrimi të shkurtër në Brindisi të Italisë, u lejuam të zbarkonim në Durrës(ne ishim persona “non grata” për Italianët në Shqipëri dhe në Itali), ku njerëzit e shumtë na përshëndetën me entusiazëm të madh, edhe pse shiheshim me dyshim nga Italianët, të cilët në këtë kohë kishin pushtuar Durrësin, Tepelenën, Sarandën, Gjirokastrën dhe Vlorën.

Pas mbrritjes në Durrës udhëtuam me ca kamjona Fiat gjysmë të shkatërruar për në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë, ku populli, qeveria e përkohëshme dhe kleri e përshëndetën me entusiazëm ardhjen tonë. Në këtë kohë, një regjencë, e kryesuar nga Sotir Peci,  qeveriste Shqipërinë. Qeveria shqiptare kishte siguruar fondet për një turne udhëtimi nëpër Shqipëri për të ngritur moralin e  popullit shqiptar, kështu që  u vendos  të na dërgonin në të gjithë qytetet e mëdha.

Lamë Tiranën dhe vizituam Shkodrën, Elbasanin Delvinën, Sarandën, Gjirokastrën dhe, siç e thashë, u pritëm përzemërsisht nga popullsia, por jo nga Italianët që na shihnin me dyshim. Megjithatë, kundër urdhërave italiane ne u bëmë gati të shkoninm aty bashkë me ushtarët vullnetarë shqiptarë. Të udhëhequr nga dy ish gjeneralë që kishin sërbyer në ushtrinë turke, ne vendosëm të çlironim Tepelenën.

Pasi u përgatitëm të hynim në Tepelenë, armët italiane filluan të  qëllojnë nga kështjella e vjetër e qytetit mbi ne dhe ky aksion  përbën një luftë epike kundër pushtuesve Italianë, pasi edhe popullsia brenda Gjirokastrës, Tepelenës e Vlorës u ngrit të luftonte kundër italianëve. Vullnetarë shqiptarë nga gjithë Shqipëria filluan të arrijnë e t’i bashkohen betejës tjetër.

Ndërkohë, grekët kishin marrë sinjal nga italianët dhe filluan të mobilizohen gjatë kufirit greko-shqiptar. Banda Vatra dhe vullnetarët amerikanë morën urdhër nga qeveria të vijonin në Përmet, Ersekë, Korçë. Kështu, dy qytetet e para na përshëndetën me entusiazëm të “çmendur” por ovacioni më i madh na priti kur ne marshuam në Korçë. Banda Vatra duke luajtur triumfalisht dhe krenarisht  ishte e  rrethuar nga të dy anët me shqiptarë që na mbulonin me lule duke u gëzuar, duke thirrur e duke qarë. Korça nga brenda ishte përgatitur t’i rezistonte grekëve, të cilët ishin përqëndruar në kufirin grek, në një qytet pranë Bilishtit. Presidenti i bandës, Kosta Pano, kaloi netë të tëra pa gjumë duke u këshilluar me zyrtarë shqiptarë dhe mbrojtës në kufi për të evituar ndonjë konflikt të mundshëm.

Lidhja e Kombeve, duke u përpjekur të mënjanojë gjakderdhjen, dërgoi në Korçë, nën udhëheqjen e profesorit finlandez Sederholm një delegacion, duke i dhënë atij autoritetin të organizojë bisedime midis Shqipërisë, Italisë dhe Greqisë mbi vijën kufitare të përherëshme.

Grekët deklaruan që Bilishti, Korça dhe Erseka populloheshin nga grekë, ç’ka ishte një pohim absurd.

Duhet shënuar që delegacioni i Lidhjes së Kombeve u impresionua veçanërisht nga Banda Vatra dhe vullnetarët nga Amerika. Banda filloi të luajë jashtë dy koncerte në javë tek Kopshti i Themistokli Gërmenjit. Programi ynë përbëhej nga muzikë klasike – një prej tyre ishte uverturë, një veprim simfonik, disa fragmente operistike(zakonisht Wagner), një Vals nga Shtrausi dhe, më pas, një përmbledhje këngësh që këndoheshin nga komuniteti. Popullsia e Korçës i përcillte këto koncerte “en famille” me mijëra, të veshur me dollomatë e mbrëmjes. Ata kënaqeshin me gjithë zemër me muzikën tonë dhe duartrokitjet e tyre ishin të stuhishme. Rrija dhe mendoja se sa mjeshtra bande në Amerikë po të guxonin të interpretonin programe të tilla klasike përpara një publiku amerikan, ky i fundit ndoshta do t’i kishte vërshëllyer ose, më keq, do të kishte braktisur sallën. Megjithatë, këta të ashtuquajtur shqiptarë të prapambetur i pëlqenin këto, i përpinin me sy fletpalosjet e shtypura duke u kënaqur me përshkrimet mbi pjesët muzikore. Është fare e vërtetë që qëndrimi ynë në Korçë është ndër kujtimet tona më të shtrenjta. Dashuria e njerëzve për muzikën e mirë ishte fenomenale.

Më kujtohet kur, për herë, të parë  dhamë një pjesë të shkurtër nga Mesia e Hendelit. Nuk gjendeshin gjëkundi partitura përveç notave të mia personale. Kështu që e përktheva me shpejtësi tekstin e tyre në gjuhën shqipe dhe mblodha një kor prej 60 zërash. Banda do të luante pjesë orekestrale. Ky ishte ekzekutimi i parë i një oratorio-je në Shqipëri. Kori i mësoi pjesët në një kohë rekord dhe publiku në Kopshtoren e Mitropolisë kërkonte që çdo pjesë të përsëritej.

Gjatë kësaj periudhe Lidhja e Kombeve e kishte vëmendjen dhe ndiqte me koncertet tona ngrohtësisht, veçanërisht profesor Sederholm, i cili ishte një admirues i flaktë i Wagnerit. Ai dhe unë u bëmë shpejt miq dhe ai vinte në shtëpinë tonë, ku e kënaqnin orenditë tona dhe gëzohej nga leximi i disa librave që unë i kisha sjellë nga Amerika.

Gjatë takimeve tona, unë guxoja ta pyesja profesorin Sederholm si do t’i bëhej fati Korçës. Ai më këshillonte të isha i matur ndaj   kauzës kombëtare, dhe  më informinte se, sa më shumë ai   bindej se një komb,  që është i aftë të krijojë  grupe të tilla si banda Vatra dhe  që e do muzikën aq shumë sa mbush sallat plot, sigurisht që e meriton edhe  lirinë e tij. Ai ndjente se ishte inspiruar nga roli i vet dhe unë jam i sigurt që rekomandimet e tij ishin kritike në lidhje me vendimin për ta liruar Korçën.

Ishte e qartë që më shumë organizata muzikore ishin të nevojshme për të shuar etjen e shqiptarëve për muzikën. Në pak javë u formua një bandë tjetër, “Banda e Korçës” me studentë të rinj dhe në një periudhë të shkurtër kohe, ajo filloi të japë koncerte. U organizuan një numur festivalesh muzikore meqë talentet e qytetit ishin të shumtë.  U përgatit edhe një opera e shkurtuar, Trovatore. Drejtori shtetëror Vangjush Mio ishte një artist shqiptar profesionist. Kjo etje e popullit shqiptar për muzikë të re më dha mundësinë të kompozoj shumë këngë, fjalët e të cilave u shkruan nga shqiptarë të shquar si Kristo Floqi, Remzi Qyteza, Ali Asllani etj. Eshtë për t’u shënuar se këto këngë përhapeshin me shpejtësi drite në gjithë Shqipërinnë.

Nuk qëndruam shumë në Korçë, kur në Qershor 1920 ne morëm një ftesë frenetike nga forcat e luftëtarëve të Vlorës që na luteshin për një vizitë që të ngrinte lart moralin e tyre. Në këtë kohë ata kishin çliruar Tepelenën dhe Drashovicën, ishin 20 milje nga Vlora dhe po luftonin me Italianët në kodrat e Vlorës. Kjo betejë epike kishte përfshirë vëmendjen e gjithë opinionit të brendëshëm dhe midis korrespondentëve të huaj që mbulonin luftën ishte shquar Edsel Mowrer  i “Chicago Daily News” dhe “Washington Post”. Dukej që gjithë korrespondentët ishin në anën e shqiptarëve trima, guximi i të cilëve u përshkrua në lajmet ditore. Duhet theksuar që luftëtarët shqiptarë kishin shtruar gunat e tyre të leshta mbi telat me gjemba të barrikadave dhe hidheshin mbi to për të terrorizuar italianët. Madje, sa më shpesh që italianët dërgonin avionët e tyre, shqiptarët gjuanin e rrëzuan shumë prej tyre.

Banda jonë ndodhej në Drashovicë dhe mbështetej nga Kryqi i Kuq Amerikan nën drejtimin e Charles Hollingshead, i cili, më vonë,  organizoi Shkollën Teknike në Tiranë. Një herë ose dy herë në ditë ne shkonim në front për të luajtur për luftëtarët shqiptarë. Ne ndihmuam, gjithashtu, në spitalin e Kryqit të Kuq, i cili shërbente si për shqiptarët edhe për italianët e plagosur.

Shqiptarët kapën 400 italianë dhe i çuan për t’i mbajtur aty pranë tek Vaiza. Ata i thoshin  gjeneralit të komandës italiane Piacentinit se ne nuk ishim në gjendje të ushqenim dhe vishnim robërit italianë dhe  nëse ai mund të bënte diçka për ta. Duke dhënë një përgjigje  pohuese u mundësua që Kryqi i Kuq Amerikan të sillte nga Vlora me kamiona transporti paisje të nevojshme për robërit. Unë bëra disa rrugë në Vlorë me  z. Hollingshead dhe kuptoja se si ai shfaqte demoralizimin e ushtrisë italiane  nga njera anë dhe  luksin në të cilin jetonte  general Piacentini në pallatin e tij. Gjenerali na ftoi të drekonim bashkë në mjediset e tij luksoze. Natyrisht, unë maskohesha si një prej personelit të Kryqit të Kuq Amerikan. Ta dinte gjenerali që unë isha shqiptar “spiun”, jeta ime do të ish në rrezik.

Gjatë kësaj kohe një nga prijësit e shqiptarëve, emri i tij,  mendoj, ish Bajram Curri, shkrojti një vjershë të shkurtër të frymëzuar që më impresionoi aq shumë sa ta shndërroj atë në këngë. Titulli i saj ish “Vlora, Vlora, bjeri më të lumtë dora!”4 Kënga pati sukses menjëherë dhe për pak ditë u përhap në gjithë Shqipërinë. Sipas Dorothy Thompson në një prej transmetimeve të saj në radio “Shqiptarët  këndonin “Vlora, Vlora…” ndërkohë që ata sulmonin italianët.” Qysh atëhere kënga u bë klasike shqiptare dhe këndohet deri sot. Gjëja që më çuditi më tepër ishte se si këngët që unë shkrojta përhapeshin në të gjithë vendin brenda  natës dhe këndoheshin e orkestroheshin nga orkestra origjinale pa kopje partiturash. Kur ne ishim duke vizituar ndonjë qytet, njerëzit na përshëndetnin gjithmonë duke kënduar këto këngë.

Disa incidente, ndërkohë që ishim në Kryqin e Kuq në Drashovicë, e meritojnë të përmenden, sepse ato shfaqin karakterin e “labit”, siç quheshin shqiptarët në këtë zonë. Një ditë kur z. Hollingshead dhe unë po zbulonim gërmadhat e një teatri të bukur që italianët kishin ndërtuar në Drashovicë, ne pamë se si një shqiptar doli nga rrënojat me 4 copë orendi në shpatullat e tij. Z. Hollingshead e qortoi atë, duke i thënë se ai duhet t’i njihte ligjet dhe se akti i vjedhjes ishte krim, vepër për burg ose më keq. Shqiptari na i ktheu pa të keq se çdo njeri në qytezën e tij kishte  marrë të tillë “plaçkë”, apo “plaçkë lufte”…

Kryqi i Kuq u përpoq të blerë drithë të freskët nga fermat aty pranë, por askush nuk mund të shiste, sepse fshatarët ishin duke luftuar në front. Si përfundim, z. Hollingshead dhe infermieret e tij mund të merrnin në fushë, edhe duke vjedhur, me shënimin: “Kur je në Romë, bëj ashtu si bëjnë romanët…”

Më në fund forcat italiane të prapsura nga trimëria e shqiptarëve dhe opinionit botëror, vendosën të evakuohen nga Vlora dhe të gjitha pjesët e tjera të Shqipërisë, përveç ishullit të Sazanit. Më në fund kishte ardhur dita që të gjithë shqiptarët, të cilët kishin luftuar të hynin në Vlorë duke kënduar bashkë me Bandën Vatra në krye “Vlora, Vlora, bjeri më të lumtë dora!”. Ata u përshëndetën si çlirimtarë me entusiazëm të madh nga populli.

Pas disa ditësh festimesh e qëndrimi në Vlorë, ne u thirrëm përsëri në Korçë. Unë mora me vete disa instrumenta me tela që i kisha nxjerrë nga gërmadhat e teatrit të Drashovicës. Duke qenë edhe unë “shqiptar”, shkova aty për “plaçkë lufte”. Midis tyre ishin dy base të shkëlqyer me tela, të cilat, më vonë, u bënë bërthama e një orkestre të mirë në Korçë. Koncertet tona klasike vazhduan dhe u dhanë, gjithashtu, shumë festivale muzikore dhe ballo. Jeta shoqërore në Korçë lulëzonte me kontributin e të gjithë familjeve aty si edhe me familjet e tjera që kishin ardhur nga Rumania, Egjipti dhe ShBA, sepse tani Shqipëria ishte e lirë.

Sidoqoftë në këtë kohë nuk shkonte gjithçka mirë në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë, ku  po përgatitej një revolucion. Elementë progresistë shqiptarë dëshironin një qeveri krejtësisht demokratike. Pas disa konfrontimeve rrreth kryeqytetit, forcat progresiste morën komandën dhe vendosën një qeveri me peshkopin Fan S. Noli si kryeministër. Noli ëndërronte të krijonte një Zvicër shqiptare. Ai më thirri mua ta ndihmoja për të bërë planet për sjelljen nga Italia të një grupi  muzikantësh “prima”, të cilët të jepnin mësim në një Konservator Muzike, ndërkohë që të përbënin edhe bërthamën e  e Orkestrës së parë simfonike. Për shaka e çlodhje e mësova Nolin të luajë kornon franceze gjatë qëndrimit të tij të shkurtër në kryeqytet.

