Gjon F. Ivezaj/
Sotir Kolea lindi më 4 shtator 1872 në lagjen karakteristike të Goricës në qytetin e Beratit, një trevë e lashtë e kulturës dhe qytetarisë shqiptare. Ai u rrit në një familje me tradita të pasura qytetare, ku vlerat e arsimit, punës, ndershmërisë dhe dashurisë për atdheun ishin pjesë e edukatës së përditshme. Fëmijëria në një qytet si Berati, i njohur për bibliotekat e vjetra, për shkollat dhe për frymën e gjallë kombëtare, e ushqeu shpirtin e tij me ndjenja të thella atdhedashurie. Shkollimin fillestar e kreu në qytetin e lindjes dhe më pas vijoi studimet në gjimnazin grek të Manastirit, ku u dallua për zgjuarsi e etje për dije. Në ato vite të hershme, ai e kuptoi qartë se rruga e tij do të lidhej me shërbimin ndaj kombit dhe se dijeja ishte arma më e fortë në duart e shqiptarëve për t’u përballur me padrejtësitë historike.
Në vitin 1896, i pajisur me njohuri të thella dhe me vendosmërinë e një rilindësi të ri, filloi punë si mësues i gjuhës shqipe në qytetin e Kavallës. Ky ishte një akt i guximshëm, sepse arsimi shqip atë kohë ishte i ndaluar nga pushteti osman. Përmes mësimdhënies, Kolea jo vetëm që u jepte dijeni nxënësve të tij, por edhe i ushqente me dashurinë për gjuhën dhe kulturën kombëtare, duke mbjellë te ta frymën e lirisë. Angazhimi i tij në fushën e arsimit u bë baza mbi të cilën do të ndërtohej gjithë veprimtaria e mëvonshme.
Pas disa vitesh, rruga e jetës e çoi në Egjipt, ku jetonte një koloni e madhe shqiptarësh, sidomos në qytetet Kajro e Aleksandri. Aty ai u përfshi me gjithë energjinë e tij në lëvizjen kombëtare të diasporës. Në vitin 1911 u zgjodh sekretar i shoqërisë patriotike “Bashkimi”, një organizatë që u bë vatër e gjallë e përhapjes së arsimit shqip dhe e mbrojtjes së çështjes kombëtare. Përmes kësaj shoqërie, Kolea kontribuoi në hapjen e shkollave shqipe, në botimin e librave dhe teksteve mësimore dhe në organizimin e tubimeve ku rrihej çështja shqiptare. Ai ishte një publicist aktiv, shkrimet e të cilit pasqyronin jo vetëm idealet e lëvizjes kombëtare, por edhe një vizion të qartë për të ardhmen e Shqipërisë. Ishte përkrahës i vendosur i vendimeve të Kongresit të Manastirit të vitit 1908, duke besuar se alfabeti i njësuar ishte themeli për bashkimin shpirtëror të shqiptarëve.
Në vitin 1913, pas shpalljes së Pavarësisë, Kolea mori pjesë në Kongresin e Triestes, ku bashkë me Faik Konicën dhe intelektualë të tjerë iu drejtuan Fuqive të Mëdha për njohjen e shtetit shqiptar dhe për garantimin e tërësisë tokësore të tij. Në këtë kongres, ai u dallua si një nga mbrojtësit më të palodhur të çështjes shqiptare, duke e ngritur zërin me argumente të fuqishme kundër planeve të copëtimit të Shqipërisë. Në vitet pasuese, Kolea u shndërrua në një lloj diplomati të paemëruar, i cili me shkrimet dhe veprimtarinë e tij i bënte të njohura në Perëndim të drejtat legjitime të kombit shqiptar.
Gjatë Luftës së Parë Botërore ai u vendos në Lozanë të Zvicrës, ku nga viti 1915 deri në vitin 1919 drejtoi gazetën L’Albanie, e botuar në gjuhën frënge. Ky organ shtypi u bë tribuna më e fuqishme e çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare. Përmes tij, Kolea dhe bashkëpunëtorët e tij – si Mihal Turtulli dhe Hilmi Këlcyra – artikuluan me qartësi kërkesat e shqiptarëve për liri, pavarësi dhe tërësi tokësore. “L’Albanie” ishte një zë i fortë në mbrojtje të kombit, duke demaskuar planet e fqinjëve dhe duke bërë thirrje për mbështetjen e Shqipërisë në opinionin publik ndërkombëtar. Pas mbarimit të luftës, Kolea mori pjesë në delegacionet shqiptare në Konferencën e Londrës dhe në Konferencën e Paqes në Paris (1919–1920), ku mbrojti me vendosmëri interesat e Shqipërisë dhe kundërshtoi pretendimet territoriale të fqinjëve.
