NGA AGRON GJEKMARKAJ/

Të shkruash për librat e Ismail Kadaresë është mundësi, tentacion vanitoz, por edhe risk mbytës njëkohësisht. Kur pretendon të bëhesh ndërmjetës mes tij e lexuesit, sapo ke kaluar ngushticën e Shilës e Karibdës. Më shumë se proza artistike janë esetë, të cilat shfaqen si sisteme të mbyllura të vetëmjaftueshme, intensive e munduese për një qasje recensionale.
Për ato asgjë nuk mund të thuash më mirë se autori, asgjë ndryshe nga autori, asgjë më pak se ai e asgjë më tepër. Rrezikon të ecësh nën tehun e teprimit dhe të mungesës. Mirëpo shija e udhëtimeve të tilla është ngasje unike, ia vlen të rrezikosh.
“Turk e trim” do të thoshin disa shqiptarë, duke gjykuar përmasat e sfidës. Provokative kjo “fjalë e urtë”, shenjë e “tjetërsimit” dhe “flirtit”, po a nuk thotë Kadare “nëse donim ta kishim bashkë perandorinë, duhej të jetonim e vdisnim si turq”; Tashmë jashtë perandorie falë Zotit vende-vende nostalgjia për trimërinë turke të unifikuar na ka mbetur! Kjo nostalgji në të gjitha format e shfaqjes së saj nxit “Mosmarrëveshjen” e Ismail Kadaresë me popullin e tij.
Përtej figurës, “Mosmarrëveshja”, libri i fundit i sapodalë nga shtypi (në variantin përfundimtar), paraqitet si një analizë në diakroninë dhe sinkroninë e transformimit antropologjik në amzën e këtij kombi gjatë një pushtimi pesëshekullor, plus diktaturën 50-vjeçare e tranzicionin 22-vjeçar. Një libër që e strukturon realitetin, duke reflektuar mbi të. Ky libër me një gjykim të ndërtuar mbi krahasimin shqyrton raportet e shqiptarit me veten dhe me të tjerët, me Shqipërinë dhe Kosovën, me flamurin dhe themeluesit, me mitet dhe çmitizuesit, me renegatet dhe shenjtorët, me diktatorin dhe diktaturën, me mbretin dhe mbretërinë, me Geraldinën dhe Sofinë, me identitetin e fetë, me gjuhën dhe agresorët e saj, me robërinë dhe lirinë, me krishterimin e islamin, me konvertimin dhe qëndresën, me sllavët e grekët, me italianët e gjermanët, por mbi të gjitha me pushtuesin otoman dje dhe neootomanizmin sot, me shqiptarët dhe Europën përgjithmonë, mes të cilëve qëndron “Dosja Kastrioti”.
Po si dalin shqiptarët nga kjo analizë që vetëm Ismail Kadare ka tagrin dhe fuqinë për ta bërë?! Leximi na zbulon se “Shqipëria sasinë e rimohuesve e ka tepër të lartë. Më të lartë se caku i lejueshëm, pas të cilit kombi përmbysej”. Identitetet e lëvizshme të përcaktuara nga mohimi e rimohimi janë përvijuar shpesh në historinë tonë, thelbin e të cilave shkrimtari e përmbledh edhe kështu “Jep kryqin, të marrësh grada dhe poste. Mbaj kryqin, jep gjuhën shqipe. Mbaj kishën, jep Kastriotin. Merr tituj, jep emrin shqiptar. Mbaj armën, jep kryqin. Dhe kryesorja: që të jesh turk, do të përfitosh si i tillë, por ndërkaq, si i tillë, si i pabesë do të ndëshkohesh”.
Shqipëria e Ismail Kadaresë në këtë “Mosmarrëveshje” nuk ngjason me asnjë Shqipëri tjetër, të rrëfyer nga historianë apo albanologë, nga shqiptarë apo të huaj. Temë e një karriere të sprovuar apo e një doktorate të lartë për kombin e ka quajtur një tjetër shkrimtar shqiptar.
“Mosmarrëveshja” është akti më i madh i dashurisë që shkrimtari me famë të përbotshme i blaton vendit të vet, por njëkohësisht është një shpallje lufte me artileri të rëndë, me zjarrin e së cilës duhet të bëjnë llogaritë përgjithmonë ata që në gjak kanë flirtin, tjetërsimin, nostalgjinë për pushtuesin dhe urrejtjen për Gjergjin Skënderbe, i cili do të krahasohet nga Kadare me Krishtin njësoj pa varr, i ngjitur në qiell në amshim, në përjetësi, ndaj i patakueshëm nga toka.
