SHKODRA ME SYTË NGA ALPET

Nga cikli «Ikona të turizmit shqiptar»/

Ese nga Xhevair Lleshi/

 Shkodra ime, e bukura e jetës, më e hollë se cipa e vesës… Jemi duke vajtur në Shkodër, apo jo? Seferi tundte kokën, me leshrat e lëshuara, rregulluar prej dorës së erës. Duket i krisur mendsh dhe aq i lezet­shëm, seksi, me një hije të trallisur, i dëshiruar të kë­putet në mes nga kënaqësia. Dhe qeshte si i dehur, pa objekt përpara, duke iu dridhur qerpiku. Po të kishte para vetes një femër, nga ato belhollat që treten në duar, do ta përpunonte si metal të çmuar dhe pady­shim do të këndonte duke e përzier zërin e ngrohtë me musht jete, me pak mjaltë dhe drithërima merr rrugën për në qiell…

Ej, Sefer, Luftë, jemi në Shkodër, boll bëre si i çartur. S’ta kemi ngenë. Doje të ishe ciceron edhe në Shkodër? Ja, pra, ku jemi! Udhëtojmë në rrëzë të Rozafës dhe po hyjmë në qytetin e mahnitshëm që ka pikturuar Edu­ard Liri, aty ku projektonte emancipimin e Ballkanit zonja e madhe angleze Edith Durham, aty ku eshtrat janë themele dhe ujërat e ububushëm e rre thojnë si me magji. Ngre kokën – syri të bie mbi male, ul kokën – syri bëhet hon i liqenit, i Drinit dhe i Bunës, shikon pak në horizonte dhe vështrimi bie mbi det. Fushëtirë e argasur nga djersa e puna, Taraboshi që vrojton diku më tej duke sogjetuar shtigjet për të hedhur në Anamal e në Krajë. Liqeni hesht dhe bigëzon natyrshëm sytë e kthjellët duke murmuritur këngë dashurie për zanat dhe malet. Seferi bën të njëjtën gjë dhe thotë se Shko­drës, or mik, i kanë ngelur sytë nga Alpet: në Tamarë, në Cem, në Vërmosh, në Radohimë e nën Jezercë, mbi Cukal e në Theth, i ngujuar në Razëm, në dëborë e në erë. Kaq afër me njëra tjetrën dhe nuk ndihen kurrë të qeta, kurrë në armiqësi. Kush vjen me mua këtu nuk e mban vendi. Kërkon medoemos të jetë në mal dhe sheh ujërat e kristalta të Drinit që të merr mendjen. Kap vala valën dhe krijohen ngjire të përfytur natyr­shëm. Në Drin ka edhe ujë Selishte, nga Selishta ime dhe unë sigurisht që rrëqethem. Nuk di ç’të bëj me këtë emocion që s’më lëshon, saqë edhe turpërohem. Më duket se do dal nga vetja dhe do shpërthej. Ku t’i çoj më parë turistët e mi dhe më i vështiri syresh më dukesh ti, miku im. Se, andej këtej edhe kemi bërë llogje, por këtu duhet ta shtrëngosh mirë rripin. Kë– tu–të–ta–llin–merr–vesh! Po kush të tall? Oo, nuk e ditke? Këtu të varin teneqenë malet, ata të egrit fare, ata që kanë qeleshe resh dhe era të përvëlon shpirtin. Më bëre si veten. Po flas me këto lloj fjalësh edhe unë. Qenka sëmundje ngjitëse, më duket. Ec, dalim tani, se ata, po presin. Ku ta mbajmë frymën? Në Razëm? Apo në udhën e re të Tamarës? E pse t’mos shkojmë në Theth? Mirë do të ishte të shohin nga lart poshtë Cemin dhe të mos mungojnë pa parë kataraktet e Ce­mit në Mal të Zi, Niagarën shqiptare, aty ku kapet peshku me dorë dhe, ndërsa peshku hidhet në tigan, dora ngrin nga uji i ftohtë në pisk të vapës! Hajde o të plastë cipa! Qenke derkë pe derke! Na doli edhe si korçar tani, ndërsa ne çajmë rrugën e re për t’u ush­truar në Tamarë. Një plak i vogël i tharë si në tym (janë të rrallë pleqtë me këto përmasa këtej!) mban fort lahutën, shtrëngon me një dorë shaminë e kuqe lidhur pas qeleshes (plisit) trekëndësh dhe të bëhet si­kur nxiron. Fjalët i kanë humbur në shpellën e gjoksit dhe nuk po i gjen dot. Ka qenë të djeshmen në Ulqin dhe atje ka kënduar boll këngë. Ia mbante një nuse e re prej Kraje dhe zëri i saj shponte qiellin, ndërsa gjinjtë e fryrë pikonin qumësht mbi buzët e plakut që u ndërkre. Ndërsa tani u bënte hije mendimeve, duke u endur buzë fundit të shtegut anash liqenit. Më tej, matanë vijës treguese të rrugës së re, një nga djemtë e Malësisë së Madhe duke rendur bri makinës humbur mes pemëve dhe me hijen që i zgjatej sipas momen­tit. Shikonte me sytë e kaltër (më të kaltër se qielli, diçka si gurkali e smerald i ndritshëm!) sy shprehës që tërbonin vajzat e ngrata. Seferi s’po duronte më. Sytë e tij bojë qielli të butë e të shkruar nxitonin mbi fytyrat e turistëve të mahnitur. Mbaje këtu. Këtu! E pastaj turma vërsulej poshtë në greminën e mahnitur të Cemit, mes një simfonie të hareshme zogjsh dhe uji. Uji që bie nga lartësitë dhe krijon një melodi që duket se po të përmbyt gjoksin, po të zë frymën. E ti ndi­hesh i mekur dhe çuditshëm plot jetë. Më pas të rrëm­ben një melodi që ngrihet nga thellësitë e hatashme të shpirtit. Ku t’ia gjesh rrënjët shpirtit? I kërkon me frymë, të ndihmon edhe era, i kërkon me duar dhe ato varen poshtë e më poshtë greminës më të hijshme në botë. Edhe ulërima më e kobshme bëhet si një melodi mahitëse. Ku do të jetë hoteli? Ku do të pimë ujë dë­bore? Ku janë dhitë e egra? Ku janë rrëqebujt? Si dalin burimet nga shkëmbi? Ku lëbyren sy të?… Më luajtët mendsh, ulërin Sefer Bodini dhe zë veshët me duar. Më duket sikur kërkoni eshtrat e gjeneralit. Ju kujto­het «Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur? Ja, pra, unë jam gjenerali. Dhe qesh si skizofren i bukur…

