Nga Aleko Likaj/
Romani Terre brûlée (Edition Non lieu) i autorit shqiptar Dashnor Kokonozi vlerësohet me: Çmimi kryesor i Sallonit të Librit të Ballkanit në Paris, 2015.
Ka qenë një aktivitet që u organizua këto ditë për të pestën herë në mjediset e INALCO-s (Instituti Kombëtar i Gjuhëve dhe Civilizimit Oriental), në kryeqytetin francez, pjesë e sistemit të Sorbonës, por edhe me mbështetjen e gazetës Le Monde dhe Courrier International, që ka mbledhur mbi tridhjetë botues francezë.
Në këtë veprimtati janë paraqitur një numër i madh autorësh nga të gjitha vendet e Ballkanit, të përkthyer në gjuhën frënge.
Ka qenë në fakt një konkurim i botuesve francezë dhe jo i vetë autorëve. Për herë të parë u organizua edhe ndarja e një çmimi për librin më të mirë. Ndërkohë që për zgjedhjen e tij ishte ngritur një juri me studentë të INALCO-s. (Franca ka një përvojë interesante në organizimin e strukturave sa më pak të ndikuara nga faktorë jashtletrarë. Keshtu,një nga çmimet me të vlerësuara në vend është Le Prix Goncourt de lycéens, më të cilin së fundi u vlerësua një autor i përkthyer edhe në shqip, David Foenkinos).
Sipas organizatorëve të aktivitetit, juria e organizoi punën në disa faza seleksionimi. Në seancën e parafundit u përzgjodhën njëzet libra nga autorë të pothuaj të të gjitha vendeve ballkanike (bullgarë serbë, grekë, turq, rumunë, kroatë, sllovenë etj) dhe që janë aktualisht të pranishëm në rrjetin e shitjes së librarive franceze.
E ndodhur para një volumi të madh pune dhe një numri të konsiderueshëm veprash me cilësi të lartë, juria propozoi edhe dhënien e një çmimi special (coup de coeur), përveç çmimit kryesor të librit më të mirë të Sallonit, siç ishte menduar në fillim.
Ky çmim special iu dha poetit rumun Radu Bata për përmbledhjen me poezi ”Le Philtre des nuages” (et autres ivresses) të botuar nga Éditions Galimatias.
Çmimi kryesor i Sallonit të Librit të Ballkanit në Paris, 2015 iu dha autorit shqiptar Dashnor Kokonozi për romain Terre brûlée (Edition Non lieu), me një temë që rrisjell me dramaticitet ngjarjet e vitit 97 të
Në paraqitjen dhe motivimin e vendimit të marrë prej saj në dokumentet e rastit juria theksoi se : ”Ishte e ndjeshme ndaj vlerave universale që sillen nëpërmjet historisë së një krize që preku një vend ballkanik dhe nga pikëvështrimet e ndryshme ndaj të njëjtës ngjarje”.
Anëtarët e jurisë në fillim menduan se kishin të bënin me një vepër që trajtonte piramidat mashtruese financiare të sistemit ”Ponzi”, që ka të bëjë me nxjerrjen e fitimit për klientët që kanë depozituar paratë së pari nga fondet që ushqehen nëpërmjet depozituesve të rinj, por ajo, siç prezantohet në relacionin vlerësues tê saj, ”u josh nga ritmi i aksionit, pa asnjë kohë të vdekur dhe mbi të gjitha nga tre këndvështrime të detajuara në këtë vepër”.
– versioni i një përkthyesi, Nikos, që shikon familjen e tij të shkatërrohet në të njëjtën kohë si edhe vendi i tij
– ai i një gazetari austriak, Charl Sanz, që ka mbuluar të gjitha luftërat e globit dhe do të kuptojë se çfarë po ndodh me të vërtetë në një vend në zgrip të shkatërrimit.
– ai i medieve ndërkombëtare që me çdo kusht kërkojnë ngjarje sensacionale edhe duke deformuar të vërtetën.