Fatkeqësisht qeveria e peshkop Nolit nuk  e kish jetën të gjatë. Një ushtri  reaksionare e udhëhequr nga ambiciozi Ahmet Zogu, u bë gati të sulmojë forcat qeveritare dhe të pushtojë qytetin. Peshkop Noli u detyrua të shkojë në Itali tepër i dekurajuar. Kur e takova atë më vonë, ai desh të më thosh: “Tani më ka mbetur vetëm mjekra”

U organizua një qeveri shqiptare me kryeministër Ahmet Zogun dhe unë u thirra të vija në kryeqytet me bandën Vatra. Natyrisht na vinte keq të linim Korçën dhe popullin e tij të talentuar e të dashuruar pas muzikës, por, sidoqoftë, shpejt u vendosëm në kryeqytet me përfaqësuesit diplomatikë të tij dhe jetë sociale të nivelit të lartë. Jeta ime private në kryeqytet ishte e mbushur plot kënaqësi, zhgënjime e dështime, kryesisht më vonë. Për shembull, unë vizitoja disa ministra të qeverisë shqiptare me një listë kërkesash që më duheshin për hir të problemeve muzikore, madje, isha edhe shumë i shqetësuar. Por ministrat kishin ide të tjera dhe, kështu, unë kritikohesha se “amerikanët” ishin popull i paduruar!

Nuk  desh shumë që Zogu të organizojë qeverinë e tij dhe të paqtojë vendin. Kuptohet, ai garantoi e arriti që Shqipëria të bëhej vendi më i qetë dhe më paqedashës në Ballkan në atë kohë. Kushdo mund të udhëtonte kryq e tërthor vendit për herë të parë pa frikë e rrezik dhe krimi të bëhej inekzistent.

Së pari Zogu veproi zgjuarsisht dhe u përpoq të tërhiqte gjithë shqiptarët progresistë e të kulturuar të ktheheshin në Shqipëri dhe të merrnin pjesë në qeveri. Unë u dërgova në Itali dy here si përfaqësuesi jozyrtar i Zogut për t’i mbushur mendjen Sotir Pecit, Peshkop Nolit, Faik Konicës, të cilët ishin asaj kohe në ekzil, të ktheheshin në Shqipëri, të zinin vendet në qeverinë e asaj kohe, por ata refuzuan. Harxhova shumë nga koha ime  e  çmuar me Nolin e Konicën në Romë duke ndjekur koncertet dhe ngjarjet e tjera kulturore.

Ahmet Zogu kishte një etje të pashuar për muzikën dhe njohuritë kulturore. Aty, kryekujdestari Hasan na sillte kafe dhe ne flisnim për muzikën, veçanërisht për Wagnerin, për të cilin Zogu kish një afeksion të madh. Ne planifikonim aktivitete muzikore për javën. Gjatë këtyre takimeve më kujtohet një ngjarje që më impresionoi fort dhe që tregon  se si Zogu i kuptonte mirë bashkëpunëtorët e tij. Hasani erdhi të na lajmëronte se një delegacion bajraktarësh apo udhëheqësish kishin  ardhur nga rrethi i Matit për t’i kërkuar atij një takim. Zogu ishte veshur me një kostum tërësisht zyrtar. Pa dëshirë e qejf, ai m’u lut ta prisja, ndërkohë që ai do të vishej me kostumin madhështor ushtarak, me të gjitha dekoratat, medaljet dhe thekët e florinjtë. Shkoi pastaj në dhomën ngjitur, ku prijësat po prisnin dhe u drejtua tek froni i tij. Ai ishte i gjatë dhe, sigurisht, shembull i njeriut të shkëlqyer. Sapo prijësat e panë atë, u përkulën mbi gjunjë sikur të ishin përpara një mbreti. Zogu iu lut atyre të ngriheshin dhe të shfaqnin problemet e tyre, të cilat konsistonin në disa pakënaqësi të vogla ndaj autoriteteve vendore. I dëgjoi e iu kërkoi atyre të bindeshin e të zbatonin ligjet dhe autoritetet. Pastaj urdhëroi Hasanin të organizonte një banket për miqtë. Më pas ai bëri një dalje dinjitoze ndaj udhëheqësve përsëri me një përkulje. E ndërroi përsëri kostumin dhe ne vijuam diskutimin tonë aty ku e kishim lënë, sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Fatkeqësisht, gradualisht, Zogu filloi ta shihte e konsideronte veten si një mbret dhe u bë ekstravagant dhe superambicioz që çoi në pasojat katastrofike, të cilat ne i dimë.

Në kryeqytet ne vazhdonim me koncertet dhe aktivitetet e tjera muzikore tonat. Nëpërmjet Ministrisë së Arsimit, unë isha  në gjendje të organizoja mësimin e lëndës së muzikës në gjithë Shqipërinë, veçanërisht në shkolla. Disa nga muzikantët, të cilët unë i formova dhe i solla nga Shkodra e Korça ishin të rinj, si Juri Trebicka, Luigi Filai, Kristaq Antoniu etj., të cilët sot janë kokat e muzikës në Shqipëri. Mund të them që ata janë me të vërtetë prijës të merituar, të cilët kanë zhvilluar Shqipërinë muzikalisht në një shkallë të admirueshme.

Disa prej këngëve të mia u shkruan gjatë asaj kohe. Pas një udhëtimi nëpër qytetet malore, unë bëra një koleksion muzikor, temat e të cilave shpresoj që t’i rishikoj. Një kënga ime shumë e dashur për shqiptarët “Kënga e Mullirit” u shtyp për herë të parë në Vlorë. “Kënga e Bariut”, “Katër Valle” u bënë gjithashtu krijime klasike shqiptare.

Më 1926 vendosa të kthehem në atdheun e dytë, Amerikë. Arsyeja kryesore për rikthimin tim ishte dekurajimi që unë pësova kur pashë Zogun, një i ri brilant, i cili kishte drejtuar mirë demokratikisht, por që, më pas, u bë, fillimisht, një president ekstravagant i republikës dhe, pastaj, më vonë projektoi shenjat e bërjes mbret. Një arsye e dytë konsistonte në faktin që tri fëmijët e mi ishin rritur dhe kërkonin atë mënyrë shkollimi që nuk mund të sigurohej në Shqipëri. Megjithatë e ndjeja se kisha mbjellë farën e muzikës së mirë në vendin tim. Banda Vatra ishte stabilizuar mirë tani dhe  ishin shfaqur edhe disa organizata të tjera.

Me zemër të thyer, ju dhashë lamtumirën shumë e shumë miqve, anëtarëve të bandës Vatra dhe Zogut(i cili nuk donte të më linte të shkoja). Unë e dija fare mirë që misioni im ishte ende në Shqipëri, por unë parapriva pasoja të këqija për familjen time, nëse unë qëndroja. Re të zeza po mblidheshin. Musolini kish hartuar programin e tij ambicioz të pushtimit dhe Shqipëria ishte një nga vendet e para që do të sulmohej pa mëshirë dhe do të pushtohej prej tij.

                  Përktheu dhe përgatiti  për botim : Kristaq Balli

1)Mbiemri i vërtetë është Nashi. Versioni Nassi është “i amerikanizuar” për lehtësi shqiptimi në ShBA. Ligjërata është mbajtur në vitin1960.

2) Data mund të jetë gabim shtypi. Në të gjithë publicistikën  e kohës, themelimi i bandës ”Vatra” i referohet  Dhjetorit të vitit 1916.

3) Thomas Vishnja ishte, gjithashtu, nga Dardha e Korçës.

4) Në të vërtetë autori  i tekstit të kësaj  kënge është Ali Asllani.

SHOQATA E SHKRIMTARËVE SHQIPTARO – AMERIKANË PASUROHET ME PRURJE TË REJA E PERSONALITETE TË SHQUARA TË ARTIT E KULTURËS

by

Shkruan:  Mhill Velaj/

Këto ditë në vazhdën e pasurimit dhe angazhimeve tona kulturore në diasporën e SHBA – së shoqata jonë është pasuruar me disa emra të shquar të artit, kulturës, shkencës e veprimtarive atdhetare, të cilët falë kontributit e tyre janë një vlerë e shtuar për shoqatën dhe jetën kulturore të diasporës shqiptare në Amerikë. Anëtarësimi i tyre do ta pasuroj mozaikun kulturor dhe atdhetar, ku së bashku do shtegëtojmë e gjakojmë shtegun integrues e emancipues të kësaj pjese të etnisë sonë. Me poshtë po japim një pasqyrë të shkurtër të këtyre emrave e personoliteteve të cilët me punën e tyre në dekada japin sinjalin e mirë se etja për ruajtjen e traditës, artit, kulturës, e letërsisë sonë nuk ka të ndalur.     

Nexhmedin Syla është i lindur në Shishman të Malësisë së Gjakovës, ku e kreu shkollimin fillor. Diplomoi në Gjakovë në shkollën Normale-5 vjeçare për mësues profesional-pedagog. Studijoi në Akademinë e lartë për Teatër, Film dhe Televizion në Prishtinë, në klasën e aktorit Faruk Begolli. Studijoi edhe në fakultetin e gazetarisë. Punoi 12 vjet moderator, gazetar dhe redaktor në Programin e Parë të Radiotelevizionit të Prishtinës. Bashkë me Hys Shkrelin dhe Florin Kelmendin janë themeluesit e programit të drejtëperdrejtë 24 orësh, konkretisht; Programi i Natës dhe Programi Mëngjesit! Që nga mbyllja e RTP-së (1990) si i pavarur, bartë çertifikimin dhe librezën e anëtarësisë: “International Federation of Journalists” të çertifikuar nga qendra në Bruksel. 

Nga maji i vitit 1992 për pesë vjet ndihmoi zhvillimin e mësimit në gjuhën shqipe, në kantonin e St. Gallenit, në Zvicër. Pas realizimit të filmit artistik “Ankthi” shkon në SHBA për të realizuar pjesën e dytë të filmit, ku në maj të vitit 1998, vendoset në SHBA. 

Në vitet 2022 dhe 2023 botoi katër libra; tre me poezi dhe një me tregime dhe ese: “Mëllef”, “Ritme jete”, “Kulm pezmi”, “Dhe vjen në ditë” dhe “Testamenti”. Ka dhe katër përmbledhje poezishë, të gatshme për botim, dhe një roman në dorëshkrim. 

Si këngëtar ka botuar 6 audioalbume; dhe po aq dhe videoalbume muzikore. Luajti në teatër dhe film. Në Zvicër realizoi dokumentarin gjermanisht “Guri rrokullisës” dhe filmin e metrazhit të gjatë artistik “Ankthi”. Në gazetari ka në përfundim një serial të madh me reportazhe nëpër botë. Jeton mes Nju Jork-ut dhe Prishtinës. 

Gjon Frani Ivezaj është i lindur me 28.8.1953 në Keshevë të Grudës, Komuna e Tuzit. Shkollën fillore e kreu në vendlindjen e tij në Arzë. Më pas ciklin parauniversitar e fillon në Ulqin dhe e përfundon në Klinë të Kosovës, me rezultate shumë të larta në mësime nga ku i lind e drejta e studimit për në universitet. Studimet e para akademike në degën Filozofi e Përgjithshme i kreu në Prishtinë, ndërsa më vonë arrin të diplomohet në Fakultetin Filozofik të Shkupit në vitin 1980. Me ambicjen e një studiuesi të palodhur, shquhet si hulumtues në arkivat më në zë të Europes: në Athinë, Romë, Vjenë, Dubrovnik, Budapest, Zagreb, Sofje, Milano, Beograd, etj. Në vitin 1981 emërohet të punojë në qytetin e Shkupit. Pas rënies së sistemit dhe rëndimit të klimës politike në vend detyrohet të emigrojë në perendim ku sërish vazhdon studimet për inxhinieri në “John Jay College of Criminal Justice City University of New York, 1997-1999”. 

Falë pasionit dhe hulumtimeve gjatë studimeve akademike e në vazhdim, Gjon Fran Ivezaj ka hartuar një sërë materialësh shkencore historiko-filolozofike e kulturore me të cilat lexuesi është njohur me botimet e tij të herë pas hershme. 

Ka botuar: 

”Copëza historie kombëtare”, Studime historike, Shkodër, 2012. 

“Fisi Ivezaj në rrjedhat e historiesë”, Studime historike, Shkodër, 2016. 

”Giurmime historike në rrënjët kombëtare”, Studime historike, Shkodër, 2019.

“lliro-paganët dhe sfidat e Krishterimit në Shipëri”, Studime historike, Lezhë, 2020.

“Rrënjët & malet e Malësisë së Madhe”, Studime historike, Lezhë, 2020. 

“Malësorë të rritur në kullat e gurit”, Studime historike, Lezhë, 2021.

“Nën Hijen e Kullës së Baca Lulit”, Studime historike, Lezhë, 2022.

 ”T’bieshkuemit e Malsorëve dhe Bieshkët e Malsisë së Madhe”, Studime historike, Lezhë, 2022.

“Shkreli”, Studime historike, Lezhë, 2023. 

Përveç këtyre botimeve ai ka edhe një mori materialësh tjera të botuara në revistat shkencore e kulturore në formë kumtesash dhe shkrimesh burimore e arkivore.

Eva Dori është e lindur më 13 qershor 1974 në qytetin e Lushnjës. Ka kryer shkollën e mesme “18 Tetori”. Fakultetin e kreu në Universitetin e Tiranës, drejtimi Gjuhë dhe Letërsi Shqipe. Karrierën e saj profesionale e ka nisur si gazetare në Radio-Televizionin Shqiptar. Për 25 vjet rresht ushtroi profesionin e gazetares. Ka realizuar me dhjetëra emisione, ndër të tjera duhet përmendur: Grila të Grisura – Real Televizion, Ftesë për çaj – telenorbs. Faqja e parë – Tv Koha, Shtëpia e ëndrrave – TV Koha, Mëngjesi i një artisti – Tv Koha, Një ditë e re – Planet Tv, Nuk jam vetëm – TVSh, Fatma, eja në shkollë – Tvsh Mirëmengjesi – Tvsh.

