Nga Martin Camaj/

Prej 28 deri më 30 nandor u zhvilluen në New York kremtimet kushtue gjashtëdhetëvjetorit të fletores ma të vjetër shqiptare “Dielli”. Nuk qe vetëm nji kongres madhështor në dukjen e jashtme ndër sallat e gjana të farfurishme të “Americana Hotel” në qendrën e atij qyteti të stërmadh, por dhe nji takim mallëngjyes i mijra shqiptarësh të ardhun nga katër anët e Amerikës, të Kanadahit e të Europës. Dhe dihet se nji takim i tillë, në kushtet tona kështu të shpërndamë siç jemi jo vetëm në hapësi por edhe në mendime e besojma të ndryshme, nuk ishte e lehtë… Amerika u ba me kohë vendi i lirisë edhe për të gjitha komunitetet fetare, prandej këto institucione losin edhe sot e kësaj dite nji rol të madh në të gjitha shtresat e shoqnisë që përbahet prej kombesh e racash së ndryshme. Në përshtatëmeni me kushtet e vendit dhe komunitetet fetare shqiptare zhvillojnë ne Amerikë veprimtari të shumëllojshme shoqnore, doktrinare e kulturore kombëtare…..

Me 29 paradreke u zhvillue nji ceremoni madhështore në katedralen e New York-ut “Saint Patrick”.

Celebruen hirësitë arbreshe Mons.Perniciaro, Abati Minishi me priftnit arbreshë nji meshë solemne në ritin lindor. Mesha me kangët e bukura të ritit të vjetër lindor u tha në gjuhën shqipe, kori bani të shungullonte në shqipe hapësinë e këtij tempulli historik, mbushë plot e përplot me shqiptarë e arbreshë të Amerikës. Asistoshin Kardinali i New York-ut Eminenca Cooke, Peshkopi Stefan Lasko, i cili tha Besojmën e Ati Ynë në gjuhën shqipe. Don Zef Oroshi, përfaqësues i klerit katolik shqiptar në Shtetet e Bashkueme, mbajti lutjen e rastit. Ky i paraqiti Kardinalit Cooke të pranishmit tue cilësue këtë mbledhje fetare si ngjarje me randësi, njikohësisht si gjeti dhe fjalë lavdi për popullin shqiptar e historinë e tij. 
Mbas sjelljes fetare në “Saint Patrick” u vu për udhë parada mija vetësh, stolisë me kostumet e grave arbreshe si me kostume burrash e grash të viseve të ndryshme të Shqipnisë. Prijshin flamuj dhe pankarda. Parada kaloi nëpër rrugën e rrahun natë e ditë me mija njerzish në qëndrën e New York-utm quejtun Promenade Rockefeller Center….. 
Në sezonin e parë që filloi me 28 nandor në ora 9 të mëngjesit ma së pari foli Dr. Hamdi Oruçi, Chairman nacional i festimeve të Vatrës i cili u dha mirëse-ardhjen të pranishmëve tue theksue karakterin kulturor të Vatrës në të kaluemen dhe qëllimet kulturore shoqnore pa dallime njerëzish kulture që merren me çështje shqiptare, qofshin këta shqiptarë apo të huej…. 
Puna filloi me kumtesën e profesor Zef Sqiroit: “Kuptimi i fjalës Arbër dhe përgjegja e tij në vetëdijen e popullit shqiptar”. Prof. Sqiro ndoq përdorimin e fjalës greke Alvanon, Alvanitis, Alvani, Alvana nëpër kronikat bizantine dhe vjen në përfundim se këto variante si forma shqipe Arbër-i kanë vështrimin “gjithë fisi shqiptar” si dhe “vendi apo atëdheu i shqiptarevet”. Ai tha mandej se shqiptari dhe sot kudo që shkon ngul vatrën e tij, mun aty krijon e vijon dhe të qenunit “Arbër”- shqiptar. Sqiro shtoi: “Është një Shqipëri mistike, një Shqipëri spirituale me plotësimin e të gjithë vlerave morale që çdo shqiptar trashëgon nga autoriteti atëror dhe jau pason pasardhësvet me besnikëri”… 
Profesor Andrew Torielli, romanist dhe mik i kulturës shqiptare, nji ndër udhëheqës të Loyla University të Chicago-s, foli mbi rrugën e hymjes së kulturës botnore në Amerikë dhe asimilimin dhe shndërrimin e kulturave nacionale në Shtetet e Bashkueme. Ai u ndal në interpretimin e fjalës së përmendun se “Amerika nuk asht nji përzimje elementash, porse nji filozofi”… Kumtesa e prof.Zef Valentinit u lexue nga Dr.Parrino, adsistent i albanologjisë në Universitetin e Palermës, që kishte si titull “Vlera ekumenike e diasporës shqiptare”… 
Në sesjonin e parë të dytës ditë foli i pari zoti Stephen Peters: Karakteristikat, kontributet dhe përgjegjësitë e shqiptarëvet të Amerikës” Profesor Nelo Drizari, nji ndër botues të Diellit foli mbi vjetërsinë e Popullit shqiptar, shikue në dritën e gjuhës… Prof. Dr. Louis Solano, titullar i kathedrës së romanistikës në Harvard University të Boston-it, paraqiti disa mendime mbi gjuhën shqipe dhe kulturën shqiptare në Amerikë… 
Temën “Përfytyrimi i Skanderbeut dhe autenticiteti i tij” e zhvilloi At Vinçenc Malaj. Malaj, i cili në salën e kongresit, si i ngarkuem nga Instituti i Studimeve Shqiptare t’Universitetit të Romës paraqiti kolekcionin e vizatimeve dhe të pikturave të herojt kombëtar, shprehi mendimin se, piktura e përmendun që paraqet Skënderbegun në mënyrë ma të ngjashme me të, gjindet në Venedik. Me 29 mbasdreke u zhvillue sesioni i tretë që zgjati deri në mbramje. Porfesor Ernest Koliqi paraqiti kumtesën me titull “Fan S. Noli”. Ai shqyrtoi fytyrën e këtij shkrimtari e njeriu të madh sidomos në ballafaqim me ngjarjet që përcaktuen deri dikund dhe vehtjen e Nolit si mendimtar e njeri veprimi…