Pas kthimit në atdhe, veprimtaria e tij u përqendrua në fushën e kulturës dhe arsimit. Në janar të vitit 1928 ai u emërua drejtor i Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, detyrë të cilën e ushtroi deri në janar të vitit 1937. Në këtë funksion ai u shqua për vizionin e tij të qartë dhe përkushtimin e palodhur. Gjatë drejtimit të tij, fondi i librave u rrit nga katër mijë në mbi pesëmbëdhjetë mijë tituj. Ai sistemoi dhe katalogoi librat, duke botuar bibliografi të rregullta dhe duke i hapur dyert e bibliotekës për studiuesit e vendit. Përpjekjet e tij për të pasuruar koleksionin me dorëshkrime dhe libra të rrallë – ndër ta dorëshkrimet e Jani Vruhos dhe të Filip Shirokës – ishin dëshmi e vizionit të tij për të ruajtur trashëgiminë kombëtare. Për këto arritje, ai konsiderohet sot me të drejtë “babai i bibliotekonomisë shqiptare”.
Në fushën e krijimtarisë, Sotir Kolea la një trashëgimi të pasur. Vepra Shqipëria dhe shqiptarët është një analizë e gjerë mbi historinë, kulturën dhe identitetin kombëtar. Në vitin 1944 ai botoi Një tufë proverba, një përmbledhje me urtësi popullore që përbën një thesar të çmuar të folklorit shqiptar. Kolea la pas dorëshkrime të shumta, ndër të cilat një fjalor të gjuhës shqipe, një koleksion me mbi dymbëdhjetë mijë proverba, shënime për Kanunin, për Çamërinë, për botanikën dhe për letërsinë shqiptare e të huaj. Përkthimet e tij nga letërsia botërore sollën tek lexuesit shqiptarë frymën e kulturave të huaja dhe e pasuruan letërsinë kombëtare. Ai ishte gjithashtu anëtar i Institutit Mbretëror të Studimeve Shqiptare, ku punoi përkrah figurave të mëdha si Aleksandër Xhuvani dhe Eqrem Çabej, duke dhënë kontribut të vyer në fushën e gjuhësisë dhe historisë.
Përveçse dijetar, Kolea mbeti një qytetar i ndershëm, i cili nuk hezitonte të kritikonte dukuritë negative të kohës. Ai denoncoi hapur korrupsionin dhe padrejtësitë në administratë, gjë që i kushtoi edhe largimin nga detyra e drejtorit të Bibliotekës Kombëtare në vitin 1937. Pas kësaj, ai u vendos në Elbasan, ku vazhdoi të merrej me punë shkencore e kulturore deri në fund të jetës.
Më 3 korrik 1945, në moshën 73-vjeçare, Sotir Kolea u nda nga jeta në Elbasan. Vdekja e tij la një boshllëk të madh, por veprat dhe kujtimi i tij mbetën të pavdekshme. Në vitin 2002, ai u dekorua pas vdekjes nga Presidenti i Shqipërisë me urdhrin “Naim Frashëri” në kategorinë e artë, si njohje e kontributeve të tij të jashtëzakonshme në arsim, kulturë dhe shkencë.
Jeta dhe vepra e Sotir Koleas janë një shembull i shkëlqyer i rilindasit të vonë që i kushtoi gjithë jetën e tij kombit. Ai ishte një publicist i guximshëm, një dijetar i palodhur, një organizator i shquar dhe një patriot i përkushtuar. Figura e tij na mëson se dashuria për atdheun nuk është fjalë e zbrazët, por sakrificë, përkushtim dhe punë e përditshme. Kujtimi i tij do të mbetet gjithmonë i gjallë, ndërsa trashëgimia e tij kulturore e shkencore do të shërbejë si frymëzim për brezat që vijnë.
Photo by: https://m.wikidata.org/wiki/Q3301756