Eva Dori është autore e këtyre librave: 

“Duart e fatit”, Poezi; “Ishulli i Shelgjeve të bardhë”, Poezi; “Bebi Bjond” – Tregime; “Mimozat e para” – Tregime; “Nuk jam vetëm” – Antologji.

Aurel Naqi është i lindur në qytetin e Korçës më 23 Qershor të vitit 1985. Shkollën fillore e ka kryer në, Naum Veqilharxhi’’ ku filloi dhe angazhimet në aktivitet e ndryshme, në teatrin e shkollës, duke luajtur disa role, me tema sociale. Shkollën e mesme e kreu në, “Themistokli Gërmenji ‘’ dhe më pas u largua në Greqi bashkë me familjen. Aty kaloi një periudhë të shkurtër kohe, ku u angazhua në organizatën fetare (The Followers of Jesus) ku çdo të dielë vinte në skenë shfaqje të vogla që trajtonin tema sociale, dhe nga jeta e përditshme me anëtarët e trupës dhe në mënyrë paralele ndiqte shkollën e natës në kurset për të mësuar gjuhën që të vazhdonte me pas studimet. Më pas largohet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Albany, New York ku ju drejtua shkollës së filmit, por për shkak të kostos së lartë u detyrua të ndjekë alternativa të tjera, duke u angazhuar vullnetarisht në klubin e regjisorëve të pavarur, (Upstate Independent Filmmakers) për projekte filmike. Në bashkëpunim me një nga instruktorët e shkollës së filmit, arrin të kapë rolin e asistentit producent në një nga filmat historikë dokumentarë “Who Killed Hazel Drew “me regjinë e John Hasler dhe me producente Susie Griswold, emra të njohur për qytetin ku jetonte. Pasioni për letërsinë e shoqëroi dhe në vendin e huaj. 

Në vitin 2019 boton librin me poezi “Tango Nate” në Amazon. Në vitin 2020 me gjithë vështirësitë e pandemisë, xhiron filmin me metrazh të shkurtër “Your Turn” një bashkëpunim Shqiptaro-Amerikan, i zhanrit thriller dhe më pas në 2021 filmin e dytë në zhanrin romancë-dramë “The Last Kiss”. Në Tetor të 2021 boton librin e parë me proza “Në krahët e mbrëmjes fshihet puthja”. Një vit pas botimit të librit kthehet në vendlindje dhe xhiron filmin e tretë me metrazh të shkurtër, por këtë herë në gjuhën shqipe “Aroma e Trëndafilit Të Kuq “. Në tetor të vitit 2022 futet në botim vëllimi i dytë me poezi “Në Buzët e Një Gruaje “.

 Aureli vazhdon angazhimet si në fushën kinematografisë ashtu edhe në letërsi duke botuar në gazeta të ndryshme brenda dhe jashtë. 

Sami Mulaj është i lindur në Tropojë (Tropojë e Vjetër). Ka kryer shkollën e mesme, gjimnazin “Asim Vokshi” në qytetin Bajram Curri. Arsimin e lartë e ka kryer në vitet 1976-1981, në Universitetin e Tiranës, Fakultetin e Gjeologjisë dhe të Minierave (degën e minierave dhe specializimin për pasurimin e mineraleve). Ka punuar inxhinier miniere në minierat e kromit e të kuarcit në rrethin e Tropojës dhe në minierën e qymyrit në Gërdec të rrethit të Tiranës. Ka bashkëpunim të hershëm me organet e shtypit periodik si në Shqipëri dhe në Shtetet e Bashkuara te Amerikës. Që në vogëli ka botuar shkrime të natyrave të ndryshme me interes shoqëror e politik, si në ‘’Zëri i Rinisë’’, ‘’Bashkimi’’, ‘’Zëri i Popullit’’, gazeta “Studenti”, Gazeta “Shkëlzeni”, “Gazeta Kosova”, “Rilindja Demokratike”, “Gazeta e Alpeve”, “VOAL” në Zvicër, “Bota Sot”, “Gazeta Illyria” dhe gazeta “Dielli” në New York. Prej vitit 1997 jeton në Amerikë. Është i martuar dhe ka dy fëmijë, dy djem dhe dy nipër. Është shumë i angazhuar në rrethet patriotike dhe atdhetare të komunitetit shqiptaro-amerikan dhe një zë i nderuar dhe i dashur i komunitetit, që jeton e frymon me shqetësim për fatet e atdheut tonë e të trojeve shqiptare. 

Ka botuar dy libra me poezi “Lisat e mi të diellit”,’’Buzëqeshja e se Nesermes”, dhe “Dy Anadrinët” të cilat janë pritur me interes nga lexuesit dhe komuniteti artistik. 

Nosh Mernacaj, është i lindur në Rrethin e Shkodrës, me 16 dhjetor 1976. Jeton në NY prej vitit 1999. Diplomuar në Mercy University në 2005 në degën “Shkencat computerike” – Computer Science. Diplomuar në Iona University në 2009 në MBA (Master of Business Administration) dhe eCommerce. Punon si këshilltar teknik dhe strategjik në fushën e Sigurisë Kibernitike prej 13 vitesh. Flet Italisht (Mbrojtur me diplomë nga NYU) dhe Anglisht, përveç Shqipes. Ka njohuri të Spanishtës dhe Rusishtës. Ka shkruar poezi në Shqip, Italisht, dhe Anglisht, si dhe prozë. Në vitin 2004 ka fituar vendin e parë në konkursin e poezisë të organizuar nga studentët shqiptarë të SHBA – së në NY. 

Në vitin 2021 ka botuar librin “Growing Up in Communist Albania”. Libri është shpërndarë në 10 vende të botës, deri në Brazil. Ka marrë vlerësim maximal 5/5 nga Victoria Erwin, redaktore e audiobooks.com dhe kryeredaktore e fangirlnation.com. Është duke pununar për një përmbledhje poezish dhe po punon në një novelë. 

Azgan Berbati është i lindur më 15.03.1998 në Bajram Curri dhe shkollën e mesme e kreu po aty. Aktualisht jeton në SHBA. Ka përfunduar studimet e larta bachelor dhe Master Shkencor në profilin: Inxhinier Agromjedisi. Gjatë studimeve është votëbesuar për t’i përfaqësuar studentët në Qeverinë e Universitetit (senatin akademik). Pastaj në Komisionin Institucional Zgjedhor të Universitetit, detyrë, të cilën e mban akoma. Në vitin 2017-të ka fituar çmimin e parë “Poezia më e mirë” në konkursin e zhvilluar nga Klubi Letrar Pena e Re-Tiranë. Është bashkëautor në disa antologji, revista letrare, bashkëpuntor i shtypit periodik, etj. 

Në vitin 2019-të ka botuar librin me poezi “Britma e heshtjes”. Pastaj, u përzgjodh anëtar jurie për Festivalin Kombëtar Letrar, vlerësuar me medalje dhe çertifikatë mirënjohje. Ka qenë trajner në projekte të ndryshme. Aktualisht merret me projekte të fushës që është specializuar, projekte të shoqërisë civile dhe vazhdimisht me letërsi, veçanërisht, me poezi. Ka në proces botimi librin e radhës me poezi “Tektonika e Shpirtit”.

SHKOLLA E XHANDARMËRISË NË GJIROKASTËR, E PARA NË SHQIPËRI

by

(Në 105-vjetorin e themelimit të shkollës së parë të xhandarmëri/policisë së Gjirokastrës 1919-2024, me programe e instruktorë të Karabinerisë, me përvojë në fushën e policimit në Italinë fqinje)

Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI

Gjirokastra e arsimimit, kulturës dhe shkollës së parë të Xhandarmërisë në Shqipëri.

Një poet gjirokastrit e përcakton qytetin e gurtë në limitet e dashurisë njerëzore: “Po the Gjirokastra, i ke thënë të tëra”. Duke hulumtuar në dokumentat e fillimshekullit të kaluar, rezulton se Gjirokastra, qyteti i aristorkrat ka pasur etjen për dituri, arsim e kulturë, por edhe për rend, qetësi e siguri publike. Kështu rezulton se e para shkollë e Xhandarmërisë, me funksione policore në Shqipëri është hapur në fillim të vitit 1919 në Gjirokastër. Kjo dokumentohet edhe përmes fotove të gjetura në Gjirokastër nga koleksionisti i njohur gjirokastrit Girando Koti dhe Konsulli i nderit të Italisë në Gjirokastër Teodor Bilushi.

Në “Ballafaqime politike” të Sejfi Vllamasit, është viti 1916 kur autoritetet italianë krijuan Milicinë e Gjirokastrës me dy rregjimente me nga tre batalionenjë forcë prej 2800 vetësh nën komandën e gjeneral Ferreros, Çdo njësi milicie drejtohej nga një major italian dhe një nënkomandat shqiptar, ku nga shqiptarët ishinKasëm Radovicka, Riza Cerova, kapiten Zef Pali, kapiten Halo Kuci. Në gati dy vite oficerët e nënoficerët shqiptarë ishin trajnuar në Itali dhe ishin inkuadruar në milicinë shqiptare në Gjirokastër dhe zonën e vet të pushtimit, ku nga 45 oficerë nëntë prej tyre ishin oficerë akademikë. Gjithë organizimet e Xhandarmërisë dhe milicisë shqiptare në këtë periudhë lidheshin me Urdhërin e Komandës së Lartë të Forcave italiane në Ballkan që mban datën 19.1.1919, që hyri në fuqi si dekreturdhër më datën 15.2.1919. Këtu përfshihej edhe spektri i kurseve e trajnimeve të përbashkëta italo-shqiptare. Prurjet dokumentare dhe fotografike nga Gjirokastra, Shkodra, Vlora, Korça, Burreli, AQSH, AQSHF, etj., janë vlerë për themelet e arsimit të xhandarmërisë dhe policisë në fillim të shekullit të kaluar. Të dhënat për Shkollën e parë të Xhandarmërisë dokumentohen dhe përmes fotos së parë në kalanë e Gjirokastrës, për 120 kursantët e parë të drejtuar nga instruktorë italianë të Karabinerisë, por dhe shqiptarë, një përvojë e shkollave më të përparuara të perëndimit. Kursantët e parë të shkollës së Xhandarmërisë ishin gjirokastritë kryesisht nga fshatrat përreth, por edhe nga Delvina, Tepelena e Përmeti.

Në Gjirokastër dokumentohet gjithashtu aktiviteti i shkollës së Xhandarmërisë që në pranverën e vitit 1919, shkollë e hapur përpara shkollave të tjera në Shqipëri. Nga ana tjetër është edhe një fakt interesat, se edhe sheshi “Çerçiz Topulli”, rrëzë kalasë përpara se të merrte këtë emër të madh të historisë shqiptare quhej: “Sheshi i Xhandarmërisë”. Ky ishte sheshi historik dhe më kryesor i qytetit të Gjirokastrës, që pas përgatitjes nga Odhise Paskali (ishin kontaktuar edhe skulptori italian Givera dhe skulptori vjenez Bildshauer Perseshuer) dhe vendosjes së monumentit të Çerçiz Topullit më 1934, ndërkohë që emërtimi i sheshit “Çerçiz Topulli” ishte bërë pas Luftës së Vlorës, më qershor 1922. (Monumenti që kushtoi 3600 franga ari u ngrit me kontributin e gjirokastritëve nën drejtimin e kryetarit të bashkisë Sami Kokalari, si dhe u përurua më 18.3.1934). Sheshi i “Xhandarmërisë” (Policisë) u emërtua sheshi “Çerçiz Topulli” në qershor 1922 me nismën e Veli Hashorvës dhe Javer Hurshitit. Ideja e bustit ishte hedhur nga gazetari shqiptaro-amerikan Xhevat Kallajxhi, kur kishte vizituar statujat e mahnitshme italiane më 1927.(Revista “Minerva” e Nebil Çikës 15.5.1934). Rol luajtën edhe gazeta Demokratia si dhe Beso Gega, Galip Çano, Xhevat Kallajxhi, Vasil Lito, Aleks Çeçi, Xhevdet Xheneti, Sami Kokalari, Foto Tola, Elmaz Hajdëri dhe Bame Mezini. Shatorja është qëlluar nga një ushtar italian gjatë pushtimit italian gjatë LIIB. Pranë bashkisë, shtatores 2.6 m e lartë prej bronxi të Çerçizit, në ish-sheshin e Xhandarmërisë funksiononte lokali i njohur “Shqipja”, që më vonë do emërtohej edhe “Bela Venecia”. Por përtej etiketimeve të xhandarmërisë emri i dëshmorit dhe heroit të kombit Çerçiz Topulli do të bëhej nderi, krenaria dhe pjesa më e njohur e qytetit të Gjirokastrës bashkë me kalanë, kalldrëmete shtëpitë e njohura të qytetit të gurtë. “Qyteti dhe kalaja e ergjëntë duket se kanë dalë nga mali.. dhe një zgjatim labirintik i malit”, ose sikurse e quante Dervish Mehmet Zilli (Evlia Çelebi 25.3.1611-1682) më 1672: “Kalaja e Gjirokastrës është një kështjellë e pashembëllt”. Objekti i këtij shkrimi është pikërisht fillesat e arsimimit të Xhandarmërisë dhe të trajnimit të trupave xhandare si dhe atyre të xhandarmërisë me funksione policore. Megjithëse gjatë pushtimit osman kanë ekzistuar në Shqipëri si policia dhe xhandarmëria me detyra të ndara dhe me pika takimi midis tyre.Me vendim të QPVmë mbledhjen e 13.1.1913 e shkruar në osmanllisht në pikën I. Është shkruar “ësëhtë e nevojshme të bëhet një reformim në çështjet e financave dhe në ato të qetësisë publike” dhe në pikën II “Organika e xhandarmërisë dhe pagat”… “..ky organizëm do të vihet në zbatim më 1.2.1328/14.2.1913”.(AQSH, Fondi 254/II, 1912, Dosja 69/1 origjinali në osmanllisht dhe përkthim në shqip).

