Gjon F. Ivezaj/
Trojet shqiptare, të shtrira në zemër të Ballkanit dhe në udhëkryqin më të rëndësishëm të botës mesdhetare, kanë qenë që në lashtësi pjesë e pandashme e hapësirës iliro-romake dhe e rrjedhave themelore të qytetërimit evropian (Strabo, Geographica; Plinius Secundus, Naturalis Historia). Popullsia autoktone iliro-dardane u përfshi herët në proceset kulturore, juridike dhe fetare të Perandorisë Romake, duke krijuar një terren të favorshëm për pranimin e krishtenizmit në fazat e tij më të hershme (Corpus Inscriptionum Latinarum).
Përhapja e krishtenizmit në Ballkan dhe në trojet ilire lidhet drejtpërdrejt me veprimtarinë misionare të Shën Palit Apostull. Burimi më autoritativ i krishterimit, Bibla, dëshmon se Shën Pali, gjatë udhëtimeve të tij misionare rreth viteve 49–60 pas Krishtit, e shtriu predikimin e Ungjillit “deri në Iliri” (Biblia Sacra, Epistola ad Romanos 15:19). Kjo dëshmi kanonike vendos Ilirinë dhe Ballkanin perëndimor ndër hapësirat e para evropiane ku u shpall feja e krishterë, pothuajse njëkohësisht me Greqinë dhe Italinë (Eusebius Caesariensis, Historia Ecclesiastica; Hieronymus, De Viris Illustribus).
Kjo hershmëri apostolike përforcohet nga tradita patristike dhe nga dokumentet kishtare të ruajtura në arkivat më të rëndësishme të botës së krishterë, veçanërisht në Archivio Apostolico Vaticano, Bibliotheca Apostolica Vaticana dhe në koleksionet latine të Archivum Romanum Societatis Iesu, ku ruhen dorëshkrime, kopje aktesh kishtare dhe komente të etërve të Kishës mbi shtrirjen gjeografike të ungjillëzimit apostolik.
Që nga fundi i shekullit I dhe gjatë shekujve II–III, krishtenizmi u konsolidua në qendrat kryesore iliro-romake si Dyrrachium (Durrësi), Apollonia, Scodra (Shkodra), Ulpiana, Butrinti dhe Nikopolis. Kjo dëshmohet nga bazilikat paleokristiane, mbishkrimet funerare dhe mozaikët liturgjikë, të dokumentuara në burime arkeologjike dhe të ruajtura në Corpus Inscriptionum Latinarum, Archivio di Stato di Roma, Archivio di Stato di Milano dhe në fondet kishtare të Archivio Storico Diocesano. Këto dëshmi provojnë se krishtenizmi në trojet shqiptare ishte i organizuar dhe institucional që në fazat e hershme.
Përhapja e krishtenizmit në Evropë, e nisur që në shekullin I, u zgjerua gjatë shekujve II dhe III në Ballkan, Itali, Galinë dhe Hispaninë, pavarësisht përndjekjeve perandorake, siç dëshmojnë autorë klasikë romakë dhe apologjetë të krishterë (Tacitus, Annales; Tertullianus, Apologeticum). Këto burime, të ruajtura në arkivat kombëtare të Romës dhe Parisit, përbëjnë bazë të rëndësishme për studimin e krishterimit të hershëm evropian.
Një kthesë vendimtare ndodhi në vitin 313 pas Krishtit, kur perandori Konstandini i Madh, me origjinë ilire, shpalli lirinë fetare për të krishterët përmes Ediktit të Milanos, të shpallur në muajin shkurt të atij viti (Lactantius, De Mortibus Persecutorum; Eusebius Caesariensis, Historia Ecclesiastica). Teksti i këtij edikti ruhet në traditën latine dhe greke dhe dokumentohet në fondet e Archivio Apostolico Vaticano dhe Archivio di Stato di Milano, duke shënuar fillimin e institucionalizimit të krishtenizmit në Evropë.
Pas vitit 313 dhe sidomos pas Koncilit të Nikesë në vitin 325, ku morën pjesë ipeshkvij nga provincat ilire, krishtenizmi u organizua përfundimisht në strukturë universale (Acta Conciliorum Oecumenicorum; J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio). Dokumentet e këtyre koncileve ruhen në Archivio Apostolico Vaticano, Bibliotheca Apostolica Vaticana dhe në in Österreichisches Staatsarchiv në Vjenë, ku gjenden kopje mesjetare të akteve konciliare.
Trojet shqiptare dhe hapësira adriatike janë të dokumentuara gjerësisht edhe në arkivat e qytet-shteteve mesjetare. Archivum Ragusinum (Arkivi i Dubrovnikut) ruan dokumente latine dhe italiane mbi dioqezat, ipeshkvitë dhe lidhjet kishtare të bregdetit shqiptar me botën katolike perëndimore. Po ashtu, burime të rëndësishme ruhen në Archivio di Stato di Venezia, që dëshmojnë vazhdimësinë e jetës kishtare dhe kulturore shqiptare në Mesjetë.
Në Ballkanin jugor, dokumente të krishterimit të hershëm dhe bizantin ruhen në arkivat kishtare greke, veçanërisht në fondet e Γενικά Αρχεία του Κράτους (Arkivat e Përgjithshme të Shtetit Grek) dhe në arkivat patriarkale, të cilat dëshmojnë lidhjet e vazhdueshme kishtare midis Ilirisë, Epirit dhe botës bizantine.
Krishtenizmi në trojet shqiptare nuk u përhap si një thyerje e dhunshme e traditës vendase, por si një proces gradual ndërthurjeje me kulturën autoktone, duke ndikuar në zhvillimin e arsimit, shkrimit, artit dhe arkitekturës (Augustinus, De Civitate Dei; burime patristike latine). Kisha u shndërrua në ruajtëse të kujtesës kulturore dhe identitare të popullsisë vendase në shekuj.
Historia e krishtenizmit ndër shqiptarë, ballkanas dhe evropianë përfaqëson një trashëgimi të thellë qytetëruese, të dëshmuar nga burime biblike, patristike, arkivore dhe arkeologjike të ruajtura në arkivat më të fuqishme të botës perëndimore dhe lindore (Archivio Apostolico Vaticano; Bibliotheca Apostolica Vaticana; Archivum Ragusinum; Archivio di Stato di Roma, Milano e Venezia; Österreichisches Staatsarchiv; arkiva greke patriarkale).