Dr. Nikollë Loka/
Pas krijimit të shteteve kombëtare dhe zhvillimit të nacionalizmit te popujt e krishterë, filloi të zhvillohet nacionalizmi edhe te popujt myslimanë të Perandorisë Osmane. Shteti osman bëri disa përpjekje dhe realizoi disa projekte për të parandaluar nacionalizmin te myslimanët joturq. Abdyl Hamidi II qëllimisht dhe me vetëdije u përpoq të krijonte një perandori uniforme, të përbërë nga myslimanë, të cilët duhet të ishin të bashkuar në synimet e tyre dhe në besnikërinë ndaj Sulltanit si Kalif. Në shërbim të këtij synimi ishte themelimi i shkollës së fiseve për fëmijët e krerëve dhe integrimin tyre në strukturat administrative të shtetit, si pjesë e një elite fisnore me vlera islamike osmane dhe moderniste. Sulltani përdori të gjitha mjetet për të penguar bashkimin e shqiptarëve dhe u tregua shumë i vëmendshëm në zvarritjen dhe kundërshtimin e të gjithë kërkesave të tyre me karakter etnonacionalist. Shteti osman e pa arsimin si pjesë të pandashme të përpjekjeve për të theksuar përkatësinë e përbashkët fetare të shqiptarëve me turqit dhe thellimin e ndasive në mes shqiptarëve me fe të ndryshme, me qëllim parandalimin e zhvillimit të etnonacionalizmit shqiptar.
Hyrje
Gjatë sundimit të Abdyl Hamidit II, panislamizmi i mbështetur nga shteti ofroi një mundësi të madhe për të rindërtuar një identitet që mund të riparonte krenarinë e thyer të muslimanëve dhe u përdor si një ideologji që do të bashkonte arabët, kurdët, shqiptarët dhe myslimanë të tjerë, të cilët kishin filluar të shfaqnin tendenca separatiste. Në interes të Perandorisë, Sulltani e kishte bërë të detyrueshëm arsimimin në gjuhën turke ose arabe te myslimanët, pavarësisht nga prejardhja e tyre kombëtare. Shpresohej se një frymë e njëtrajtshme feje dhe gjuhe shtetërore do të mund të krijonte një barrierë ndërmjet elementëve të krishterë e myslimanë. Duke pasur parasysh strukturën dhe gjeografinë komplekse shoqërore, prezantimi i otomanizmit si identiteti kryesor për komunitetet e ndryshme të Perandorisë, shumë prej të cilave kërkonin autonomi të shtuar dhe madje sovranitet territorial, ishte një masë e llogaritur që shteti osman qe i detyruar të ndërmerrte. Qeveria osmane jo vetëm u ndesh me rebelimin e krishterë, por pakënaqësia u shtua dhe brenda shoqërisë myslimane.
Përballë separatizmave etnonacionaliste dhe kërkesave rajonale për autonomi, reformatorët brenda shtetit dhe më gjerë e panë arsimin e centralizuar si një mjet për të izoluar dhe çrrënjosur fenomenet e rezistencës etnonacionale dhe fetare dhe për të integruar komunitete të ndryshme në një shoqëri të përbashkët, shumëkombëshe ose kozmopolite, moderne osmane. Në fillim të viteve 1860, Ahmed Xhevdet Pasha kishte kërkuar krijimin e xhamive dhe të shkollave kuranike me qëllim të civilizohej popullsia dhe të përforcohej respekti ndaj parimeve të islamit. Për të penguar zhvillimet e pritëshme nacionaliste, Porta e Lartë dërgoi në vilajetet shqiptare, në vitin 1898, zyrtarë nga Ministria e Arsimit Publik si dhe “ulema” të zgjedhur nga Zyra e Sheh-ul Islamit. Fakti që “ulematë” iu bashkuan kësaj sipërmarrje tregon përdorimin e arsimit fetar si mjet “shkombëtarizimi” ose rëndësinë që shteti osman po tregonte për transmetimin e islamit dhe formimin e besnikërisë ndaj shtetit osman. Sulltan Abdyl Hamiti II u angazhua që me anë të arsimimit t’i integrojë në shtet fëmijët e elitave myslimane joturke, për t’i bërë ata nënshtetas besnikë të Perandorisë. Shpresohej se një frymë e njëtrajtshme feje dhe gjuhe shtetërore do të mund të krijonte një barrierë ndërmjet elementëve të krishterëve e myslimanë.