Pas Shkollës së Xhandarmërisë së Gjirokastrës edhe si nevojë e domosdoshmëri e kohës, vëmendja e elitës intelektuale shqiptare, dhe veçanërisht pas Kongresit të Lushnjës e Luftës së Vlorës, rithemeluan institucionet shqiptare, që në këndvështrimin historik mund ta quajmë dhe pavarësia e dytë e Shqipërisë. Edhe pse ka pak të dhëna dokumentare e fotografike përsëri është e njohur se në truallin gjirokastrit, vendit që është i etur për arsim, kulturë e dituri u themelua Shkolla e Xhandarmërisë që përgatiti, trajnoi dhe formoi plotësisht një trupë xhandarmërie të njohur, megjithë kufizimet e kohës nën pushtim. Kursantët kishin një trupë instruktorësh të Karabinerisë italiane si dhe oficerë shqiptarë që kishin mbaruar studimet në Turqi ose në shkollat e Perëndimit. Kursantët ishin prurje rajonale nga Gjirokastra, Libohova, Delvina, Tepelena e Përmeti. Përzgjedhja ishte veçanarisht për parametrat truporë. Pavarësisht se kohëzgjatja e shkollës së parë të Xhandarmërisë me funksione policore nuk ishte shumë jetëgjatë, ajo është një ndër gurëthemelet e arsimimit të Xhandarmërisë dhe policisë në Shqipëri. Shkolla e Xhandarmërisë së Gjirokastrës u pasua me hapjen e shkollës së xhandarmërisë në Vlorë dhe më tej me Shkollën e xhandarmërisë së Tiranës të hapur më 5.6.1919. Shkolla e Tiranës drejtohej nga major Ali Shefqeti dhe më pas nga major Ismail Haki Kuçi.

*

Përpjekjet e para të arsimimit policor. Qetësia dhe rendi publik parësore

Në luftrat ballkanike dhe në Luftën e Parë Botërore, Shqipëria ishte bërë shesh lufte ku shkeli këmba e mbi 250 mijë ushtarëve të shtatë ushtrive: italianë, austro-hungarezë, francezë, bullgarë, grekë, malazezë e serbë. Struktura e parë që në qeverisjen e Ismail Qemalit kreu funksione të rojes, xhandarmërisë e policisë por dhe të gardës ishin 400 luftëtarët shqiptarë të ardhur nga Kosova. Nuk është e rastit që Ismail Qemali i kërkonte Isa Boletinit dy djem besnikë nga shqiptarët e Kosovës që e kishin shoqëruar atë për në Vlorë, për t`i bërë roje tek dera e zyrës së qeverisë të porsaformuar. Fakt është se ai nuk e kishte menduar kurrë se me atë veprim, pa dashur po sanksiononte themelet e armës së Xhandarmërisë së ardhshme të shtetit shqiptar, fuksionet policore por dhe të Gardës shqiptare të ruajtjes e mbrojtjes së personaliteteve të shtetit. Kështu Isa Boletini, teksa urdhëronte ata dy djem të rij nga Kosova, që quheshin Ahmet Llapi (nga zona e Llapit) dhe Halim Bajgora (nga Podujevë), për të ruajtur kryeministrin e parë të qeverisë së porsakrijuar, po ashtu nuk e kishte menduar kurrë, se i kishte dhënë vetes atributet e Komandantit të Gardës, në qeverinë e parë të shtetit shqiptar. Fakt është se gjashtë javë pasi ishte shpallur pavarësia e 28 Nëntorit 1912, nga Kuvendi i Vlorës, më 13.1.1913, qeveria e Ismail Qemal bej Vlorës vendosi krijimin e forcave të rendit. Porosia e babait të Pavarësisë, për shtetin që po ngrinte për herë të parë për shqiptarët ishte pikërisht për ruajtjen e rendit, qetësisë: “Përpiquni të siguroni sa më mirë qetësinë e vendit dhe rendin publik…”. (AQSH, Fonde dokumentare, Viti 1912, Dosja 1, Dokumenti nr. 723/19 datë 28.11.1912). Qeveria e Përkohshme e Vlorës, nxorri Vendimin për Krijimin e Forcave të Rendit, që përbëheshin nga forca Policore dhe forca xhandare (AQSH. Fondi dokumentar nr. 245/II, dosja 69, faqe 1). Për herë të parë në një qeveri shqiptare nisi të funksiononte Zyra e Sigurimit Publik, që po të shqipërohet ishte “Drejtoria e Policisë shqiptare”. Të dhënat arkivore flasin se, Qeveria ngarkoi me detyra për organizmin e xhandarmërisë Alem Tragjasin, Hysni Toskën, Sali Vranishtin dhe Hajredin Hekalin, ndërkohë funksionet administrative i kryente policía. Drejtor i parë i plocisë ishte caktuar Halim bej Gostivarin. Në muajin qershor 1913, Xhandarmëria mori formë funksionale pasi u formuan tre batalione të drejtuara nga major Hysen Prishtina në Vlorë, kapiten Ali Tetova në Berat dhe major Ismail Haki Tatzati në Elbasan. Më 3.6.1913 u vu në zbatim rregullorja e Qeverisë së Vlorës “mbi formimin e Milicisë shqiptare” e shkruar në gjuhën osmane dhe e përkthyer në gjuhën shqipe. Qeveria e Vlorës më 20.12.1913, nxori dekretin e përkohshëm “mbi krijimin e xhandarmërisë së jugut”, ku misioni hollandez i Kolonel William I. H. De Weer-it, i ardhur në nëntor 1913 kontribuoi në formimin e katër reparteve xhandare me treqind vetë secili. Në muajin mars 1914 erdhën disa oficerë të tjerë holandezë, të cilët shpërndanë 4 detashmente të krijuara më parë. Oficerët hollandezë ishin të ngarkuar nga Fuqitë e Mëdha për organizimin e forcave të armatosura shqiptare. Me zhvendosjen e kryeqytetit nga Vlora në qytetin e Durrësit, në krye të policisë erdhi Veli Vasjari. Bazuar në statutin organik të 10 prillit 1914, ose kushtetutës së parë të vendit, kapitullit IX të Statusit Organik të Shqipërisë, në Forcat e Armatosura bënin pjesë Xhandarmëria e Milicia. Milicia ishte një “forcë ushtarake vendëse territoriale dhe sedentare” dhe në kohë paqeje mbështeste veprimet e xhandarmërisë.

Zanafilla e krijimit të arsimit të Xhandarmërisë, që nisi në kalanë e Gjirokastrës daton menjëherë pas përfundimit të LIB, rreth mesit të shkurtit të vitit 1919. Ishte koha kur Komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë dhe organizator i saj ishte kolonel Ridolfi dhe ndihmës i tij major Banush Hamiti.

Por tendencat e para të shkollimit i gjejmë në Shkodër më 1916, me mbështetjen e komandësë austro-hungareze në Shqipëri përzgjodhi afro 40 djem, të cilët u dërguan në shkollat ushtarake të Austrisë. (“Shqipënija më 1937”, Veprimi shtetnor gjat njëzet e pesë vjetëve të parë të vetqeverrimit Vëllimi I (1912-1937), Tiranë, 1938, faqe 89). Më 10.12.1916, u krijua Republika “franceze” e Korçës, e drejtuar nga Themistokli Gërmenji dhe kapiteni francez Henri Descoins, u krijua prefektura e policisë dhe zyrat e policisë.

Pas përfundimit të LIB më 25.12.1918, qeveria e ngritur në Durrës, nën komandën e Major Ismail Haki Tatzati, organizatorit italian Ridolfo, e major Banush Hamdiu, formuan një forcë xhandarmërie dhe një vit më vonë u hap një shkollë për aspirantë dhe xhandarë në Tiranë, më 5.6.1919 me komandant Ali Shefqeti dhe më vonë Haki Kuçi. Në gusht 1919, u formuan batalione xhandarmërie në qendrat e prefekturave. Pas Kongresit të Lushnjës dhe formimit të qeverisë së Tiranës të Sulejman Delvinës u bë riorganizimi i forcave të rendit. Varësia e xhandarmërisë sipas rregulloreve ishte tërthorazi nga Ministria e Punëve të Brendshme për qetësinë dhe nga Ministria e Drejtësisë për zbatimin e vendimeve të gjykatave. Ndarja administrative teritoriale organikisht ishte bërë në qark (në çdo prefekturë), rreth (në çdo nënprefekturë), postkomanda (në çdo krahinë ose fshat). Xhandarmëria ndahej në 9 qarkkomanda, 40 rrethkomanda si dhe shumë post-komanda.

Aparati shtetëror, pas vitit 1925 u riorganizua dhe Xhandarmëria u nda në 4 zonëkomanda me qendër në Tiranë, Shkodër, Peshkopi, Sarandë që komandoheshin nga kapitenët Preng Previzi, Fiqri Dine, Muharrem Bajraktari dhe Hysni Dema. Por krahas xhandarmërisë, me 22.12.1925, u krijua si strukturë e posaçme edhe policia, e cila kishte zyrat e saj në Tiranë, Berat, Elbasan, Korçë, Vlorë, Gjirokastër, Shkodër dhe Durrës. Policia kishte funksione gjurmuese dhe administrative dhe ishte në varësi të prefektit. Kjo vijoi përgjatë gjithë periudhës së Republikës së parë shqiptare, pra në vitet 1925-1928.

Në vitet e mbretërisë Xhandarmëria dhe Policia kishte specifikat e veta, pasi bazuar në ligjin e 18.5.1933, Arma e Gjandarmërisë Mbretnore ndahej në Komandën e Përgjithshme, Komandën e Shkollës së Gjindarmërisë, 10 komanda qarqesh, 31 komanda rrethesh, 253 komanda postash. Në pikëpamja ushtarake vartësinë e kishte nga Komanda e Përgjithshme. Rendi dhe qetësia publike varej nga Ministria e Punëve të Brendshme, ndërsa shërbimi i policisë gjyqësore nga Ministria e Drejtësisë. Policia, që u krijua më 22.12.1925 me tetë zyra në qytetet kryesore funksionuan deri më 1935, kur qeveria “Pandeli Evangjeli” me dekretligjin e 25 qershorit 1935, policia u shkri dhe në vend të saj u vendos xhandarmëria qytetëse, nën urdhrat e prefektëve, nënprefektëve e kryetarëve të komunave. Fakt është se bazuar në dokumentet zyrtare Komanda e Xhandarmërisë në dhjetor të vitit 1927 në Shqipëri kishte: 112 oficerë të xhandarmërisë, 562 nënoficerë xhandarmërie, 2441 xhandarë, 39 rrethkomandantë, 3000 armë austriake. Po në vitin 1927 emërohet atashe ushtarak në Tiranë koloneli Alberto Pariani, në krye të një misioni të madh ushtarakësh me rreth 200 ushtarakë italianë, që u mor me riorganizimin e ushtrisë shqiptare, duke marrë padyshim si model ushtrinë mbretërore italiane me një sistem pjesërisht i fortifikuar me 60 km vijë kufitare, për të qenë në gjëndje që ta vononte armikun, për t’u dhënë kohë trupave italiane të zbarkonin në Shqipëri. Më 1933, në krye të Xhandarmërisë ishte nënkolonel Shefki Shatku, i cili ishte një nga oficerët më të përgatitur të asaj arme. Në ndihmë të Xhandarëmrisë, gjeneralin anglez Jocelyn Percy, (që zvëndësoi kolonelin Frank W. Stering, që kishte ardhur në Durrës në Maj 1923) i cili dha një kontribut në forcimin e konsolidimin e asaj arme.

Në verën e 1937-ës nisi projekti për formimin e Policisë së Sigurimit Botnor dhe në provën e parë hynë 275 policë, të gjithë të moshës 23 – 33 vjeç me shkollë të posaçme policie. Ajo do të zëvendësonte xhandarmëritë e qyteteve në Tiranë, Shkodër, Durrës, Korçë, Vlorë dhe Sarandë. Varësia e kësaj strukture ishte nga Ministria e Punëve të Brendshme dhe në 1938-ën, Xhandarmëria Shqiptare kishte 3643 efektivë. Ndërsa ligji i miratuar më 19.1.1938 nuk mundi të provohej për shkak të 7 prillit 1939, të pushtimit fashist të Shqipërisë. Kursi i parë i policimit i ngritur i 21 Majit 1938 me komandant major Viktor Shantoja, nuk e pati mundësinë që të vihej në provë pasi pas një viti gjithë kursantët e këtij kursi i vijuan studimet në Itali. Në dekadat që pasuan dhe veçanërisht pas LIIB, përmasat e sistemit arsimor policor kishin një rrugëtim të diktuar, ku rutina e përditshmëria e problematikës së rendit, qetësisë e sigurisë nuk lejonin që të shikohej më tej, më shumë dhe më qartë mbi problematikat e sigurisë, ndërkohë që një maksima popullore për këto raste na kujton se, “nuk më lë pema që të shikoj pyllin e prerë”. Stacione të tjera të rëndësishme të arsimimit janë në vitin 1945, në 20 janar 1954 si dhe veçanërisht më 20 dhjetor 1971, kur u formua Shkolla e Lartë e MPB-së. Në 53 vite shkolla ka pasar një transformim të plotë dhe vjen më e plotë dhe më e kompletuar në akreditim, në konsolidim, dhe e gatshme për t’u përballur më sfida të reja. Edhe në tre dekadat e fundit po vërtetohet thënia proverbiale e Tomas Fuller se, “e sotmja është nxënëse e së djeshmes”. Misionarët e shkollimit të xhandarmërisë me funksionme policore, të edukimit policor vijon me mision e përgjegjësi të reja me trajnime e kualifikime bashkëkohore. Pritshmëria e publikut për ofrimin e sigurisë së brendshme, ruajtjen e rendit e qetësisë publike, garantimit të zbatimit të ligjit, vijon të jetë e madhe, prandaj sfida e edukimit policor si profesion i fushës së sigurisë ngelet në vëmëndje të qeverisë, por mbi të gjitha në gjykimin dhe vlerësimin e publikut. Shkolla e xhandarmërisë së Gjirokastrës si dhe shkollat e tjera që u hapën në shumë qytete shqiptare shtruan “pathet” e së ardhmes së shkollimit policor, që po konsolidohet sot në Akademinë e Sigurisë, tashmë të akredituar institucionalisht në bazë të vendimit nr. 7, datë 27.1.2023, “Për akreditimin për herë të parë të institucionit të arsimit të lartë Akademia e Sigurisë, me kohëzgjatjen prej pesë vjeçar.