Pastaj diskutantët e shumtë që e morën në fund fjalën, përpos vlerësimeve theksuan se me këtë rast, juria ka hyrë në thelbin e historisë dhe ka vlerësuar pikëpamjet e ndryshme që zhvillohen rreth të njëjtës ngjarje dhe mospërputhjen nëpërmjet asaj që kuptonin ”ndërkombëtarët » dhe asaj që përjetonin vendasit”.
Salloni ka krijuar një traditë të mirë dhe është pjesë e pandashme e veprimtarive të shumta kulturore të kryeqytetit francez. Dokumentet përkatëse dhe proces verbalet e paraqitjeve të antarve të jurisë do të botohen në revistën Orient, që aktualisht del vetëm në letër.
Vlerësohet ekspozita fotografike e Vasil Qesarit në Francë
Nga Aleko LIKAJ/
Gazetari dhe reporteri televiziv Vasil Qesari, është prezantuar sërish me një ekspozitë të re në artin e fotografisë për publikun francez në Bordo të Francës. “SOY CUBA”, titullohet ekspozita e tij e fundit që u hap këto ditë në galerinë “Quais des livres” në qendër të qytetit, në Avenue Victor Hugo. Janë foto të marra para disa muajsh në fillim të këtij viti nga një udhëtim i autorit në ishullin e madh të Karaibeve, atë të Kubës, të cilat pasqyrojnë një botë krejt tjetër, të trishtë, të izoluar e të mungeses se lirisë. Për ngjarjen artistike e cila është pasqyruar edhe në dy televizione lokale, si dhe në shtypin peridik “Metro”, “Bordeaux 7”, ka shkruar edhe gazeta më e madhe “Sud Ouest”, në fillim të kësaj jave duke e shoqëruar materialin edhe me dy foto. Nën okielon “Midis dy diktaturave”. artikulli ka bërë paralele për sistemet totalitare staliniste, në Shqipërinë e dikurshme ku ka lindur dhe ka jetuar autori, dhe Kubës që ky i fundit e ka fiksuar në aparatin e tij.
Sipas gazetës, ekspozita që ka qëndruar për disa ditë e hapur është pritur mjaft mirë nga vizitorët e shumtë, intelektualë, artistë, shkrimtarë e gazetarë të regjionit të Aquitaine-s duke e konsideruar atë si një risi dhe mjaft shprehse për autorin e saj Qesari. Në rreth 40 fotografi janë sjellë me shumë realizëm portrete e copëza jete nga një botë ku mbizotërojnë sloganet në kontrast të thellë me mjerimin dhe zhvillimin aty. Ajo pëmend edhe faktin se ky autor në harkun e pesë viteve të fundit ka prezantuar ekspozitat e tij në gjininë e fotografisë edhe në Shtetet e Bashkuara, Tunizi, Portugali, Shqipëri e në Francë. Në këtë të fundit ka qenë i pranishëm në kater evenimente të tilla. Ndërsa në një prej kronikave televizive që u transmetua për aktivitetin, kolegë, artistë, fotografë e miq të autorit nuk kanë munguar të veçojnë pasionin e përkushtimin e Vasil Qesarit për tema ku në qendër të tyre është vetë njeriu me dramën e tij, kryesisht në “foto te rruges”. Ata gjithashtu e kanë konsideruar ekspozitën si një sukses tê autorit dhe kanë vlerësuar gjuhën shprehëse dhe gjetjet artistike të fotografive për të dhënë me realizëm një botë me një sfond krejt ndryshe.
Aleko LIKAJ
ME PETRO MARKON…NE TETORIN E CERRIKUT
Nga Aleko LIKAJ/
Tetori atë vit nuk ishte ftohur ende. Dielli ngrohte, e asfalti i rrugëve të qytetit nga bitumi i uzinës, vazhdonte që të ngjitej pas shollëve të këpucëve që shkelnin mbi të. Profesor Shuteriqi ngriti këpucën si për të na thënë së konstatimi i tij nuk ishte i vështirë për këtë qytet që perfshihet në zonën me të nxehtë të vendit. Kodrat e rrumbullakosura të Dumres si dhe ato të Shpatit të poshtëm që vinin e rrëzoheshin afër Cërrikut, në lagjen Malasej ku sapo le qytetin për të marrë rrugën e Elbasanit, sipas kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, ishin shkaku i vetëm që nuk e thyente këtë nxehtësi të padurueshme e tej cfilitëse.