Ekziston një varg arsyesh sociale ekonomike e politike të forta që nuk lejonin të flitet për një përputhje të interesave të masave të gjëra të popullsisë me ato të rretheve sunduese osmane. Kryengritjet e viteve ’30-’40 shërbyen si tharm për zgjimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, që shpuri në lëvizjen kulturore dhe politike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në këtë periudhë, në shoqërinë shqiptare po ndodhnin ndryshime. Elita myslimane shqiptare, e cila kishte përfituar shumë nga regjimi i Abdyl Hamidit në këmbim të besnikërisë së saj, u zëvendësua nga një elitë e re intelektuale-nacionaliste shqiptare, e cila bëri thirrje për reforma në dobi të gjithë shqiptarëve. Emiddio Licursi e përshkruan nacionalizmin shqiptar si të “shumëzëshëm”, ndryshe nga lëvizjet e tjera nacionaliste në Ballkan.
Pas vitit 1878, qëllimi kryesor i Abdyl Hamidit II ishte që ta ruante integritetin territorial të shtetit osman. Duke e kuptuar se arritja e këtij qëllimi kërkonte unitet të brendshëm, Sulltani kërkoi të krijonte një ndjenjë të re të solidaritetit politik të bazuar mbi fenë e përbashkët të myslimanëve. Ai e shfrytëzoi autoritetin qendror të tij, dhe e përdori fenë si një vegël ideologjike për ta bashkuar dhe për ta shndërruar komunitetin fetar në një komunitet politik – domethënë në një entitet mysliman osman. Humbja e territoreve pas Traktatit të Berlinit të vitit 1878 bëri që etnia shqiptare të bëhej grupi më i rëndësishëm mysliman në Ballkanin osman dhe shqiptarët të fitonin një vend të veçantë në politikën osmane.
Copëtimi ndërmjet vilajeteve të ndryshme ua mohonte trojeve shqiptare karakterin e tyre etnik shqiptar dhe i mbante shqiptarët të varur dhe në lidhje me Perandorinë Osmane. Stambolli nuk e pranonte ekzistencën e shqiptarëve si komb, por duhet thënë se në këto pozicione qëndronin edhe disa qarqe nga paria e shqiptarëve që ishin të lidhur me interesa të shumëfishta me Portën. Aristokracia shqiptare ishte mbyllur në gëzhojën e vet të vilajetit dhe nuk kishte arritur në homogjenizimin e saj politiko-kombëtar. Ajo mbeti tradicionale brenda sferave të interesave të veta, duke mos e kapërcyer murin e pashallëkut.