Një vashë! Sikur doli një sorkadhe pylli. Ç’nur! Ç’dritë! Zot i madh! Të pikonte në zemër. Turistëve iu verbuan sytë. Fekste rruga dhe mali, shkëmbi dhe gremina. Të bëhej se do gjeje Tringën e Norën. Zanat e malit. Ndoshta? Ej, mos u budallepsni, nuk është zanë, është çikë Malësie! Mos bëni si të trembur. Sefer, Lufta! Bërtiti njëri nga mesi. Ne jemi me paqen, por na pëlqejnë shumë çikat e vogla! Janë si qershizat! Janë si… Turisti ngeci. Ia kishin mësuar këto fjalë shqip. Thuaji asaj çikës se do dalim fotografi me të! Jemi në merak të madh! Shqi–pë–ri–a–ka–va–jza–të–bu–ku– ra! E pashë si i çonte goja ujë dhe prapëseprapë po këndonte. Mbahu he burrë! Ngriti zërin Sefer Bodini. Se mos bëni ndonjë shaka se koqen e plumbit në ballë e keni! S’të fal njeri këtu! Mos e kruani kot, se pastaj, ku të ha e ku të djeg. Ja edhe pak mbërrijmë. Brinja e kthyer nga era, balli nga veriu dhe shpina në jug. Kjo porosi duhet mbajtur në mal. Me erë të gjejnë këtu, ta dini. Më kujtohet një plakë që, në Razëm, ku do jemi pas një ore, bënte pushimet si shumë të tjerë. Tregon­te historinë e saj. Burri ishte ndodhur në dhomë me vajzën dhe ishte trazuar shpirtërisht. I kishte mbetur mendja për të! I pat hipur në kokë, thoshte. Për femër, më kuptoni. Aty–aty, tregoi gruaja, dhe më afrohet mua. Më kapi fort për mjekre. Shqeva sytë dhe zërin. Mbylle, tha. Me kë e ke zënë vajzën? – pyeti. Me… Me kë, të pyes, se më ndolli. Të ndolli? Po. Mos më vono. Duhet ta di patjetër, tani, se me kë e ke zënë! Dhe ia tregova se me kë e kisha. Si ajo punë. Ndenjëm mot­mot buzëplasur, por ai gufoi nga marazi. Vdiq. Ja, a s’të thashë, që këtej e gjejnë edhe me hundë se me kë e ke pasur djalin apo vajzën? Sidomos çikën. Sytë e Sefer Bodinit të tmerronin. Ore, këta lloj janë burra es­nafi. E gjejnë, pasha Zotin, e gjejnë…