Kamarieria vendosi në tavolinë nga një gotë dhallë të ftohtë. E kishte kërkuar Petrua. Dritero Agolli një karrike më tej heshtëte edhe pse herë pas here vinte buzën në gaz sa herë që shkrimtari nga bregu përmendëte jetën e çobanit në malësitë e Çikës deri në bregdet. Mësuesi im i letërsisë, Hyjniu, që i kishte sjellë këta tre autorë më në zë të asaj kohe, në Cërrik, në “takim me lexuesin”, nuk dukej i qetë në karriken pranë profesor Dhimitër Shuteriqit. Përtej vitrinave të mëdha të lokalit një grup grash nga ato të ndermarjes së fermentimit, nxitonin për tek kinoklubi i qytetit. Konturi i trupave të tyre nga avujt u duk i përçudnuar, të zbehta, si një masë amorfe pa formë që kaluan bri lulishtes së të vetmit lapidar të qytetit i cili kishte fiksuar datën e krijimit të batalionit partizan të zonës gjatë luftës. Me sa dukej do ti kishim aty në sallë. Në çast fillova të vras mendjen se çfarë i lidhte ato me letërsinë. Ishin thjeshtë gra puntorësh, shumica prej tyre pa ndonjë formim të plotë arsimor.
Petro Markua u kollit, pastaj vuri shuplakën e dorës mbi kraharor dhe mbylli qerpikët në çast. Mbase ndjeu dhimbje..
– Cest un cadeau de fume – i tha Shuteriqi që nuk e kishte prekur akoma gotën që i solli kamarieria.
Himarioti tundi kokën e madhe me kaçurela.
– E di, e di. Ka një jetë të tërë që po më mban peng. Ma thonë shpesh edhe doktorët. Por ky i mallkuar është si e dashura e parë që bën ta lesh dhe nuk e haron dot. – nxori një zë të mbytur Petrua.
– I thashë që e ka dhuratë nga duhani – tha kryetari i Lidhjes duke na u drejtuar ne të tjerëve që nuk dinim frëngjisht, ndonëse u kuptua nga përgjigja dhe krahasimi me dashurinë e parë që bëri autori i “Hasta la vistës”
Dritëroi pas kësaj propozoi që të lëviznim se për gjysëm ore duhej që të fillonte edhe takimi në kinema. Dhimitër Shuteriqi e ktheu gotën e dhallës në këmbë. Ne të tjerët lëvizëm karriket dhe Hyjniu nxitoi tek banaku pa pritur që të vinte kamarieria sërish tek ne
Ishim vënë shumë shpejt në udhë. Kaluam pranë postës e lulishtes së qendrës së qytetit nën rrëfimin e këndshëm për historinë e Cerrikut e rrëfyer nga një mjeshtër i rrallë si profesor Dhimitri, i cili e lidhte atë edhe me kujtimet nga fëmijëria e tij, kur kalonte me të atin shumë vite të shkuara për tek disa miq të familjes në Dumre. Kur u kthyem drejt qendrës së lulishtes rrugën na e zuri në një mënyrë të beftë një njeri.
Malo Sherifi qendronte përpara nesh si një bust. Me dy duart të lidhur nga pas e me këmbët paksa të hapura duke e fiksuar të majtën pak më përpara, ngriti fytyrën lart duke e tërhequr mbi supin e djathtë. Piceroi sytë e hirtë e u duk se u mbush me frymë duke e tërhequr përbrenda kraharorin e hollë e të rreshkët që dukej i fshehur pas një këmishe fanellatë gri.
-Pertro, a më njeh? Jam Malo Sherifi nga Gramshi – tha plaku me një zë si bubullimë
Tjetri nuk i u përgjigj. Lëvizi cigaren në buzë sikur donte ta rrotullonte me dhëmbë e pastaj tundi kokën lehtas.