Sipas George Walter Gawrych, duket se Abdyl Hamiti II u mbështet mbi disa familje shqiptare me influencë, siç ishin ato Toptani dhe Vlora, si edhe te krerët lokalë të vilajetit të Kosoves. Ai u mundua të zhvillonte rrjetin e xhamive dhe të shkollave. Ne fakt, në vitet 1880, iu dha një mbështetje e veçantë financiare zhvillimit të arsimit fillor në vilajetin e Kosovës dhe të Shkodrës. Në administratën osmane, ngritja e shkollave publike vlerësohej si njëri prej çelësave për të ruajtur rendin dhe sigurinë në vilajetin e Kosovës, po aq i rëndësishem sa edhe vendosja e njësive ushtarake dhe ndërtimi i rrugeve. Abdyl Hamidi II arriti të influencojë në krijimin e një fraksioni religjioz dhe konservativ të shqiptarëve muslimanë, i cili nuk e mirëpriste idenë e bashkimit të Shqipërisë në një provincë të vetme që kishte propozuar Abdyl Frashëri. Porta e Lartë nuk mund të përballonte shfaqjen e një zhvillimi kulturor kombëtar dhe laik midis shqiptarëve myslimanë, duke krijuar bashkësi me shqiptarët e krishterë dhe, si rrjedhojë, shfaqjen e një interesi të veçantë kombëtar. Mbështetur në sistemin e mileteve, në çështjen e arsimit në gjuhën amtare, Perandoria Osmane i trajtoi shqiptarët ndryshe nga popujt e tjerë. Shqiptarët myslimanë i konsideronte si një nga komponentët e saj, ndërsa shqiptarët e krishterë si “pakica ortodokse dhe katolike”. Gjuha e mësimit në shkollat e hapura nga shteti, që frekuentoheshin kryesisht nga myslimanët, ishte turqishtja.
Por, me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët kërkuan të diferencohen nga bashkëfetarët dhe të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar. Gjuha thuri unitetin e brendshëm shqiptar dhe përforcoi një identitet shqiptar të dallueshëm nga osmanët dhe fqinjët e tyre sllav dhe grek. Shqiptarët ishin mbledhur dhe kishin krijuar një Komitet Shqiptar të Reformave, i cili i dërgoi një memorandum Vezirit të Madh në korrik të 1896-s, në emër të krishterëve dhe të myslimanëve, duke protestuar kundër ndarjeve që ekzistonin në Perandorinë Turke, sipas të cilit të krishterët ortodoksë shqiptarë konsideroheshin si grekë ose sllavë, sipas vendit ku kishin lindur: në jug apo në veri myslimanët konsideroheshin si turq dhe katolikët si latinë. Edhe përkundër asaj se myslimanët e Ballkanit u përkasin tri grupeve të mëdha dhe disa më të vogla gjuhësore e etnike, ata politikisht janë konsideruar si një komb mysliman unik.
Sistemi fisnor te shqiptarët.
Toskëria dhe Gegëria kishin përjetuar kushte të ndryshme zhvillimi. Shoqërisë toske i mungonte organizimi fisnor, ishte më e integruar në sistemin perandorak dhe më e lidhur me botën e jashtme. Një numër i vogël familjesh të pasura myslimane formuan gurin e themelit të sundimit osman në Shqipërinë e Jugut, pasi dhanë më shumë njerëz për elitat otomane. Ndërsa shoqëria gege ishte e përbërë nga fise, disa prej të cilëve ishin fetarisht të përzierë, katolikë dhe myslimanë. Kjo përzierje i çoi zyrtarët otomanë në përfundimin se besnikëria fisnore në mes malësorëve shqiptarë dominon mbi përkatësinë fetare.
Pjesa më e madhe e rrjeteve të solidaritetit dhe të pushtetit ndërtoheshin rreth personazheve, “krerëve” që ia dilnin mbanë të kishin ndikim në shoqëri, duke përdorur lidhjet farefisnore, por edhe lidhjet në bazë fshati dhe krahine. Ata ishin të pasur dhe influenca e tyre matej me numrin e “pushkëve” që ata mund të nxirrnin, do të thotë me numrin e njerëzve që ishin të gatshëm t’u shkonin pas. Nëpër kuvende ishin ata që i merrnin të gjitha vendimet.