Në Razëm hoteli ishte me katër yje. Aq numëro­heshin. Aty ishte hotelieri me gruan dhe me dy vajzat. Vitin e kaluar ishim në Paris me ta. Dhe kërkonin kudo që hynin gjilpërën në kashtë. Bari i njomë, shtig­jet që të çonin në bjeshkë. Drurët, livadhet, shkëm­binjtë që kullonin ujë, ajri i qiqërimtë mbuluar me një mjegull të lehtë buzëmali. Dhe heshtja që notonte mbi notat muzikore të frymës dhe të shpirtit. Janë jone të lakmueshme që të dehin dhe ta mbushin jetën me një ngashënjim të tepruar dhe gati të përlotur. S’di ku dhe kujt t’i fshihesh. Kjo është veç magjia e Razmës. Turistët heshtin, mezi ngopen me frymë. Ju thashë? Po? E, pra, mbahuni fort dhe prisni. Tani do të keni të papritura jo aq të këndshme. Befas moti u err. Re të dendura, Kërcëllima. Vetëtima që shigjetonin këdo rreth e qark me një tërbim të hatashëm. Në tërë atë katrahurë era kuiste me një fishkëllimë që dukej sikur endej nëpër këmbë. Pikat e shiut binin mbi trup dhe shpatulla e kurrizi ngrinin. Akull. Dhe… pas një ore shndriste dielli. Shakatë e motit në mal. Gajaseshe së qeshuri. Edhe në Theth nuk është më mirë. Razma e Thethi janë vëlla e motër. Nga një bark kanë dalë, nga një çark dhe bërtasin. Tej në mjegullën e hollë oshtinte thellë Liqeni. Ç’mrekulli! Një nga zonjat turiste sikur u këput dhe u ul më gjunjë. Kjo bukuri e llahtarshme e bënte gati të vdekur. Nuk i fshihej dot natyrës dhe përbrenda ndiente një ngacmim të allasojtë. Afrohet te veshi im Seferi, sikur t’u fshihej turistëve. Por jo, e mblodhi veten. Ata që s’bëjnë dot fëmijë mjafton të flenë një natë në Razëm dhe hop! Natë magjike! E ka bekuar i madhi Zot. Edhe malet po të pyesësh ashtu të thonë. Edhe era ta pëshpërit në vesh! Edhe uji teksa gurgullon ashtu t’i thotë fjalët. Mos përtoni. Me siguri fëmija që do të lind, i konceptuar në Razëm, do të ketë sy bojëqielli, paksa të shkruar nga era, me një hije të rëndë mali. S’ka, s’ka fëmijë e njerëz më të bukur se ata që janë ngjizur në Razëm! Dhe çiftet pleq të tur­istëve qeshnin më fort se të rinjtë. Ndoshta. Ngrinin supet…