Ne të tjerët kishim qëndruar
– Si jo. Kemi qenë bashkë në burg gjatë luftës. Më ke kërkuar para ca kohësh edhe një deklaratë si njeri i lëvizjes. – i u përgjigj qetësisht bregasi ndërsa mbante tani cigaren në dorë duke mos i a ndarë sytë njeriut që kishte përpara.
Njeriu që na rrinte përballë lëvizi sytë e vegjël gri
– Mirë, mirë… po nuk ma dhe seee…
Plaku u drejtua dhe na hodhi vështrimin ne të tjerëve, sikur të kërkonte arsyen e asaj pse – je. Profesor Shuteriqi vendosi çantën e zezë nën sqetull. Dritëro Agolli ishte kthyer nga lulishtja e qytetit, sikur të mos ishte mes nesh aty. Hyjniu një hap më pas buzëqeshte si i zënë në faj.
– Eh, – bëri dhe u mbush me frymë – nuk të zemërohem dot, Petro. S’ka gjë pse nuk ma dhe atë deklaratë. Edhe pa të mua më njohin mirë këtu në Cërrik. E dinë se ç’kam bërë dhe se si e kam luftuar unë fashizmin. Më nderojnë si veteran. Petro, nuk të mërzitem unë-ë. E di që ke patur shumë punë. Ja me këta shokët e qeverisë, atje në Tiranë. Shkruan libra. I lexojnë edhe fëmijët e mij. Të na rrojë partia dhe shoku Enver. E paçim me malet. Po eja e na dil për një kafe nga shtëpia, bashkë me këta shokët e tu. Të të njof edhe me plakën time që më priti si burrëreshë e sorkadhe mali ato vite.
Dhimitër Shuteriqi kaloi çantën e lëkurës në dorën tjetër. Dritëroi ishte indiferent. Petro Marko hoqi cigaren nga buzët e ngriti dorën tjetër dhe gishtrinjtê i futi brenda kaçurelave gjysëm të thinjura. Donte që të thoshte diçka por u duk se u pendua. E pa drejt e në sy veteranin. Tha:
– Më bëhet qejfi. Si e ke tani gruan?
Shkrimtari u kthye nga Hyjniu sikur donte ti kërkonte që të lëviznim për tek kinemaja ku na prisnin e cila ishte vetëm dhjetë hapa larg nesh.
– Gruaja? Mirë është. U plak tani. Do ti bëhej qejfi të na priste që të gjithëve, kështu siç jemi. Për një kafe e një gotë raki gramshi. Ma zien im vëlla që është merakçi. E ruan për miq të mirë. Ma fsheh se unë atë jallane se le dot. E dua çdo darkë.
– Faleminderit. Nuk kemi kohë tani. – tha Dhimitër Shuteriqi e pa orën sikur donte që ti thonte se ishim vonë.
– Malo, – nxitoi që të thoshte Hyjniu
Tjetri kishte zgjatur një gjysëm hapi përpara dhe i hodhi vështrimin shkrimtarit. Një çast ngriti pak supin e djathtë e donte që të thoshte diçka por që në moment u duk se e haroi.
– Këta shokët kanë organizuar një takim me qytetarë e naftëtarë këtu në kinema. – i u përgjigje Petrua njeriut që kishe qenë në burg me atë gjatë viteve të luftës.
– Mbase një herë tjetër. – foli Hyjniu
– Rri ti se nuk e kam llafin me ty, se gjitonë jemi dhe nuk ma ke parë një herë derën e shtëpisë.- Ngriti zërin Malo Sherifi e u duk se u bë nervoz. Dallova se i dolën cikla pështyme nga goja kur fliste me ish mësuesin tim. – Dua që ti rrespektoj këta njerëz. Më kupton apo jo?
– Do ti ftojmë përsëri xha Malo – u shfajqësuar tjetri. – Ja ku doli edhe drejtori. Nuk mund që ti lemë tani gjithë ata njerës në sallë që të na presin.