Në kohën e Sulltan Abdyl Hamidit II krerët e malësive veriore nuk kishin edhe aq frikë, se mos qeveria osmane ndërmerrte kundërveprime, aq më tepër që secili prej tyre kishte ndonjë lidhje në gardën personale shqiptare të Sulltanit. Një pjese të madhe të këtyre krerëve, Sulltani u kishte dhënë çifligje në pjesë të ndryshme të Perandorisë, tituj, ofiqe etj. duke i lidhur me interesa të shumëfishta me shtetin osman. Në ato kushte, forcat progresive shqiptare të kohës ishin të detyruara të vepronin në dy drejtime: Të zhvillonin luftë në nivel politik kundër shtetarëve osmanë dhe të zhvillonin luftë në nivel lokal kundër krerëve të fiseve, të cilët, më shumë se për unitetin dhe tërësinë territoriale kombëtare, ishin për ruajtjen e interesave fisnore në rajonet ku ishte e fortë tradita fisnore e organizimit, si dhe mbështetjen e çdo politike perandorake që nuk kërcënonte interesat e tyre. Abdyl Hamidi II dhënien e privilegjeve për krerët e rëndësishëm shqiptarë e kishte pjesë të politikës së tij për të ruajtur rendin dhe qetësinë publike në trevat shqiptare, që po përballeshin me kërcënimet e shovinistëve fqinj. Qëndrimi i butë dhe dhënia e privilegjeve, bënë që mjaft krerë, sidomos në Kosovë, të mbeteshin për shumë kohë besnikë ndaj tij, megjithëse Sulltani nuk pranoi asnjë nga kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Këta krerë kishin vënë në plan të parë interesat e veta dhe pastaj ato të kombit që i përkisnin.
Shqiptarët ishin të integruar në sistemin otoman, por disa drejtues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare po shikonin për një strategji shkëputjeje, pasi po e shikonin kolapsin e Perandorisë si të afërt. Ata ishin kombi i parë me shumicë myslimane që kërkuan autonomi ose pavarësi, ndërkohë që hapësira etnike shqiptare në brendësi të Perandorisë Osmane ishte pa ndonjë status të veçantë, të drejta autonome, privilegje etnopolitike etj. Kundër programit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, turqit përdorën arsimin, duke mos lejuar mësimin e gjuhës shqipe në shkolla, pasi kështu sipas tyre shqiptarët do të orientoheshin në identitete të veçanta, në themel të të cilave do të ishte feja. Në një periudhë afatgjatë shqiptarët myslimanë, pa të drejta mësimi në gjuhën e tyre do të asimiloheshin në turq. Shqiptaret do të shihen si një shtyllë mbajtese e Perandorisë Osmane në këtë pjesë të Evropës.
Në shtetin osman, si në të gjitha vendet në modernizim gjatë shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Historia e arsimit u përjetua pothuajse si një nëntitull i historisë politike, pasi ndryshimet që ndodhën në fushën politike nuk vonuan të reflektojnë mbi arsimin dhe institucionet arsimore, të cilat u shndërruan në vende ku transferohen dhe adoptohen ideologjitë kombëtare, përtej të qenit thjesht vende për socializim, marrje njohurish dhe përvetësim aftësish. Në funksion të përpjekjeve për të penguar rritjen e vetëdijes kombëtare te pjesa myslimane e shoqërisë shqiptare, Abdyl Hamidi II i pranoi shqiptarët në shkollën (Aşiret Mektebi), që fillimisht ai e kishte ngritur për shkollimin e bijëve të krerëve fisnorë arabë. Ky institucion intrigues solli fëmijët e udhëheqësve fisnorë me ndikim nga periferitë në qendrën perandorake, në Stamboll, për t’i edukuar ata dhe më pas për t’i integruar në strukturat e shtetit osman. Përmes kësaj shkolle, edhe djemtë e krerëve shqiptarë do të shkolloheshin dhe do të forconin ndjenjën e besnikërisë ndaj shtetit, si dhe do të fitonin poste, grada, tituj dhe privilegje. Sulltani preferoi t’i afronte shqiptarët, të cilët ai i konsideronte një forcë besnike dhe të besueshme, absolutisht e nevojshme për mbarëvajtjen e sundimit osman në provincat evropiane.