Kujdes, mund të këputet këmba e malit! Mos shi­koni ashtu si të trembur. Me këtë thirrje, Sefer Bodini do të nisej për udhë. Fjetja e mirë, ajri i pastër, ujët i ftohtë, një freski madhështore përpinte çdo lloj mërz­ie. Ja, pra, mërzia të lë pa udhë… Erdhën mbrëmë Zanat e malit? Jo? Se mos i pe ti! Ia ke këputur gju­mit për shtatë palë qejfe! Sikur ta di! Kur vijnë zanat ndizen qirinjtë e shpirtit dhe bien këmborë e zile sa tundet dynjaja, po ama vetëm çifti i dashuruar i dë-gjon… Zanat e malit e zënë veten në çark nëpër bu­ronja. Aromë bliri, gjurmë ariu, afsh i vetëtirë nga një dritë e jeratisur për qejf. Shpërthen njeriu i gjorë teksa vëren dashuri zanash. Këtu në log. Aty më tej ndizet shpirti i malit. Se Zanat tundin dheun me hapat e padukshëm e të tmerrshëm, aq sa këputet në mes edhe mali nga dashuria! Eej, mendje, profesor, këto janë figura. Ec tani se i luajtëm mendsh turistët e mi. Kam frikë se do t’i kenë mësuar në shqip gjithë ato mençuri që u thanë. Dhe, s’ka, të pritet koromania. Ku do t’i çosh? E ku tjetër? Në Shkodër? Do t’i shëtis buzë Drinit, po, se më duket i hardallosur. E pastaj? Pastaj në det, aty ku derdhet Buna dhe në këmbë nëpër shëtitoren e Adriatikut. Pikërisht në një si lagunë, që në projektet e fantazuara nga Xhevahir Ngjeqari, mes kodrinave do të bëhet edhe port i madh detar! Si? Deri këtu arrin puna? Po more, flije mendjen! Se aty ku ka shëtitur Kleopatra me Cezarin. Kanë bërë dashuri të çmendur ata të dy. U hipnin kuajve të tyre të Pegasit dhe s’dinin të ndalnin. Hu e purtekë. Dhe ku të kam, pastaj! Lemeri e madhe! Kleopatra dhe Cezari në bre­gun e Velipojës, merr vesh? Para tyre gaforret e men­çura duke ecur mbrapsht për të humbur drejtimin e dashurisë. Paska qenë e mahnitshme Velipoja, ç’thua! Pi ujë deti si i marri dhe zbukuron varret e të parëve, ja, kështu duke kënduar, baritore, me dritë e lezet, si Adami dhe Eva, si Ademi dhe Havaja, prej mishi e praj gjaku, gjak që s’prishet… Ah pleqëri e mallkuar. Si nuk e gjeta dot atë plakun që vinte në jetë thënien e moçme se nga plaku del edhe gjaku. Jo more? Kë gën­jen ti? Me viagra? Jo, të betohem, por mos harro, se thuhet «del edhe gjaku»! Atë «edhe» ku e le?… Sevda-llinj të djegur nga flaka e moshës! Pini viagra, pini!… Viagra të bën të sajdisur. I pitë mbrëmë në Razëm? Jo? Mos! Si paska qenë e mundur? I kishte harruar në hotel, në Tiranë… Po ato në Razëm duheshin, se në Tiranë të mbyt vapa!… Vapa! Nxehtësi tjetërsoj ajo e Tiranës, kujt i thua! Kthejeni tani nga një kupë vere prej Kallmeti… Është gjak i Krishtit, ua them unë që për perëndi njoh Muhametin. Edhe Muhamet Mesi, ai matematikani nga Shkodra, shok me Qatip Marën, po të ishte do kishte plasur nga të qeshurit.

Ikim më mirë në një shtëpi fshati, andej nga «Mrizi i Zanave»? Atje ku këndonte Gjergj Fishta dhe zanat i vinin «tan në lesh». Mund ta lësh lahutën mënjanë tavolinës dhe të ngjitesh aty sipër në kalldrëmet ku vërshon vera e derdhur nga fuçitë e hardallosura, përrenj–përrenj, në një pyll lisash e manash me pjer­gull, të ulët e të lartë, i përkulur ose në këmbë, nën bistakë të mëdhenj, të kuq e të zinj, mbuluar nga një cergë bryme. Allah, Allah! Fe tjetër kjo. Edhe Selishta ime nuk i këndon kështu gjërat. Kthehemi prapë në Shkodër? Ata, malulët, duan të shohin teatër! Ç’të them! Teatër me gjakmarrje! E shohim, si thua? Po mor. Mirë që do e shohim, por atyre, u ka mbetur mendja në Razëm, ta them unë. Plaça. Harroji bletët që zhabullojnë mbi lule. Mendja është te dashuria. E, pse, nuk u del kjo te «Mrizi»? Kurrë! Ata lënë mendtë për Razmën. Blejnë viagra në Shkodër dhe marrin malet. Se Shkodra andej i mban sytë për vete, nga malet, duket sikur vënë breroren e tyre mbi krye dhe nisen për rrugë. E ç’rrugë, thua? Sefer Bodini qesh nga e papritura. I kapet gafil fjala. O bari drite! Ur-dhëro, përgjigjen malet. Do ju flas për shpirtin sonte… Se malet dinë dhe flasin më bukur se të gjithë. Gjoksi si katana. Busti prej shkëmbi. Uji, krahët, mesi, kënga dhe britma majëkrahut. Qenke bërë i çuditshëm Se­fer Bodini! Je i papërmbajtshëm. Mos ke marrë edhe ti viagra? Ç’thua! Unë s’jam dem race! Ja kështu është puna. Sa di mali për shpirtin aq di edhe unë… Turistët qeshin pa u ndjerë. E kuptojnë dhe hedhin një vello turpi (turp i thënçin!) përsipër.