Burime studimi: Fonde dokumentare të AQSH, AQFA, AQMPB; AQSH, Fondi 254/II, 1912, Dosja 69/1 origjinali në osmanllisht dhe përkthim në shqip; Teki Selenica, Shqipnia më 1927, “Shqipënija më 1937”, Veprimi shtetnor gjat njëzet e pesë vjetëve të parë të vetqeverrimit me parathënie të Dhimitër Berati, Vëllimi I (1912-1937), shtypsh“Kristo Luarasi” Tiranë, 1938; H. Shkëmbi, Zhvillimi i legjislacionit të PSH, Tiranë, 2004; Fletore Zyrtare mr.110, 5.8.1927, Fonde dokumentare të Komandës së Xhandarmërisë; Fletore Zyrtare nr.4 1938, Rregullore e organizimit të kursit policor, 21.5.1938, Piero Crociani, Shqiptarët në Forcat e Armatosura Italiane (1939-1943), Tiranë, 2005; Revista “Minerva” e Nebil Çikës 15.5.1934, Gazeta “Demokratia”; Historia e Shqipërisë, Vëll.III, 1984; VKM nr.545 datë 29.12.1992, “Mbi caktimin e datës së krijimit të Forcave të Rendit”.

Kristo Dako, një ndër shqiptarët e ditur të Amerikës

by

A ishte Dako, Kryetari i parë i “Vatrës”?

Dr. Gjovalin Gjeloshi

Pedagog në Kolegjin Universitar “Qiriazi”

Tiranë

Kristo Anastas Dako, u lind në qytetin e Korçës në vitin 1876. Mësimet e para i përfundoi

në qytetin e Korçës dhe më pas kur familja emigroi në Rumani, Bukuresht, (Kristo ishte vetëm

11 vjeç) ai vazhdoi dhe përfundoi mësimet në shkollën e mesme. Studimet e larta universitare i

kreu në Universitetin e Bukureshtit, Dega Matematikë. Në Bukuresht është anëtar aktiv i shoqërive të shqiptarëve që ishin formuar aty dhe aktiviteti i tij zgjerohet edhe në qytete të tjera

të Rumanisë, veçanërisht në Braila, ku u themelua shoqëria “Djalëria shqiptare” dhe Kristo Dako

zinte vendin e nderit. Më vonë, emigroi në SHBA dhe në vjeshtën e vitit 1906, ai regjistrohet në

degën e filizofisë në universitetin e Oberlindit, Ohajo.

Për arsye të kushteve të vështira që u krijuan në Shqipëri, ai i ndërpreu studimet dhe më

1908 u kthye në atdhe.Më 1909 qe pjesëmarrës në Kongresin e Elbasanit dhe shërbeu nëvijimësi si drejtor e mësues i shkollës amerikane, të themeluar nga misionari Charles Telford Ericksonnë Elbasan si dhe në Normalen e Elbasanit.Më pas, pas shumë peripecive që kaloi nën regjimin xhonturk, në gusht 1912, së bashku meParashqevi Qiriazin, u rikthye përsëri në SHBA, pët të vijuar studimet e lëna përgjysëm.

Nëpërmjet mikut të tij amerikan, Charles Crane, Dako ka pasur mundësinë t’ibëjë me dije Presidentit tëShteteve të Bashkuara WoodrowWilson,  interesat kombëtare të Shqipërisë.Miqtë amerikanë të Dakos qenë të shumtë. “Kumbara” i miqësisë me Crane qe profesori i Kristos në Kolegjin e Oberlinit, E. L. Bosworth, i cili ia rekomandoi Crane-it, si shoqërues për të vizituar Shqipërinë e viteve 1911-1912. Edhe pse Crane mbetet “kryemiku”, sipas shënimeve që ka lënë vetë Dako, miqësia e Dakos me misionet amerikane që filluan të vepronin në Shqipëri,  është e hershme, qysh në vitin 1908, kur erdhi në Korçë çifti amerikan Violeta e Fines Kenedi. Madje zonja Kenedi kishte qenë shoqe shkolle e Sevasti Qiriazit (Dako), qysh në shkollën fillore amerikane të Manastirit. Ndërsa për Frederic Howe, një avokat i shquar dhe profesor në disa universitete të SHBA, Dako shkruante: “Zoti Frederic, me të cilin patmë nderin të piqemi e tënjihemi për së afërmi, ka një mendim shumë të mirë për shqiptarët”. Të tjerë miq qenë edhe zonja Louisa Byington, zonja dhe zoti Artur Baldwin, Mis.Carolina Borden e të tjerë. Mike e çiftit Dako qe edhe anglezja e madhe për ne shqiptarët Miss. Edith Durham.

Pas Kenedëve, që ishin amerikanët e parë që shkelën tokën shqiptare, gjashtë muaj më vonë erdhi Ericksoni, bashkë me familjen e tij.Dako edhe me këtë të fundit pati një miqësi të ngushtë dhe marrëdhënie të vrullshme pune, edhe në shërbim të kombit.

Po kush janë marrëdhëniet e Kristo Dakos me Federatën Panshqiptare “Vatra”? Po t’u referohemi shënimeve e botimeve të ndryshme për atë kohë, Vatra u themelua si bashkim i disa shoqërive të ndryshme të shqiptarëve, në mars të vitit 1912 dhe në korrik të atij viti “Vatra” zhvilloi kongresin e parë. Në këtë kongres u vendos që Vatra të mos kishte kryetar, por një sekretar të përgjithshëm.Me shumicë votash u zgjodh sekretar Faik Konica, i cili ishte në garë me Kristo Floqin. Sekretari i përgjithshëm do të ishte edhe redaktori i Diellit1). Ilir Ikonomi në librin e tij, ardhjen e Kristo Dakos në SHBA, e cilëson si “ardhjen e një shqiptari tjetër tëditur”2)… Atij, i mësuar me drejtimin e shoqërive të emigrantëve shqiptarë në Europë, nuk iu desh shumë kohë për t’u ingranuar në detyrat që e prisnin. Një orator i lindur, një korçar i zgjuar (në mes të shumë korçarëve të ishin vendosur në Amerikë) dhe një burrë i palodhur, ai zhvilloi shumë biseda e takime me shqiptarëte Amerikës në të gjitha qytetet ku ishin vendosur, duke iu hapur sytë e ndriçuar mendjen se, nëse nuk arrijmëtë kemi dashuri në mesin tonë, do të vijojmë të mbesim përsëri mbrapa popujve të tjerë. Kristo Dako luftoi shumë për të nxitur integrimin e shqiptarëve në vendin ku kishin ardhur, dhe kjo do të bëhej pikë së pari nëpërmjet mësimit të gjuhës. Dakoja hapi kurse falas në Natik, për t’u mësuar shqiptarëve anglishten, për të gjetur punë më lehtë dhe premtonte t’u mësonte shqipen atyre që nuk dinin ta shkruanin.3).

Në qershor 1913, zgjidhet në kryesinë e drejtimit të “Vatrës” dhe njëkohësisht i besojnë drejtimin editorial të “Diellit”, organit zyrtar të Federatës4).Nuk kaloi shumë kohë, thotë Ikonomi dhe Kristo Dakoja u zgjodh redaktor dhe menaxher i Diellit.Më 20 korrik 1913 Vatra mbajti një kuvend të jashtëzakonshëm dhe e zgjodhi Dakon president5).

Historinë ne duhet ta shkruajmë ashtu siç është: me ulje-ngritjet e saj, me polemikat, me kthesat, me personazhet, me ndodhitë e me ngjarjet, sido që të jenë. Persona që kanë vizituar ambjentet e Federatës Panshqiptare “Vatra” nëShteteve e Bashkuara të Amerikës (unë nuk kam qenë në Boston), kanë vërejtur se emri i Kristo Dakos nuk figuron si një ndër presidentët e saj në kohë, le më pastaj të artikulohet edhe si presidenti i parë. Është e vërtet se Dakoja nuk është një ndër themeluesit e parë të“Vatrës”.Emri i tij nuk është krahas Faik Konicës, Fan Nolit apo Kristo Floqit.Por nuk duhet të mohojmë se në këtë kohë (20 korrik 1913), Kristo Dako zgjidhet presidenti i kësaj Federate.Ne nuk duhet të analizojmë sot konjukturat e atëhershme të shqiptarëve të zgjuar të Amerikës, të cilët edhe pse me këtë status, nuk kapërcyen dot grindjet dhe polemikat që kishin mes vedi. Edhe pse “të mëdhenj”, Noli, Konica, Floqi, Dako, Çekrezi, Sotir Peci etj, që ishin në Amerikë, apo edhe Grameno më vonë e deri te Aleksandër Xhuvani në Kajro, patën mosmarrëveshjet apo grindjet e momentit mes njëri tjetrit, që edhe herë afroheshin e herë largoheshin. Ishte koha që mbarteshin koncepte e mentalitete të ndryshme, se si do të zgjohej shqiptari nga gjumi letargjik, si do të mbrohej Shqipëria e porsaformuar, prej ku do të bëhej lufta për Shqipërinë, prej Brenda vendit apo prej emighracionit apo edhe në cilat Fuqi tëMëdha duhej të mbështeteshim më parë e më fort. Nuk ishte e lehtë të dilej në njëmendje të përbashkët.Aq më tepër që “kjo mendje” ka munguar historikisht tek shqiptarët.

Nisur nga këto realitete, ne të sotmit nuk duhet të biem pre e veprimeve nganjëherë tënxituara të paradhësve tanë, në rastin konkret të atyre që kanë themeluar apo kanë drejtuar Konfederatën “Vatra”, ndër vite.Vërtet në themelim, Vatra nuk pati kryetar, por vetëm sekretar të përgjithshëm.Noli në një moment e shpjegon edhe arsyen se pse u vendos kështu. Por në kohën kur në krye të Vatrës, figuron posti i kryetarit dhe jo sekretari i përgjithshëm, kryetari i parë i saj është Kristo Dako. Dakoja qëndroi vetëm një muaj si president6), por kjo nuk ka asnjë rëndësi dhe nuk e zhbën faktin se ai ka qenë presidentii parëi saj.Ai u largua për në Shqipëri, sepse e prisnin detyrime të tjera, ashtu si para tij ishte larguar nga SHBA edhe vetë Noli apo Faik Konica.

Jo i qetë për krizën që po kalonte Shqipëria, në periudhën pas shpalljes së pavarësisë,kryesisht krahina e Korçës, e cila ishte aneksuar nga grekët, ai kthehet në Atdhe për të dhënëkontributin e vet. Pas mbylljes së shkollës së vajzave, në korrik 1914, bashkë me familjen aishkon përsëri në Bukuresht e prej andej në Bullgari. Bashkë me Themistokli Gërmenjin drejtojnë

“Lidhjen Kombëtare” dhe Dako është redaktor i organit të saj “Biblioteka Zëri i Shqipërisë”.Pasnjë qëndrimi njëvjeçar (të ndarë përgjysëm) në Bukuresht dhe Sofje, Dako dhe motrat Qiriazimarrin rrugën përsëri për në Amerikë.Këtu drejtoi “Lidhjen Kombëtare”, e cila krahas “Vatrës”,përfaqësonte shqiptarët ë Amerikës.Ndërkohë botoi “Biblioteka Zëri i Shqipërisë” si vijim i asaj të Sofjes.Gjatë këtyre viteve është ndër aktivistët kryesor të Partisë Politike.

Gjatë qëndrimit tëtretë të tij në SHBA, nuk munguan polemikat e ashpra në gjirin e “Vatrës”, në epiqendër të të cilave ishin shpesh herë Dakoja me Nolin.

Në fillim të 1921 Dako u kthye nga Amerika në Tiranë.Më 1921-1922 qe deputet i parlamentit të parë shqiptar, si përfaqësues i Partisë Përparimtare, në grupin e “Deputetëve tëDrinit”, siç thirrej atëherë gupi i deputetëve të prefekturës së Dibrës. Më 1921 u caktua ministër

i Arsimit në qeverinë e Hasan Prishtinës. Ndërkaq mbajti edhe portofolin e ministrit të jashtëm7).Pas dorëheqjes së qeverisë, u përjashtua nga parlamenti dhe e detyruan të largohej nga Atdheu, duke shkuar tek familja e tij në Bukuresht.

Pas kthimit nga Rumania, u tërhoq nga politika dhe iu përkushtua arsimit. Në tetor 1922, ështënjë ndër tre themeluesit e Institutit “Kyriaz-Dako”, në Tiranë.

Kristo Dako është autor i të parit “Kod të gazetarisë shqiptare”, i botuar në revistën “Yll’

i Mëngjesit”. Dako njihet si publicist dhe orator i shquar. Kristo Dako ka botuar veprat: “Cilët

janë shqiptarët”, Manastir 1911;  “Shqipëria, çelësi kryesor për në Lindjen e Afërme”, Boston, 19198), që ishte ndër të paktët libra për historinë e Shqipërisë9); “Fuqia e Ndërgjegjes kombëtare të Popullit Shqiptar”, Boston 1919; “Të drejtat dhe kërkesat e Shqipërisë për pavarësi dhe integritet tokësor”, Boston 1919;  “Shënime nga jeta dhe vepra e N.M. tij,Zogut I, Mbret i Shqiptarëve”, “Lidhja Shqiptare e Prizrenit”, Bukuresht 1912.Kristo Dako ka hyrë nëhistorikun e letrave shqipe edhe si hartues tekstesh mësimore, në matematikë dhe histori. “Unë epashë të nevojshme, thotë Dako, të jap kontributin tim edhe në fushën e arsimit, duke shkruardhe botuar tekste për shkollën shqipe të vashave”. Pothuajse të gjitha tekstet për lëndëtmatematikore të përdorura në këtë shkollë, por edhe në Normalen e Elbasanit mbajnë firmën e tij: Arithmetika, Algjebra, Gjeometria, Trigonometria dhe Kozmografia. Gjithashtu ai ka botuar edhe një tekst mësimor mbi “Historinë e Shqipërisë”.Ai qe mësimdhënës në shkollën e vajzave në Korçë, në Instituin “Kyrias-Dako”, në Normalen e Elbasanit dhe në shkollën amërikane të Elbasanit të themeluar nga Eriksoni. Në fushë të teksteve,  Faik Konica njoftonte te “Albania”: “Zoti Kristo Dakua, i ndershmi kryetar i shoqërisë letrare  shqipe “Shpresa” e mbaroi dorëshkrimin e Gjeometrisë dhe të Dhêmasës që po përgatiste prej kohësh. Ja një libër për të cilin duhet të gëzohen të gjithë shqiptarët”10). Libra dhe tekste të tjera mësimore qenë: “Independenca e Shqipërisë e domosdoshme për paqen e Ballkanit”, “Zëri i Shqipërisë”, “Idea Kombëtare: kur u lind dhe qysh u zhvillua”, “Sofizmat greke mbi Epirin”, “Mjeshtëria për të mësuar anglisht”, “Të zhvilluarit e gjuhës”, “Bisedime fillologjike”11).