Pranimi i nxënësve shqiptarë në Shkollën e fiseve (Ashiret Mektebi)
Ndonëse shkolla fisnore u hap për fëmijët e fiseve arabe, pas një kohe të shkurtër në shkollë u pranuan edhe fëmijët kurdë. Kjo ngriti edhe çështjen e përfshirjes së fëmijëve shqiptarë. Më 12 korrik 1898, në një propozim të dorëzuar Abdyl Hamidit II vihej në dukje se Shqipëria e Veriut kishte nevojë për reforma dhe ishin bërë sugjerime të ndryshme për reformat që do të kryheshin. Pranimi i djemëve të krerëve shqiptarë në shkollën e fiseve (Ashiret Mektebi) tregoi mënyra të reja bashkëpunimi të autoriteteve osmane me këta krerë. Sulltan Abdyl Hamiti II ishte plotësisht i vetëdijshëm për rëndësinë gjeopolitike në rritje të vilajeteve shqiptare për mbijetesën e Perandorisë dhe, duke ndjekur shembullin e reformatorëve të mëparshëm, donte që përfitimet e arsimit publik të arrinin në të gjitha territoret.
Valiu i Kosovës kishte kërkuar që kuota e dhjetë studentëve për krahinën e tij të rritet së paku në dymbëdhjetë. Në gusht, Ministri i Brendshëm informoi Vezirin e Madh se krahinës së Manastirit iu caktua një kuotë prej katër studentësh, dy për Dibrën dhe dy të tjerë për Elbasanin, por kërkesat ishin për më shumë. Mytesarifi i Dibrës kishte informuar në Stamboll se pesëmbëdhjetë krerët e fiseve kishin kërkuar që djemve të tyre t’u jepej privilegji për të ndjekur shkollën.
Dokumenti më i vjetër që mund të identifikohet në lidhje me pranimin e nxënësve shqiptarë në shkollën e fiseve është i datës qershor 1902. Në shkresën e dërguar nga Serkâtib-i Hazret-i Şehiryârî Tahsin Pasha nga Zyra Kryesuese e Bibliotekës së Pallatit Yıldız, thuhej se regjistrimi i fëmijëve të fiseve shqiptare ishte parë i përshtatshëm me dekretin e Sulltanit dhe këtë vit do të pranoheshin 20 studentë. Kjo shkresë e Tahsin Pashës paralajmëronte hapjen e dyerve të Shkollës së siseve për fëmijët shqiptarë.
Në dokumentin e datës 14 korrik 1902, të Ministrisë së Arsimit ishte bërë shpërndarja e 20 nxënësve shqiptarë që do të regjistroheshin në atë shkollë sipas madhësisë dhe rëndësisë së krahinave: 10 nga Kosova, 4 nga Shkodra, 4 nga Manastiri dhe 2 nga Janina. U dhanë udhëzime që nxënësit shqiptarë, duhet të ishin në Stamboll në fillim të gushtit. Shpenzimet e udhëtimit, ushqimit dhe të gjitha shpenzimet e tjera të nxënësve që vinin nga vilajetet shqiptare ishin të diferencuara: nxënësve që vinin nga Kosova do t’i jepeshin 685 kurushë; nxënësve nga Shkodra 890 kurushë; nxënësve nga Manastiri 570 kurushë dhe nxënësve që vinin nga Janina 650 kurushë.
Gjatë procesit të regjistrimit të kandidatëve u ishte premtuar atyre se “do të marrin grada të larta dhe shpërblime të mëdha; do të kishin shenja të ndritshme në rrobat e tyre; do të dërgohen në vendlindjet e tyre një herë në vit”. Gjatë procesit të përzgjedhjes, ishte bërë dhe kontrolli mjekësor i studentëve, për të përcaktuar ata që janë të prirur për mësim dhe stërvitje; ata që janë fizikisht rezistent ndaj ndryshimeve të motit; ata që janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj tuberkulozit dhe sëmundjeve të tjera, të cilët duhet të pajisen me dokumentet mjekësore përkatëse.
