Artan Nati/
Disa vite më parë, Umberto Eco, në një leksion në Universitetin e Bolonjës, foli për artin e vjetër të shpikjes së armiqve, edhe kur ata nuk ekzistojnë. Sipas tij, kjo nevojë nuk lind nga fantazia, por nga instinkti për t’u rreshtuar pranë “tanëve” dhe për t’u përballur me “ata të tjerët”.
Eco e nisi me një episod në një taksi në Nju Jork. Shoferi pakistanez, pasi mori vesh se pasagjeri ishte italian, i bëri pyetjet e zakonshme: popullsia, gjuha, dhe më pas – pyetja që nuk priste përgjigje të zbrazët – “Po armiqtë tuaj, kush janë? Me kë jeni në luftë?”
Kur Eco i tha se Italia nuk ka armiq dhe luftën e fundit e kishte bërë gjysmë shekulli më parë, shoferi u habit: “Si mund të ekzistojë një vend pa armiq?”
Ky dyshim e bëri shkrimtarin të reflektojë: italianët nuk kanë një armik të jashtëm, por përbrenda janë gjithnjë në betejë. Dhe ndoshta, thotë Eco me ironi, pikërisht kjo mungesë e një armiku të përbashkët është ajo që e lë Italinë paksa të zbrazët.
Për ne shqiptarët, jeta duket e pashije pa një “armik” në horizont. Është si të na heqësh kripën nga buka, thjesht nuk shkon. Që nga koha e Skënderbeut e deri te komenti më i fundit në Facebook, kemi pasur gjithmonë nevojë për një të keqe, një forcë të errët ndaj së cilës të shfryjmë energjinë patriotike. Por, pyetja është: a është kjo paranojë jonë e trashëguar nga histori të hidhura, apo thjesht një varësi kronike ndaj adrenalinës së katastrofës që po troket te dera?
Kur nuk kemi ndonjë rrezik real që të na mbajë zgjuar natën, ne e shpikim atë. E gjejmë te komshiu që sheh pak gjatë në oborrin tonë, te krahinat “e tjera” që flasin pak ndryshe, te përplasja klasike Veri-Jug, apo tek mënyra si dikush guxon të vishet ndryshe nga zakoni. Madje, edhe privatësia e tjetrit bëhet një fushëbetejë e re, sepse, siç dihet, ne nuk mund të qëndrojmë të qetë pa një dramë për t’u konsumuar me pasion.
Kjo nuk është rastësi. Shekuj me radhë kemi jetuar mes pushtimesh, komplotesh dhe betejash ku armiku ishte gjithmonë pas qoshes. Në këtë terren, mosbesimi u bë refleksi ynë i parë, një mekanizëm mbijetese. Por, teksa rreziku i jashtëm u zhduk, mekanizmi mbeti, si një alarm që bie edhe kur s’ka zjarr. Dhe kështu, ne nuk dimë të rrijmë bashkë pa e ndarë veten në kampe, sikur përballë kemi gjithmonë një rrethim imagjinar. Në fund të fundit, për ne, pa një armik, historia duket si një teatër bosh ku nuk ka kush të luajë rolin e të keqit.
Sikur të mos mjaftonin plagët e hapura me fqinjët, Kosova ende përballë kërcënimeve të Serbisë, çështja çame e lënë pezull në marrëdhëniet me Greqinë, ne i kthejmë shpatat drejt vetes. Në vend të solidaritetit, zgjedhim të ndërtojmë mure mosbesimi. “Njashtu si i don hasmi”, thoshte Fishta, dhe duket sikur e kemi kthyer në moto kombëtare.
Në Shqipëri, nuk të duhet shumë për të mbyllur një debat. Mjafton të thuash: “Jo se e them unë, por kjo është e vërteta.” Dhe aty mbaron gjithçka. Është fjalia e artë që përdoret nga të gjithë – nga debati në kafene, te politikani në podium. Të gjithë kanë “të vërtetën” e tyre, të pakundërshtueshme, të palëkundur, si një send i shenjtë që nuk vihet në dyshim.
Shpesh, për ta bërë këtë të vërtetë edhe më të rëndë në peshore, i japim vetes ose atyre që adhurojmë veti hyjnore. Kur thuhet “e tha filani”, atëherë debati ka mbaruar. Argumentet e palës tjetër nuk kanë vend, sepse të vërtetat tona nuk janë për t’u provuar, por për t’u besuar.
Në Shqipëri, nuk kemi nevojë për argumente të gjata, statistika apo prova shkencore. Mjafton një frazë e vogël dhe gjithçka mbaron. Thuaj “për atë Zot”, dhe biseda merr fund, sikur Zoti vetë të ketë zbritur e të ketë firmosur konkluzionin. Ose, edhe më mirë, thuaj: “Kështu e ka thënë vetë Kryetari i partisë”, dhe ja ku jemi: dera e diskutimeve mbyllet, sikur po mbyllim kasafortën e së vërtetës absolute.