Ai ishte bashkëpunëtori më i ngushtë i bashkëshortes së tij, Sevasti Qiriazit (Dakos) dheParashqevi Qiriazit, në veprimtarinë e tyre fisnike të arsimimit dhe emancipimit të femrësshqiptare.Për aktivitetin e tij të shquar patriotik dhe si rilindas i gjuhës dhe arsimit shqip, Kristo

Dako radhitet dhe zë një vend nderi ndër emrat më të shquar të patriotëve shqiptarë më aktiv në

Evropë dhe në botë, të kohës së tij si: Faik Konica, Fan Noli, Kostë Çekrezi, Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, etj, etj.

Dako u lind në dhjetor dhe u nda nga jeta në dhjetor. Në mes të dy dhjetorëve kishtevetëm 65 vite. Me Fishtën, veç letrave, i bashkon edhe urrejtja e pashoqe që shfaqi pushteti i

vitit1945 ndaj tyre: trupin e balsamosur të Dakos, e nxjerrin nga varreza familjare në Kodër Kamëz, ku prehej prejpesë vitesh dhe e dhunojnë barbarisht. Ky luftëtar i dijes që kishte për pasuri vetëm idealinkombëtar, librat dhe shkollën, ashtu si Gjergj Fishta, mbeti “eshtërhumbur”, pa varr dhe i mbuluar me pluhurin e pamëshirshëm të harresës.

Me Fishtën e bashkon edhe vlerësimi “Nderi i Kombit” që Kryetari i Shtetit Shqiptar i bën Kristo Dakos në vitin 20176). Ky vlerësim i kryetarit tështetit  vinte 86 vjet më pas, nga vlerësimi që i kishte bërë, po një kryetar shteti: me rastin e 40 vjetorit të themelimit të shkollës së vashave në Korçë (Institutit Femëror në Kodër Kamëz), Mbreti Zogu I e dekoron Dakon me “Urdhërin e Skënderbeut”.

______________________________

  1. Ilir Ikonomi: “Fan Noli”. Vëllimi i parë-Apostulli, faqe 129-130. UET Pres, Tiranë 2023.
  2. Po aty, faqe 52
  3. Po ty, faqe 53.
  4. Kristo Dako: “Çelësi kryesor për në Lindjen e Afërme”, Arbëria, Tiranë 2003, fq, 191.
  5. Ilir Ikonomi: “Fan Noli”, vëllimi i parë, faqe 171.
  6. Po aty.

                7. Dhimitër Dishnica: “Përball të vërtetës-jeta dhe vepra e Kristo Dakos”. Botues Erik 2004. Faqe 308.

8.Ky libër u paraqit në prag të Konferencës së Paqes në Paris, me qëllim që pjesëmarrësit të njihnin të vërtetat mbi Shqipërinë. Disa kopje janë botuar posaçërisht për delegatët e vendeve pjesëmarrëse, me lidhje special, por interesant është botimi “në njërën faqe”, dmth, njëra anë e fletës është bosh. Kjo u bë me synim që “lexuesit e rëndësishëm” tëkishin mundësi të bënin shënimet përkatëse. Të lexonin një faqe dhe të bënin shënime në faqen përball e cila ishte bosh.Njëkopje e këtij libri e botuar në këtë formë, gjendet në shtëpinë e Robert Dakos, nipit të Kristos.

9. Librat për Shqipërinë në anglisht ishin të rrallë në atë kohë, por edhe ata që mund të gjendeshin në treg qenë mjaft të vjetëruar në përmbajtje, thotë Ilir Ikonomi nëlibrin  “Faik Konica-Jeta në Uashington”, (UetPress, Tiranë 2017, fq. 110) . Dhe duke e përmbledhur, Ikonomi flet vetëm për dy libra të asaj periudhe: libri i Kostë Çekrezit “Shqipëria, e shkuara dhe e ardhmja” si dhe libri i Kristo Dakos “Shqipëria, çelësi kryesor për në Lindjen e Afërme”, i cili i jepte një përshkrim të vendit deri në vitin 1914. Tëdy librat   u shtypën në shumë kopje. “Që tëdy këta libra u drejtoheshin atyre që merrnin vendimet [për Ballkanin] – citon Edëin E. Jacques në librin “Shqiptarët-historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme”. (Kartë e Pendë, Tiranë 1995, fq.404).

10. “Albania, korrik 1903, nr. 7, faqe 108 (138).Ribotim DDS, Durrës 2014.

11. AQSH, F. 52, 1932; D. 23, fl. 3.

12. Kristo Dakos iu dha dekorata “Nderi i Kombit” (pas vdekjes), me numër dekreti 10564, datë 11.07.2017, nga Presidenti i Republikës Bujar Nishani.    

KUTELI, VËSHTRIME NGA KËNDE TË NDRYSHME TË NJË PROZE MJESHTËRORE

by

Kosta Nake/

Atdhetarë dhe mercenarë te novela “Më kot”

Novela “Më kot”, e vendosur në një truall sa real aq edhe legjendar, duke ftuar në skenë figura historike dhe karaktere letrarë, na trondit me fatin dhe misionin e shqiptarëve në Gadishullin e trazuar Ilirik. Ndjesia bëhet edhe më e madhe kur autori te trojet dhe heronjtë jo vetëm që përfshin edhe trevën e Devollit, por i vendos në fokusin e vështrimit të vet. Duke lexuar shënimet përmbyllëse të vëllimit të parë, gjen dy të dhëna që koincidojnë me përmbajtjen e kësaj novele: e ëma e Kutelit ishte nga Devolli dhe ka ndikuar me rrëfimet e saj në krijimtarinë e Kutelit; Vasil Tromara që përmendet këtu, kishte qenë mik i familjes Kuteli.

Sipari i ngjarjeve hapet me Xhezarin e plagosur rëndë, që duke ardhur në vete, mjedisin që e rrethon, e identifikon me një luadh të vendlindjes, pastaj, kur bashkë me mendimin kthjellohet dhe shikimi, e gjen veten në fushën e luftës, mes kërleshjes së të vrarëve dhe të plagosurve. Çuditërisht, fusha e luftës nuk është në Devoll, as në Shqipëri, po më larg, aty ku përzjehen gjuhët ballkanike, sepse shqiptarët kanë luftuar dhe janë vrarë duke u rreshtuar në rradhët e ushtrive të huaja për interesa që jo vetëm nuk kishin lidhje me brothtësinë e atdheut të tyre, por mund t’u shërbenin pa dashur planeve shoviniste. Ky mjedis politik i kohës vjen gjuhësisht me një inventar të madh fjalësh turke, si: redif, mylazim, yzbash, bimbash dhe një tok komandash ushtarake. Janë mercenarë të paguar, apo njerëz të mashtruar, kjo ndriçohet vetëm kur bien në kontakt me ata që në tatëpjetën e perandorisë turke, filluan të aspirojnë për lirinë e Shqipërisë. Se për çfarë bëhej lufta, e zbulojnë emblemat dhe fjalët në fushën e betejës: “Andej – bajrak bojëqielli, me vija të bardha, me kryq; këtej – bajrak i kuq, me hënë të bardhë. Edhe një bajrak jeshil… Andej “embros”, këtej “ilderëm.” (f.131)

Fshati i Xhezarit nuk përmendet me emër, por ai ndodhet diku në rrugën që kalon nga Dishnica drejt Bilishtit, me kënetën e Maliqit aty pranë, me erën e e fortë të malit të Lenies, një fshat nga ku duken majat dhëmbë-dhëmbë të Malit të Thatë. Kur Xhezari vjen në vete herën e dytë, autori zbulon kuadrin historik që ka paraprirë këtë luftë të përmasave të mëdha: “Kanë dalë ca njerëz që i thonë vetes “shqipëtarë” dhe kanë sjellë një fjalë të re: liri. Për këtë fjalë luftojnë, për këtë fjalë vrasin e vriten… Nuk duan festen e kuqe, nuk e duan hënëzën me yll…” (f.125)

Novela merr një kthesë të plotë historike kur këtë lëvizje të re me karakter kombëtar e ilustron me çetat e Spiro Bellkamenit dhe Qamil Panaritit, kur përmend çetat në Kolonjë, Gorë dhe Frashër, pastaj ndalet te ngjarja e gushtit 1912 kur Themistokli Germenji me Dalip Përmetin dhe Vasil Tromarën kryen atentatin ndaj Rexhep Pallës, komandatit të ushtrisë turke për Korçën, si shpagim për masakrimin dhe vrasjen e gjashtë luftëtarëve shqiptarë, që njihen si gjashtë dëshmorët e Orman Çifligut. Xhezari kujton emrat e heronjve që i pati njohur: Bajazit Rehova, Nuçi Lapi, Kristaq Karafilaku. Pastaj shtohen edhe Odhise Pjasto, Kristaq Kosturi dhe Kostaq Furrxhi. Xhezari e pati njohur edhe Vasilin se ishte nga Qyteza, prandaj bashkë me aksionin i vjen parasysh edhe portreti i atij trimi: “qepallëbardhë, me ca sy të hirtë, i hollë, pa mustaqe, as i gjatë, as i shkurtër.” (po aty)

Edhe pse nuk është objekt i novelës, autori e shfrytëzon udhëtimin e detyruar për mobilizim ushtarak të Xhezarit redif që më pas bëhet suvari, për të hedhur dritë mbi trojet shqiptare dhe ngulimet e tyre. “Follorina i ngjante Korçës. Në pazar, në udhët – në të hyrë e në të dalë, këtej e andej lumit – valonte shqipja.” (f.128) Kur mbaroi lufta dhe Turqia u mund, atje në Tarabulluz Xhezari shkon te xhamia Jeni e shqiptarëve. “Aty pothuaj tërë lagjja flet shqip. Atij i bëhet zemra mal kur dëgjon fëmijët që thërresin e shajnë shqip. Edhe gratë shqip flasin.” (f.129) Kishte shumë shqiptarë që ishin futur në radhët e ushtrisë greke nga Thesalia, Maqedonia, Epiri, Kosturi, Follorina, Vodena. Edhe Pilua ishte shqiptar nga Athina, nga ata që grekët i quanin brabaç. “Tërë fshatrat rrotull Athinës janë brabaçe,” i thotë sinicari Guri devolliut tjetër Xhezar. (f.138)

Ngarkesën më të madhe emocionale e merr skena e përleshjes në afërsi dhe trup me trup, kur luftëtarët, jashtë urdhërave të eprorëve, komunikojnë shqip. “Armiku ra duke thirrur: Bjeri, Pilo. Më vrau turku!… Një djalosh i gjatë, kaluar mbi një kalë çil, klithi: Erdha Guri!” (f.132) “Xhezari dëgjoi, si nëpër ëndërr, të thirrura turçe e grekçe, po më shumë shqipe, nga të dy anët e valëve që përpiqeshin të tërbuara, shqyeshin njëra me tjetrën: Bjeri! Na! Ah, qen! Qen, qen! O, nëno!” (f.133)

Shqipja ridëgjohet në sheshin me të vrarë e të plagosur: “Ujë! U-u-ujë…” (po aty) “Të solla ujë, – i tha Xhezari… Ai tjetri zgurdulloi sytë… Një turk me hënë në ballë po i jep ujë. Dhe i flet shqip! – Pi i tha Xhezari së dyti. – Jam shqiptar.” (f.135) Ishte Guri nga Sinica që luftonte për ta bërë Korçën Helladhë. Pilon e vrau shoku i Xhezarit nga Kosturi. Xhezari rrëzoi me shpatë Gurin. Guri e qëlloi Xhezarin duke i hapur dy plagë. Zbulimi i kësaj të vërtete të hidhur përmblidhet të fjalia që i ka dhënë edhe titullin tregimit: “U vramë e u premë vëlla me vëlla. Më kot…” (f.139)

Xhezari e kishte patur një rast për të hapur sytë e atdhetarit kur ishte në kazermat e Selanikut dhe një shqiptar nga Kosova u ishte drejtuar të gjithëve: “O vllazën! Ne jomi shqyptar, s’jomi tyrk! Pra të luftojm për Shqypni, për atdhe! N’Kosovë zin pushka. Hasan Prishtina, Bajram Curri e Isa Buletini po luftojn për Shqypni…. Merrni ene ju armët e hajdeni të ikim. Të vdesim për Shqypni! Për atdhe!” (f.141-42) Atë ndërgjegjësim që nuk e bëri atëherë, Xhezari e arrin gjatë përçartjeve nga plagët që ftoheshin në kufirin mes ëndrrës dhe zhgjëndrrës. “U mblodhët, vëllezër? Haj, nisuni. Për Shqipëri! … Ushtarët nxjerrin thikat dhe diç presin nga kapat. Bien poshtë hënëzat e turkut dhe kryqet e grekut. Vendin ua marrin shqiponjat, ashtu siç kishin pasur në kësulë Bajazit Rehova e Nuçi Lapi.” (f.147)

Grekët mbledhin të plagosurit, por nuk ka ndihmë për Xhezarin dhe Gurin dhe mbeten të dy në fushën e një beteje që nuk ishte e tyrja.