Gjergji hero i qytetërimit europian, i mbrojtur nga Europa si i tillë, Gjergji hero kombëtar i shqiptarëve i vënë në diskutim prej vetë shqiptarëve. Nënë Tereza gjithashtu, Ismail Qemali po aq. Te kjo përputhje dhe mospërputhje konsumohet “Mosmarrëveshja”. Por shkrimtari nuk lodhet së përsërituri se “Dosja Kastrioti” është thagma e Shqipërisë europiane, shpirti, identiteti i qytetërimit perëndimor në këtë vend dhe ndaj rimohuesit me një tjetër identitet, qerosë apo me mjekra, me gjuhë kozmopolitizmi apo mbllaçitje revanie plot gulçe e rënkim prej shekujsh, i mëshojnë mallkimit të luftës kundër padishahut.
Kadare shfaqet si racionalizues i historisë, por edhe paralajmërues për të ardhmen, njësi kohore nga anon kahu i këtij libri, kur thotë “se pa Shqipërinë ai jetonte, kurse Shqipëria s’bënte dot pa të”. Kundër tij kishin punuar “burgjet, jataganët, daullet, lajkat, zërat e zvargur të hoxhallarëve nga minaret”.
Nga ana tjetër, për herë të parë në këtë “sprovë” gjejmë një formë te re konfigurimi të krenarisë kombëtare nëpërmjet pohimit se shqiptarët nuk janë ai populli paqësor e qyqar që ka marrë shpulla nga gjithkush ndër shekuj. Jo, përkundrazi, edhe ata kanë ushtruar dhunë ndaj të tjerëve e për këtë duhet të ndihen po aq krenarë ose fajtorë si gjithë popujt europianë që në origjinë e kanë këtë fenomen. Portreti i viktimës ngjall mëshirë momentale, por jo konsideratë afatgjatë.
Kadare pothuaj i vetëm në këtë pikëpamje hedh poshtë me forcë tezën që konvertimi në islamizëm i shpëtoi shqiptarët nga asimilimi sllav. Tezë kjo sipas tij justifikuese për të përligjur flirtin. Vazhdimësinë historike të katolikëve në Shqipëri e Kosovë Kadare nuk e sheh si sasi numerike, por si qytetërim dhe njësi përbashkuese me Europën, me efekte të drejtpërdrejta mbi gjuhën dhe alfabetin.
Kadare, pasi ka evidentuar cenet, nuk është kursyer në ekspozimin e virtyteve si prani ekuilibruese, të cilat nuk janë një e dhënë e përjetshme në qoftë se nuk kultivohen.
Sot, magjepsjen ndaj Europës dhe harmoninë fetare e konstaton te shumica e shqiptarëve, i bindur që kombi paraqitet mbi besimet, e këtu Kadarenë e gjejmë në hullinë e Rilindjes Kombëtare si përmbyllës i epërm i saj, por edhe zëdhënës të mendimit laiko-liberal.
Zanafillën e diktaturës ose krimin themelues e gjen te historia tragjike e Ramize Gjebresë. Po aty zbulon simptomat e mohimit të Kosovës, mbi betejat e së cilës vetëm ndalet gjatë, kund me pesimizëm, kund me shpresë, kund me pezëm e kund pa e fshehur kënaqësinë.
Na feks mendimi që te fati i Kastriotit nën presionin e “dergjjes otomane” dhe me një Shqipëri që dergjet në portat e Europës për “tri ligje dhe një kryetar qarku”, Kadare “Mbreti i letërsisë shqipe”, nëse do të përdornim përcaktimin e një politikani të lartë shqiptar, sheh të ngjashmin fat të tij mes “moshash” e “shtresash” në një të ardhme të mesme. Mos ndoshta do të mbetet ai më shumë shkrimtar i Francës apo Europës sesa i Shqipërisë? Vallë mes kësaj të fundit dhe kontinentit do të kemi “Dosjen Kadare” një ditë? Mos transformimi i poezisë së Naimit “Fati ynë u ngrit prej gropës/Si i vdekuri nga varri/Mori udhën e Europës/ Duke rendur si i marri?/ është autoreferencial?”
Mbase janë vetëm një lajthitje e jona këto pyetje “marazi”, ashtu si yshtja e pacak për të folur mbi këtë libër të vështirë në këtë prag panairi, ngjarje kjo që do të vërtitet rreth “Mosmarrëveshjes”.
Ecëm mes mungesës dhe teprimit e të dyja nxorën krye, thamë më pak se autori, pa stilin dhe solemnitetin e tij, e përsëritëm atë, me të vetmen shpresë që së paku do të bëhemi lajmës të librit të librave mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. Për lajmësin ka gjithmonë besë…!(kortezi Panorama)