Dokumentet arkivore tregojnë se shqiptarët treguan interes për Shkollën e fiseve. Gjatë vitit 1902 ishin bërë kërkesa për pranimin e djemëve të Mahmut Xhelaldin Efendiut dhe Xhejlan Sefedin Agës; të djemëve Ismail, Faik, Hajredin dhe Ferid të Shefki Gjilanit; Rashid e Tahir të Mahmud Agës; regjistrimi i katër kandidatëve nga Elbasani dhe Dibra në vilajetin e Manastirit. Në shkurt të vitit 1905 u kërkua regjistrimi i djemëve të Ali Zyberit nga Gjakova; të Haxhi Ali Agës nga Mitrovica; dy kandidatëve nga Shkodra; të Ahmetit dhe Hamzait, përkatësisht djalit dhe nipit të Haxhi Ali Agës nga Mitrovica; të Mahmud Sali Efendiut, nipi i Gosmir Hoxhës nga Gjakova. Ndërsa në vitin 1907 ishte kërkuar regjistrimi i gjashtë djemëve nga Plava dhe Gucia; regjistrimi i Abdylhamitit dhe Xhevdetit, djem të Sulejman Bej Gjylbegut nga Shkodra; regjistrimi i Jahja Bejzade Neshetit nga Janina; të Adil Efendiut, djalit të Shukri Beut nga Dibra etj. Duket theksuar se asnjëri nuk ishte pranuar, me të njëjtin argument se ishte plotësuar plani prej 20 vetësh për vilajetet shqiptare.
Pavarësisht nga këto refuzime, duket se një grup i dytë shqiptarësh ishte pranuar në atë shkollë në vitin 1904. Po kështu, më 17 dhjetor 1906, Veziri i Madh Ferid Pashë Vlora, i shkroi Sulltanit, që djali i njërit prej të njohurve të tij nga Janina të lejohej të ndiqte shkollën, e cila u miratua nga Pallati më 9 prill 1907. Nga shënimet në amzën e shkollës del se në vitin 1902 u pranuan 32 shqiptarë; në vitin 1905-20 studentë shqiptarë dhe në vitin 1906-1 student, gjithsejt 53 studentë shqiptarë nga të katër vilajetet.
Ndër problemet e tjera që lindën në shkollë përmendet bashkekzistenca e studentëve arabë, kurdë dhe shqiptarë në shkollë, që kishte krijuar probleme me sigurinë në shkollë. Në fakt, herë pas here shpërthyen përleshje në mes të studentëve, prandaj për sigurinë e shkollës u vendosën forca të ruajtjes së rendit: një oficer, katërmbëdhjetë ushtarë, një komisar policie dhe tre xhandarë, që qëndronin vazhdimisht brenda shkollës. Megjithëse shkolla duhet t’i dërgonte studentët në shtëpi çdo vit, pas vitit 1894, pushimet jepeshin çdo dy vjet. Për të ulur shpenzimet dhe për të thjeshtuar procesin, studentët kthehen nga pushimet bashkë me kandidatët e sapo regjistruar nga krahinat e tyre.
Shkolla e fiseve i pranoi shqiptarët në vitet e zhvillimeve të vrullëshme, kur territoret shqiptare po rrezikoheshin nga shovinistët fqinje, prandaj shqiptarët, të bindur në dobësimë e Perandorisë Osmane, kërkuan t’i marrin vetë në dorë fatet e tyre. Përballë rrezikut, shqiptarët u bashkuan në mbrojtje të trojeve kombëtare, duke forcuar bashkëpunimin e tyre, çfarë nuk u prit mirë nga Stambolli, i cili vazhdoi me politikën e kulaçit e të kërbaçit, duke kombinuar dhënien e privilegjeve për krerët me përdorimin e dhunës kundër forcave kryengritëse shqiptare.