Marrëdhënia e egër e njeriut me natyrën

Kur lexon titullin “Lumi i madh” mendja të shkon menjëherë te një prurje uji që i jep jetë e bukuri jo vetëm natyrës, por edhe komunitetit që jeton pranë tij. Shumica e lumenjve të Shqipërisë burojnë në malet e lindjes dhe derdhen në detet e perëndimit, por Shqipëria shtathollë në aksin veri-jug, nuk ka hapësirat e gjera për të mbajtur lumenj të gjatë e të lundrueshëm, prandaj përcaktimi “i madh” është sipas psikologjisë shqiptare që e quan “lumë” edhe një përrua që mbledh ujin e dy-tre burimeve dhe ka guximin ta çojë deri te dega më e afërt e një rrjedhe tjetër. I tillë është edhe Lumi i Madh i Kutelit që modestisht derdhet jo në det, po në liqenin e Poradecit. Përkundër shtatit të shkurtër, shtrati i tij është mjaft i pasur: Merrte fill nga kronjtë e largët të Hijes së Zezë, çante grykën e Krushës, hidhej nëpër shkëmbenj, shtohej me ujëra të tjera, jazi i hynte në pjesë për të çuar ujin në mulli, çante udhë përmes arave, gurgullonte midis drizash e kulprash, kërcente rrasë më rrasë, shkonte nën vigun e udhës së Mokrës, merrte nën urën e Nackës. Kaq mjafton për ta përmbushur misionin e vet jetëdhënës, por kur zbret te qendrat e banuara, fillon marrëdhënia e vështirë me njerëzit. Në të dy brigjet banorët fillojnë të zgjerohen mbi shtratin e tij dhe Kuteli nuk përton të numërojë një për një të varfër e të pasur që verbohen pas një pëllëmbe tokë, kurse zullumqarët i bëhen ortakë lumit duke ndërtuar edhe mbi shtratin e tij.

“Lumi nuk iu qa gjykatores se e dinte se hante rryshfet, por i duroi të gjitha.” (f.155) Ja, rrëfimtari gjen rastin dhe fut kunjën e parë, sepse mbrojtja e lumenjve nuk mund të jetë thjesht raport individual i njeriut me natyrën. “Njerëzit e kishin bërë lumin kutullaç, si litarin në thes e si të drejtën nëpër nenet e ligjeve.” (f.159) Ja ku erdhi erdhi kunja e dytë, sërish për pushtetin gjyqësor. “Kjo botë paska shumë të palara e të gjitha i hedh në lumë.” (po aty) Këtu goditja është e përmasave të mëdha dhe tepër e kapshme për ditët tona, kur lumenjtë janë shfrytëzuar egërsisht dhe janë ndotur në përmasa të frikshme duke zhdukur gjallesat ujore brenda dhe pranë tyre. Ndërhyrjet në shtratin e lumit shoqërohen edhe me prerjen e malit dhe hapjen e shesheve për vërshimin e rrëkeve, me djegien e korijeve dhe gështenjave për të bërë vreshtë e për të zgjeruar kullotat. Atëherë autori e personifikon lumin duke i dhënë gojë për të folur: “Kur bjenë shira të rrëmbyera, s’kam ç’bëj e doemos do mbushem majë më majë, do bëj kërdinë… Hapmë udhë, se po s’më hape ti, do ta hap vetë.” (f.159) Kjo ndodhi vërtet një vjeshtë dhe lumi “e bëri fora, me pallë në dorë”, nuk u kufizua me hapjen e shtratit, por edhe me shkatërrimin e shtëpive, mbytjen e bagëtive dhe humbjen e jetëve njerëzore.

Mesazhi është i qartë, por ka rënë në veshë të shurdhët. Etja për fitime ka sjellë shkatërrimin e pyjeve, mbushjen e shtratit të lumenjve jo vetëm me mbetjet e oborreve, por edhe me inerte. Rënia e prurjeve të lumenjve ka bërë që banesat të zbresin edhe në zonat që dikur ishin pjesë e kontrolluar ose e përmbytur prej ujërave. Situatat kritike janë përsëritur nga shkarkimet e detyruara të hidrocentraleve ose nga sasia e madhe e reshjeve të rrëmbyeshme brenda një hapësire të shkurtër kohe. Vërshime katastrofike kanë ndodhur edhe gjatë këtij viti e gjatë këtyre ditëve te fqinjët tanë dhe më tej.

Një karikaturë pijetarësh e punuar me dashuri

Tri dekadat e fundit, kur Shqipëria socialiste kishte marrë tatëpjetën, pijetarët e fshatit tim shënuan një përndritje të re dhe, me që rakia nuk arrinte, edhe kur në fuçi u shtuan edhe mollët e qershitë, iu drejtuan votkës, pasi mund ta përgatisnin aty për aty duke përzier alkoolin me ujë. Me ndryshimin e sistemit politik, bashkëshatarët e mi morën udhët e emigrimit duke e lënë të shkretë Llomin e Hanit dhe nuk gjetën kujt t’ia dorëzojnë stafetën. Kjo trashëgimi e pasur që ndez zjarr këngët e vallet, të bën ta shijosh maksimalisht rrëfimin e Kutelit “Fshati im e pi rakinë”, të cilin e ka bërë me aq ironi dhe elegancë, sa lexohet si një prozë poetike plot lirizëm.

Rrëfimi fillon me një deklarim që tingëllon si ato me rrahjet e gjoksit të lebërve: “Fshati im, o tungjatjeta, e pi rakinë me hov e vrull të madh që nga djepi e gjer në varr. Me kupë në dorë lind, me kupë në dorë rron e me kupë në dorë vdes. Raki nër gaze, raki nër helme e gjithë raki midis helmesh e gazesh.” (f.169)

Pjesa themelore e çështjes është kazani i rakisë. “Mund të kesh ti ara sa të mundësh, gështenja sa të lodhesh e tregëti të rëndë, me dengje – puna jote – po s’pate kazan, numërohesh fundi i fshatit e pa nder.” (f.172) Kuteli rrëfen për një periudhë kur prona ishte private dhe kooperativave nuk u ishte dëgjuar emri. Pijetarët e fshatit socialist ishin të çliruar nga ky kompleks sepse me krijimin e kooperativës në vitin 1946, prona private filloi të zvogëlohej deri te tredynymëshi dhe nuk bëhej më fjalë as për vreshta, as për kazanë rakie. Fshati kishte një punishte rakie që përpunonte mjeshtërisht rrushin e vreshtëve të sektorit, pjesa tjetër sigurohej nga rrjeti i dyqaneve të konsumit.

Në fshatin e zgjedhur prej Kutelit, lezetin e rakisë e dinin edhe foshnjat e lyrekut, sepse fshati kishte nevojë për “trima pa shoq në llogoret e kupës”, … sepse “kur rakia zbret në kusi, njeriu fluturon nëpër xhehnetet e pijanikëve.” (f.175) “Kështu e ka lëmi i rakisë. Sikujt i duket bregu shesh e deti kos.” (f.181)

Ironia rritet në grotesk kur rakia përfshin në dallgët e veta jo vetëm gratë e fëmijët, por edhe kafshët. “Edhe pak sikur të paskej pirë ky gomari i Shopit, mend bëhej njeri e këshilltar epror.” (f.182)

Autori e ka ndërtuar rrëfimin sikur ka përballë dikë, prandaj natyrshëm i duhet të kalojë nga historia e fshatit te heronjtë pijetarë dhe galeria që hap në këtë pjesë të tregimit, është mjaft e pasur: xha Trifuni që mbante dy pagure të mëdha me raki në brez, Dajo Pali që zahire të parë për dimër kishte rakinë, Shitja i cili dëshironte që gjoli të ishte i mbushur me raki dhe jo me ujë; Nuçi Shyti që u betua se nuk do të hidhte asnjë kupë raki në grykë duke u betuar për Shëndaumin, por erdhi një dervish nga teqja dhe i tregoi se mund t’i qëndronte besnik betimit duke e pirë rakinë me një copëz kashte që e fuste në poçe; Kamber Kollozhegu ishte më i famshmi se i dehu lalët, u vuri samar dhe nga një vulë katrani në ballë; i veçantë ishte Ilo Kulluzdrumi që e pinte në shtëpi e s’përzihej me njeri; lavdinë e pijetarëve e ngriti më lart kolonel Shabedin Aga me moton e tij: “Buka është për minjtë, ujët për bagëtinë, burri është për raki.” (f.196) Ky shkëlqim në fushën e pijes shënon edhe fundin e rrëfimit.

Mozaiku i fshatit shqiptar

Novela rrëfenjë “Një natë tetori” është një nga dëshmitë artistike të një stili që gatuan mjeshtërisht në magjen me brumë të vendlindjes duke rrokur brenda një hapësire kohe të kufizuar skenën ekonomike dhe politike të vendit, njëkohësisht kapërcen jo vetëm matanë kufirit, por edhe matanë oqeanit.

Ngjarjet vendosen në kohën kur Shqipëria është kthyer në mbretëri gjë që propoganda e reklamon si shpëtim të vendit nga rreziku i jashtëm dhe si hyrje në rrugën e përparimit. Në antitezë me këtë zhvillim politik autori sjell në skenë një grua të ve, Tete Ngjelon, që e zhvlerëson sakaq optimizmin e rremë. “Mbret, mbret, po si u bëhet halli qepëve të mia? Më mbetnë në derë. Dhjetarët kërkojnë pare të madhe, duan t’u shtrosh drekë e darkë.” (f.214) Në këtë rast e në këtë muaj shekulli fluturon si era dhe kjo puna e qepëve merr një tingëllim aktual, pasi fermerët devollinj gjatë gjithë këtyre dekadave të tranzicionit janë ndier të braktisur nga shteti dhe të viktimizuar nga tregëtarët që luajnë me çmimin e grumbullimit të prodhimit duke përfituar nga mungesa e organizimit dhe nga frika e përhershme e fshatarit se qepët mund të përfundojnë në hendeqe. Ky rrezik nuk është imagjinar, por i deklaruar: “Bëj si të duash: kalbi qepët, hidhi në lumë.” (f.223)

Gruaja vejushë ndalet edhe te marrëdhëniet vjehrrë-nuse, si një raport i vështirë që përcillet në vite dhe sjell tre tipe të ndryshme të tyre. “Ti e di se nuset e djemve janë sprija e s’çajnë kokë për hallet e pleqërisë.” (f.255)

Familja e madhe mblidhet për të punuar së bashku për të bërë vargjet e qepëve dhe Fija, bija e Tete Ngjelos, u tregon fëmijëve një përrallë me miushë që jo vetëm kthehen menjëherë në njerëz, por u referohen të njohurve pasanikë si Ristua i Ristos, Mahir beu e Sasho beu, përrallë e mbushur me spica për deformimin e tregut që gjithë barrën e detyrimeve e shkarkon mbi fshatarët e varfër duke e rënduar pozitën e tyre ekonomike. Përralla është një improvizim i mençur dhe i këndshëm me ngjyra të ndezura folklorike që mbledh material jetësor nga fshatrat rreth e rrotull dhe më larg, si kapedanët e qëmotshëm të Alarupit, agallarët e Mokrës e të Gorës, bejlerët e Starovës, të Zagorçanit e të Poradecit. “Shtatë a tetë shtëpi kanë zaptuar tri fusha: të Starovës një, të Velitërnës dy, të Domosdovës tri. Ca janë hedhur gjer tutje në Maliq, ca të tjerë nëpër Jamën e Omeshit, kanë zaptuar kullotat. E bënë çiflig Piskupatnë, e bënë edhe Urakën. Ja shkurtuan pëqinjtë Rrajcës, e shtynë në mal. Tashi dashkan ta bëjnë çiflig edhe Peshkëpinë. Na e pinë gjakun me të dhjetat, me haraçet.” (f.250) Tete Ngjelua i tërheq vëmendjen hera-herës së bijës për kalimin nga miushët te njerëzit, por te fjalët e saj ka po aq spica ironie: “Aman! Mos u hidh në gjol, se do të teptisë uji e do të mbytë tërë fshatin e qepëve dhe kokarkave… Si do të mbetemi ne të gjorët jetimë, pa belerë? Kush do të na nxjerrë nga shtatë fasha barkut e kurrizit? Kush do të marrë të dhjetat e fshatarëve të Mokrës e Gorës?” (f.251)

Përralla me ilustrime nga jeta e fshatit prek rrethin e afërm të nuseve, prandaj Fija e fillon me shfajësim dhe u rikthehet spicave tipike me apologjinë e Sokratit: “A mos thashë unë se Ici Matua nuk ishte dora e djathtë e agajt të madh të Starovës e nuk i vriste njerëzit sikur të paskeshin qenë miza?” (f.258)

Pjesa e dytë e novelës fillon me një kthesë të papritur, pasi në shtëpinë ku janë mbledhur për të punuar vijnë mysafirë të rinj, krushku Risto me Ristovicën dhe Xexua i Xexos me Cecon, i pari si sahanlëpirës i bejlerëve e agallarëve, i dyti si bashkëpunëtor i qarqeve greke që synonin Vorioepirin me kufi deri në Shkumbin. Përballë tyre autori vë “filozofin” Loli me rrëfimin brenda rrëfimit për udhëtimin e mundimshëm dhe të dështuar në pazarin e Korçës, për rromuzemëdhenjtë e atjeshëm që tallen me fshatarin e shkretë: “Ua, ua! Ky qenka më saraf se Rakua! Më i shtrenjtë se Ballauri.” (f.277)

Loli bëhet zëdhënës i zgjimit të shtresës së vuajtur duke u treguar mysafirëve të tjerë për revoltën e fshatarëve të Vllahisë. Xexua sjell përvojën amerikane të emigrimit, kopracinë e vet ndaj nevojave të “Vatrës” e “Diellit” dhe lëshimin e dorës për Sillogun grek. Mozaiku pasurohet kështu me çështjen atdhetare duke përmendur edhe rreshtimet e kundërta brenda Shqipërisë, Osman Çotën e Librazhdit që vrau shqiptarët e Kolonjës që deshën ta bëjnë vendin Shqipëri. “Shqipëri kjo! Atdhe! Kur je larg e do njëqind herë më shumë. … Kush të shan gjuhën të ka sharë nënën, tërë të gjallët e tërë të vdekurit.” (f.294)

Realizmi magjik te rrëfenja “Natë vjeshte të tretë”,

Arti i Kutelit zgjat rrënjët në përrallat popullore, pse jo edhe te përrallat arabe të 1001 netëve, dhe kjo duket te emërtesat “Natë prilli”, “Natë muaji maji”, “Natë qershori” që të kujtojnë netët e gjata të dimrave të largët që mbusheshin me folklorin e pasur të popullit. Madje dy prej tyre fillojnë sipas formës tradicionale të përrallave: “na ish njëherë” (f.51), “një herë e një herë” (f.63) Vëllimi i dytë është një rreshtim netësh sipas muajve duke filluar nga marsi dhe vazhdon deri në vjeshtën e tretë. Te “Natë muaji maj” me nëntitull “I vdekuri dhe i gjalli” një nga mushtullukët e dasmës e derdh si me shaka verën e mbetur mbi një varr ndanë rrugës dhe duke u larguar kthen kokën e thërret: “O i vdekur! Mos harro se je i ftuar në dasmë!” (f.52) Dhe mrekullia ndodh: ashtu si Kostandini i legjendës së njohur, edhe i vdekuri i ftuar ngrihet e shkon në dasmë. Te rrëfenja “Rinë Katerinëza” po ashtu kemi një bashkim të dy botëve dhe përmbushet një dëshirë e realizohet një martesë mes një vajze të gjallë dhe një djali të vdekur.