Kthehemi në Shkodër. More, si, ishim afër Kakariqit dhe s’u ndalëm te Shkëmbi i tij? Shenjë jo e mirë. Aty, mo, te shkëmbinjtë e thellë që e ndajnë me Rencin, aty edhe ulërijnë Sirenat e detit. Cilat? Ato të Uliksit? More? Ç’të ketë ndodhur me ty? Këtij vendi s’i thonë Itakë, as Trojë. Këtu ka ulërima e oshtima allasoj, por të gjitha vijnë prej erës që fryn nga deti dhe ujit që bie nga mali. Edhe një gur të hedhësh! Të ishte ndryshe në këto gërxhe e lirishta do ishte akoma Çirçja dhe zanat e saj. Hajde kokë, hajde! Po ai kosovari që luan Uliksin, Bekim Fehmiu de, si, do të vinte dot këtej dhe të mos binte në gjunjë në tokën e të parëve? Sot të gjithë e dinë se ai është Odiseu i paepur. E bija e Kadri Roshit, ajo që ishte bashkë me ne në Barcelonë, mezi e mbante të qeshurën. Mos, se na shastise! Paske qenë flamë…, i tha dikush Seferit. S’i mbyllej goja. Bënte edhe Ciceronin edhe Çirçen. E ç’punë kanë ata të dy? I bashkon legjenda romane. Era pëshpërit fjalët me turp. Dhe pastaj e kap histeria e të qeshurës…

Tani do ndjekim Bunën. Anës Bunës, anës Spresë, po vajtoj pa fund pa shpresë… Vargjet e Nolit. Shko­dra kridhet në qetësi sublime. I kam marrë masat, thotë Seferi. Do ngremë kamping në Grykën e Bu­nës, në Deltë. Ta shohësh si shfryn. Pastaj në ishu-llin e Franc Jozefit. Deri aty ishte kufiri i Perandorit të Austro–Hungarisë. Më tej vemi edhe në Adë. Në Adë, thashë dhe jo në Had. Le të shkojë kush të dojë në Had! E, që thua ti, miku im, në Adë do kapim një dem të egër, do ta lodhim, do ta presim, do ta rrjepim dhe do ta pjekim. Tre kuintalë. Dhe katër burra nga ne do ta pjekim në hell, si ata të lashtët që kemi parë në filma. Jo, jo, as kec e as qengj. Ç’ne! Nuk llogaritet fare. Demin do ta pjekim në hell! Merr vesh? Po. Ja kjo është. Patë ndonjë orgji nga këto, andej nga brodhët nëpër Evropë? Kë–tij–i–tho–në–tu–ri–zëm! Dë–gjon? I bie fyellit, ti? Jo. As çiftelisë? Jo. Po pse rri me ne, pastaj? E ke parë çiftelinë time? Me dy tela e kam. Kurse Lahutën me një tel. Për kokë të axhës. Axha i satam! Jo, s’ke ku të shkosh! S’e ke atë të drejtë. Kam pre dëllinjat e kodrës së Mujit, për të bërë një çifteli! Nuk e beson? Kurrë mos besofsh! Paske qenë jezit! Ta them unë, që ta thëntë perëndia në rrëzë të veshit! Dëllinja e ka drurin si mishi i çikës dhe vetëm ai bëhet çifteli, kurse lahuta do dru lisi. Çiftelia asht vashë, Lahuta asht gru! Nigjon? Jo? Atëherë më ndin?… Të dyja mërdhijnë pa zjarrin e burrit. E para asht zanë, e dyta asht frut. Frut vjeshte. Të këndon shpirti kur je vashë, të gërryen zjarri kur je gru! Kaq e madhe asht dashnia! S’ka tingull më të bukur se ato. I vajttë shpirti në xhenet atij që e shpiku ilaçin që s’e blejmë dot. Kokrra–kokrra! Si ta ban mishin druri i dëllinjës. Zot–Zot!

Do t’i jap shpirtin tim kampingut në grykëderdhjen e Bunës, filloi sërish Seferi, pasi i la mënjanë pëshpëri­mat e zjarrta të dy burrave. Verë, mish demi të egër, zjarr, këngë, valle. Mëngjesi na gjeti në gjumë. Kur shkrepi dielli, dy burrat që na kishin ndihmuar e që flisnin maja–maja me njëri–tjetrin, na kthyen me sytë nga malet, larg në thellësi të kaltërsisë. Heshtja tingë-llonte e rreme. Edhe ne, si Shkodra, i mbajmë sytë nga malet. Atje në atë madhështi janë kryet. Atje edhe ne. A t’ka pikë tavani, he burrë?

Një dritë tjetër më mbiu në sy dhe xiglimi i saj më mbeti në duar…