Sepse tek ne, fjala e dikujt që e konsiderojmë “hyjnor” nuk është thjesht opinion, është ligj. Mund të jetë politikani që na mban me premtime si buka e përditshme, mund të jetë i pari i fisit, ose edhe “i urti” i fshatit që rrëfen legjenda urbane në kafene. Në momentin që ai flet, çdo ide tjetër shuhet, jo se është e gabuar, por sepse nuk guxon të ekzistojë.
Kështu funksionon demokracia jonë e improvizuar: nuk debatojmë për të kuptuar, debatojmë derisa dikush të hedhë mbi tryezë “kartën hyjnore”. Pastaj heshtje. Dhe jo ajo heshtja e mirëkuptimit, por ajo e nënshtrimit. Në vend që të mbyllet biseda me fjalën “më binde”, tek ne mbyllet me “këtu e tha ai që di gjithçka”.
Në këtë mënyrë, kemi ndërtuar një kulturë ku idetë nuk maten me peshën e argumentit, por me titullin e autorit. Dhe ndërsa dera e diskutimeve mbyllet, dera e fanatizmit hapet ngadalë,
Ndërkohë, ne mburremi se jemi komb paqësor, se nuk kemi sulmuar kurrë fqinjët tanë. Dhe kjo është e vërtetë. Por nëse nuk i kemi sulmuar ata, e kemi kompensuar mirë me luftën që bëjmë mes nesh. Luftë mes individëve për inate personale, luftë mes fiseve për një kufi toke, luftë mes partive politike për pushtet, luftë mes krahinave për krenari boshe. Nga përçarjet e Rilindjes Kombëtare, tek bllokimet e sotme politike që lënë peng reforma të rëndësishme, historia jonë e brendshme është më e mbushur me beteja se çdo kufi i jashtëm.
Edhe kur kemi interesa të përbashkëta, ne arrijmë t’i harrojmë. Edhe kur kemi armiq të përbashkët, shpesh përfundojmë duke u rreshtuar në krah të tyre, vetëm e vetëm për të mposhtur kundërshtarin brenda shtëpisë. Është si të djegësh hambarin tënd për t’i bërë dëm komshiut, pa menduar se ke mbetur pa bukë.
Kështu që, para se të mburremi se nuk kemi luftuar kurrë me fqinjët, ndoshta duhet të pyesim veten: a kemi mësuar ndonjëherë të bëjmë paqe me njëri-tjetrin? Sepse ndryshe, “paqja shqiptare” është thjesht një mit, një flamur që e valëvisim jashtë, ndërsa brenda shtëpisë vazhdojmë të luftojmë.
Kështu, duke e reduktuar Tjetrin në armik, ne nuk e ndërtojmë shoqërinë, e rrënojmë atë. Në vend të parajsës së bashkëjetesës, krijojmë ferrin tonë me duart tona, këtu, në këtë copë toke që e quajmë Shqipëri.
Të kesh një armik na ofron një pengesë me të cilën mund të masim vlerat tona. Kur bashkohemi dhe përpiqemi ta kapërcejmë atë pengesë, kjo na lidh në një kauzë të përbashkët dhe na lejon të përcaktojmë identitetet tona. Ne identifikohemi me grupe që nuk janë vetëm “pro” diçkaje, por edhe “kundër” diçkaje tjetër.
Kjo ndodh sepse, në thelb, nuk kemi ndërtuar një vetëdije kolektive që e bazon unitetin mbi vlera të përbashkëta dhe jo mbi kërcënime të përbashkëta. Ne nuk kemi ende një projekt qytetar që të na bashkojë në kohë paqeje. Prandaj krijojmë armiq të rinj për të ndier veten “patriotë”. Por kjo është si të ndërtosh një shtëpi në rërë: çdo herë që fryn era e paqes, themelet bien.
Në vend që ta përjetojmë paqen si europianët, si një kohë për të ndërtuar ura, për të bashkëpunuar dhe për të çuar vendin përpara, ne e kthejmë në një periudhë ankthi kolektiv: kush është në listë për t’u shpallur “armik” këtë javë? Gruaja që ngre zërin për të drejtat e saj? I riu që largohet për të kërkuar një të ardhme më të mirë? Deputeti që voton ndryshe nga “linja e partisë”? Apo profesori që guxon të kritikojë publikisht?Nëse duam vërtet të europianizohemi, duhet të rimendojmë rrënjësisht nocionin tonë të atdhedashurise. Atdhedashuria nuk është vetëm të vdesësh për atdheun në një moment krize; është edhe më i vështirë dhe më i vlefshëm të jetosh me të tjerët për atdheun çdo ditë. Të ndërtojmë, jo të copëtojmë. Të debatojmë si qytetarë, jo të përjashtojmë si prokurorë. Të pranojmë dallimet si pasuri, jo t’i vendosim ato si mina në sheshin e përbashkët.Sepse, nëse vazhdojmë kështu, nuk po mbrojmë Shqipërinë nga armiqtë, po e shndërrojmë Shqipërinë vetë në një armik të brendshëm. Dhe ky nuk është europianizim; kjo është vetëshkatërrim i stilit ballkanik, por me flamurin në dorë dhe me një fjalim “patriotik” në buzë.