Këto rrëfenja shërbejnë si paradhomë për një nivel të ri ku legjendarja ia lë hapësirën të jashtëzakonshmes dhe këtu fillojnë e shkrihen natyrshëm kufijtë mes reales dhe ireales. Sprova e parë kalon me rrëfenjën “Natë qershori” ku Bendo Shapërdani vendoset mbi një truall real, mbi një kontekst kohor dhe futet në këngët e popullit për qëndresën e pashoqe së bashku me Suli Starovarin.

Shtysë për rrëfenjën “Natë vjeshte të tretë” shërben një vit me prodhime të begata bujqësore, kur buka bie nga qielli dhe “nuk matet dot me shinik e nuk peshohet dot me kandar” (f.129), kur paralajmërohen dasma “nga ato që ha qeni petulla dhe kërcasin trarët e shtëpisë.” (po aty) Është nga ata shtatë vitet e proklamuar që në kohët biblike, risjellë këtu me një variant të ngjashëm me shtatë lopët e majme në Misir. Po para se të fillojnë dasmat, paraprijnë gostitë dhe një e tillë në shtëpinë e Zafir Kurilës vjen e shpaloset para lexuesit. Rrëfimi i parë është për të, gjyshin e rrëfyesit, i cili ishte furrtar dhe mirësia vetë, sepse u dërgonte bukë të burgosurve sipas motos: “Buka është bukë. Kur e ke, jepe, se ay që të kërkon e ka pisk, s’ta zgjat dorën më kot.” (f.135) Akti i dytë i bamirësisë së gjysh Zafirit ishte kujdesi për të fejuar një vajzë jetime, sepse “është më mirë të mblosh e të martosh një çupë jetime, se sa të ndërtosh një kishë.” (po aty) Ai niset nga fshati për në Elbasan, po grupi i udhëtarëve ku ndodhet ai, bie në pritën e hajdutëve te shkalla e Xhyrës. Ishte bamirësia e Zafirit që i shpëtoi të gjithë, sepse kapedani kish ngrënë bukën e tij kur ishte mbyllur në hapsanë.

Një linjë interesante e rrëfimit është ajo frëngut që nuk është frëng, por arbëreshi Mërtir që ka ardhur të zbulojë gjurmët e të parëve, ngarkuar plot elementë të romantizmit me rastësinë e trokitjes në derën e duhur, pikërisht te rrënjët dhe degët e fisit mbuluar nga pluhuri i kohës. Mërtiri me Rrapon e Mukes dalin që janë kushërinj. Ato kartat e shkruara në lëkurë kaprolli të ruajtura nën tokë në këllëfë argjendi që kalojnë nga duart e Mërtirit te ato të Rrapos e përsëri te Mërtiri, përcjellin mesazhin e madh që lexohet edhe sot e kësaj dite te arbëreshët e Italisë dhe arvanitët e Greqisë. “Mërtir frëngu i mori kartat, i puthi dhe ia zgjati Rrapos: Të tuat janë, vëlla. Se dheu është yti. Merri. Rrapo ia kthen: Dheu është imi, po një herë e një kohë ka qenë i përbashkët, i vëllazërisë. Ty të duhen këto gjëra. Falë të qofshin!: (f.154)

Atë që nuk dinte Zafiri, e dinte gjyshja e Rrapos: mani i Jaçes thuhej një herë e një kohë i mani i Mëhillit, çezma e Haxhiut thuhej kroi i Rrahut, burimi i Çardhakut thuhej kroi i Sheshit të Pjetrit. Pikërisht me këto emra kërkonte të orientohej vëllai arbëresh duke prekur njëkohësisht fatin e toponimeve të hershme.

As gazi i dasmës, as ankthi i pritës së hajdutëve, as balada e rinjohjes nuk është gjë para kërkesës këmbëngulëse të fëmijëve për të dëgjuar nga goja e Zafirit historinë e qypave të Rrapsallit që besohej se ishin me florinj. Është një rrëfim me të gjitha karakteristikat e realizmit magjik që iu servir lexuesit shqiptar para se të njihej me shkrimtarët latinoamerikanë të gjysmës së dytë të shek. XX, si Borgesi dhe Kortasari të Argjentinës, Asturiasi i Guatemalës, Fuentes i Meksikës, Márkesi dhe Mutis i Kolumbisë, Vargas Josa i Perusë, Donoso i Kilit, etj.

Një gjuhëtrashë që kishte kënduar në skoli të gjuhëhollit, vinte me gjeminë e Andonit i veshur me dolloma e me feste, hynte ne papafingua e Nastos dhe dilte i veshur me fustanellë e takije, merrte shtigjet malore në kërkim të qypave me florinj. Zafiri dhe Zyferi, djali i Rrapos, e ndjekin në afërsi dhe këtu fillon pjesa magjike e rrëfimit ku nuk e përcakton dot ku mbaron realja e ku fillon irealja. Vetëm një fragment, sepse duhet një lexim tërësor për ta kapur e shijuar këtë krijim fantastik. “Si mbaruam shkuam të flemë. Kësaj radhe nuk hymë në shpellë, po ia shtruam në një lëndinë, pranë zjarrit: unë në të djathtë, Zyferi më të mëngjër e Mustaqeverdhi në mes. Kjo natë ka qenë më e llaftarisur se e para. Me të mbyllur sytë, vinte e na pllakoste një hije e zezë, si pllane, plumb e rëndë. Kur e kur ikte hija e vinte një burrë i gjatë me ca mustaqe si fshesë e na rrihte me një topuz thane. Sa ikte ky, na bëhej sikur vinte një tufë dhish të egra, të zeza, me një cap përç në krye, na shkelmonin e na shtypnin me thundra, ktheheshin prapë, gjersa na bënë dërmajë fare. E një të blegërirë, sikur i ndiqte ulku! Më të gdhirë, si iknë dhitë e egra megjithë përç, krisi një tërmet i madh, sikur të paskej ardhur një gjë më e keqe se tellua e priftit të Llëngës (se ay thoshte që do të vinte tellua në botë, do të shterrnin kronjtë, puset, lumenjtë – të gjitha, pastaj do të dilte ay me një këmbë, me një stomnë me ujë në dorë e me një vulë në dorën tjetër: kush do të pinte ujë, do të vulosej me vulë.) Malet përpiqeshin njëri me tjetrin e nxirrnin shkëndija, prush… E një buçimë, një gjëmim që s’rrëfehen dot.” (f.167)

Pse na pushton shpesh kjo nostalgji për të shkuarën? Sepse njerëzit e kishin qesen e parave të vogël, por e kishin të madhe dashurinë e zemrës, se nuk kishin radio e televizorë, por i mbushnin netët me përralla, legjenda, gjë e gjëza e lojëra që gdhinin edhe netët e gjata të dimrit dhe duke qenë me njëri-tjetrin dhe pranë njëri-tjetrit shkëmbenin më shumë dashuri e dhembshuri.

I ndodhur mes luftrash të të tjerëve dhe mes vedi

Jemi te tregimi “Natë marsi” i vëllimit të dytë. Le të përfytyrojmë një kthim pas në kohë, plot një shekull. Një plakë krejt në të bardha zbret nga mali me një kalë të ngarkuar. Quhet Qyrana e Thodrit, por bota e quan Plaka e Bubullimës. Ka lënë fshatin e vet dhe po vjen në Liqer te shtëpia e Kote Komit, sepse Azis Gega i Dibrës i ka vrarë nip e mbesë, i ka djegur shtëpinë dhe i ka grabitur gjënë e gjallë. Me vete po sjell jo vetëm plagët e shpirtit, por edhe urrejtjen ndaj gegëve dhe një vendim të heshtur për t’u hakmarrë. Qyrana dhe Azisi kthehen në dy shqiptarë që përfaqësojnë atë luftë të brendshme që prodhon dhunë e viktima duke minuar themelet e paqes sociale. Ky adresim te gegët është një pasojë e tymnajave përçarëse apo ndonjë raport personal i autorit? Ka dhe një rimarrje kalimtare te tregimi pasues “Natë prilli” me vargun e një kënge: “Ç’i vrave gegët ç’i sose.” (f.30) Ka dhe një theksim tjetër te rrëfenja “Natë qershori”: “Bendo Kapedani me shokë m’i shpinte gegët gjer përtej Strugës!” (f.91) Edhe pse nuk përfshihet gjithë gegëria, por vetëm ajo e Dibrës, kontrasti është i fortë me vargjet: “Geg’ e tosk’, malci jallia,/ janë një, m’u da s’duron,/fund e maj’ nji asht Shqipnia/e nji bes t’gjith’ na bashkon.”

Zija e bukës dhe thashethemet që mbjellin tmerr për fundin e botës, kanë një përgjigje shprese në fjalët e Plakës së Bubullimës: Nuk ka fund të botës se kjo nuk ndodhi as atëherë kur turku bëri që gjaku të arrijë në bark të kalit. Kjo shprehje ilustrohet me një rrëfenjë për Kostandinin e Bubullimës që nuk pranoi t’i hapë rrugë turkut për të goditur latinët. Përftohet kështu një legjendë që, e paidentifikuar në kohë, sjell jehonën e qëndresës shqiptare nën udhëheqjen e Skënderbeut, kthimin e shqiptarëve në mburojë të qytetërimit perëndimor. Te Kostandini kjo motivohet me besën e dhënë, tashmë e kthyer në vlerë të njohur botërisht. Po kjo besë e dhënë nuk funksionon si shkëmbim energjie në të dy kahet e saj. “Kostandini mbeti vetëm (se llatini dërgoi) me bekime në trajsë, ballë për ballë me turkun. E jo vetëm me turkun po edhe me gegën e egër që ish bërë një me turkun e vinte për plaçkë.” (f.18)

A nuk kanë luajtur e po luajnë Lindja e Perëndimi me besën shqiptare?

Veçori të rrëfenjave

Rrëfenjat e Kutelit janë ushqyer nga një gurrë popullore familjare, posaçërisht nëna e tij, kanë evoluar si një përpunim i përrallave dhe kanë realizuar kapërcimin e madh duke shkundur botën e nëndheshme për t’u mbathur me më shumë realizëm nga bota e mbidheshme. Ka elementë të realizmit magjik sepse karakteret kapërcejnë aty-këtu kapacitetet njerëzore dhe mbajnë në kufij sipëranë tensionin e ndodhive.

Rrëfenjat ruajnë veçoritë e ligjërimit bisedor me thirrorë dhe fjalë të ndërmjetme që i drejtohen lexuesit të tipit “ore”, “si thonë një fjalë”, “që thua ti”, “mor tungjatjeta”, “që lëre mos e nga”, “si tha ay”.

Futja e trajtave të shkurtra të përemrit vetor të vetës së parë, apo dhanorja empatike, shton një ngarkesë emocionale më të madhe: “dhe më kish një sy”, “a nuk m’u rrëkëllye kjo kokë e prerë”, “atje na mbetka njeriu edhe pa kokë”, “I lodhur si ish Bendo Kapedani m’i shpinte gegët gjer përtej Strugës.” (v.2, f.91) “Na doli një fërtymë e një rrufe e na dogji lisin ku luftoi Bendo Shapërdani.” (f.92)

Përdorimi i formave mohuese për të rritur forcën e pohimit: “A nuk i ka dalë përpara një mylazim me një kordhë në dorë, a nuk ia ka ruskosur kokën…, a nuk m’u rrëkëllye nëpër tokë kjo kokë e prerë…” (v.2, f.32)

Përdorimi i fjalëzës “pa” në vend të lidhëzave bashkërenditëse shtuese ose përmbyllëse dhe fjalëzës “ç”: “Pa na janë nisur këta mushtullukë” (v.2, f.51), “Pa na u hapke pastaj një vragë…” (v.2, f.35) “Pa kënga ç’na sillte këngën” (v.2, f.78) “A iku Ago Dajlani? – ç’më pyeste ky ustai i qosheve.” (f.79)

“Ay se ç’vazhdonte këngën e tij.” (f.80)

Veçori përbëjnë përdorimi i shtuar i pasthirrmave, urimeve, mallkimeve dhe betimeve. Mjaft i pasur është përdorimi i fjalëve tingullimituese si element ndërtues i imazhit.

Kuteli përdor format e habitores atje ku mund të përdorej e pakryera ose e kryera e thjeshtë dhe nganjëherë ky përdorim është intesiv: “Ky Simon i Mokrës… ç’paske lënë nga dora cigaren pa dredhur, ç’paske krrusur pakëz gjysmën e trupit e ç’ia paske buçitur me zë të thellë e të plotë këngës së Bedo Shapërdanit.” (v.2, f.84) “Ky Bendo Shapërdani nuk paske qarë me kujë e vaj, si gjithë robi, po na paske rrëmbyer dajlanë, na paske ngjeshur dy pisqolla brezit, na paske mbushur vezmet me barut… e na marrke ca shokë e na hapke një batare të zezë në mes të Ohrisë sa edhe pashajt iu paske dredhur mjekra…” (v.2, f.88)

See Insights and Ads

Create Ad

Like

Comment

Share