Zoti Dhimitër Beratti u tregoi të pranishmëve imtësi të çmueshme rreth ngjarjes së ngritjes së flamurit në Vlonë para 57 vjeç ku edhe ai vetë ishte aktor i kësaj vepre të madhe. Në të katërtin sesion dhe të fundit që filloi që ora 9 të mëngjesit të datës 30 nëndor foli i pari Kemal Vokopola mbi “Vërejtje të përgjithshme të 60-vjetorit të Diellit”.

Dr. Ragip Frashëri foli mbi “kombin dhe ekonominë shqiptare, tue fillue nga nëjsitë ekonomike të pashallëkut të bushatlive në veri të Shqipnisë. Papas Ignazio Parrino u paraqit me temën “Vlerat Kulturale nacionale ndër kolonitë arbreshe të Siqilisë”… Në këtë sesion u këndue dhe referati i profesor Arshi Pipës i Universitetit të Minneapolis, i cili kishte nji karakter kritik ndaj vatrës dhe kryesisë së saj. Ai disa mendime të veta i ka paraqitë në kohët e fundit botnisht në shkrime që qarkullojnë dorë më dorë. Me keqardhje thom (e kjo asht forma ma e butë e shprehjes sime) se këto mendime dhe sidomos mënyra e hovshme në të cilën ato shfaqen nuk janë aspak konstruktive. Zoti Refat Gurrazezi, ish-editor i diellit, foli mbi “Faik Konicën” të cilin ky e ka njoftë për së afërmi si bashkëpunëtor i ngushtë i tij. Parashtrimi mbi historjatin e gjuhësisë e kulturës pranë arbreshëvet të Siqilisë i profesor Nino Guzzetta, çfaqë në gjuhën anglisht, qe një mbyllje e bukur që vuni në pah veprën e Kamardës, të Gaetani Petrottës, të Marco La Pianës e të tjerëve. 
Në mbarim u banë këto propozime: prof. Zef Sqiroj sugjeroi botimin e nji fjalori të shqiptarëve të mëdha, mbi jetën e veprën e tyne gjatë shekujve për naltësimin e kombit e të kulturës së tij. Me propozimin e ribotimit të veprave të Konicës u shprehën Refat gurrazezi, i nënshkruemi (Camaj, shën.redak.) dhe prof Sqiroj. Seminari u mbyll nga presidenti i kremtimeve Dr. H. Oruçit që gjatë të tanë kohës tregoi vullnet të pashoq që ky manifestim kulturor të kunorohet me nji mirëdalje të posaçme. E pasunoi mbarë kremtimin edhe ekspozita e përbashkët e piktorëvet shqiptarë Ibrahim Kodra dhe Lin Delija po në sallat e “Americana Hotel”. (Marrë me shkurtime nga Shejzat, 12-13, 1969)