Në derë ishte shfaqur Rustem Disha, drejtori i institucionit dhe na buzëqeshte që atje tej. Pranë nesh kaluan dy a tre gra që dukeshin se ishin ende me rroba pune.
– Po u presim. – tha e qeshi në fytyrë pastaj hapi rrugën që të kalonin gratë të cilat u futën brenda në koridorin e madh atë çast përpara portës së shfaqieve të filmave.
Ne lëvizëm pastaj pasi u ndamë me Malo Sherifin duke dëgjuar prej tij se ishte shumë i mërzitur se nuk e kishte rrespektuar Petro Markon dhe shokët e tij të ardhur nga Tirana duke e pritur në shtëpi. Më pas e pashë që u drejtua tek disa moshatarë të tij që luanin domino aty në lulishten e vetëm në qendër të qytetit tonë të vogël e puntor. Por Rustemi na kërkoi ndjesë një minutë më vonë duke na thënë se duhej që të prisnim edhe disa minuta, ndoshta dhjetë e pak më shumë atje lart në zyrën e tij, në pritje që të vinin puntorët e turnit të parë të uzinës së naftës. Ashtu bëmë, ngjitëm shkallët dhe u rehatuam në kolltuqe. Mbetëm përsëri vetëm pasi drejtori zbriti poshtë për tu kujdesur që salla të ishte plot.
– Petro, po çishte ky, që na doli përpara. – pyeti Dritëroi. – Nuk i kishe dhënë as edhe deklaratë? Keni qenë shokë burgu.
Petrua hodhi vështrimin përtej xhamit të dritares së madhe që kishte përpara ku shquheshin konturet e disa pallateve të vjetra tip rus dy katëshe të ngritura që me fillimin e ndërtimeve të uzinës tre kilometër më poshtë.
– Ka një histori ky njeri – tha pastaj shkrimtari dhe ndezi një cigare dhe fijen e shkrepses e hodhi të pa shuar në një mbajtëse të qelqtë mbi syprinën e tavolinës . – E sollën midis nesh në burg. Italianët dyshonin se ishte komunist. Diku nga fshati i tij ushtria po hapte një rrugë strategjike dhe do të lidhte Gramshin me Korçën. Me sa dukej punohej pranë shtëpisë së tij. Duhej që të ishte i sapomartuar dhe punonte për kafshatën e gojës aty. Na tregonte at’here që një ditë afër drekës kishte parë një ushtar që zbriti tek shtëpia e tij. Ndoshta për të pirë ujë se kohë vape do të ishte në atë çast. I sapoburgosuri e kishte parë edhe dy a tre herë të tjera. Mbase e kishte gruan e bukur. Ku i dihej? Por me sa dukej italianit i kishte hypur në kokë. Të rrinj, djemuri, e të ardhur që përtej nga apeninet, por edhe nevojë fiziologjike, edhe pse ishin pushtues. E la punën dhe zbriti fshehurazi në shtëpi. Dyshimi nuk e kishte gabuar. Dhe pa atë skenë që nuk do të kishte qejf që ta shihte asnjë burrë i martuar. E qëlloi me sopatë dhe e la në vend. Pa u larguar ende nga shtëpia, ushtria italiane e zbuloi dhe dorëzoi si vrasës tek ne në burg. Hetuesit kërkonin që të zbulonin grupin komunist pas tij sepse si guerilas e akuzonin. Po mbase kështu u interesonte për ta mbyllur atë vrasje dhe jehonën që shkaktoi ajo në zonë, por edhe për ta justifikuar ushtarin e tyre dhe moralin e pushtuesit. Nuk e pranonte gramshaku. “E vrava Xhuzepen për të mbrojtur nderin tim dhe të familjes sime. Nuk kam të bëj aspak me komunistët dhe nuk më interesojnë ata. – thërriste ai sa herë e hetonin në një qeli pranë nesh.- Mos më ngatëroni mua me punët e tuaja- na thoshte ne sa herë i a përmendnim vrasjen e ushtarit Xhuzepe. Nuk jam si ju. Jam thjeshtë hallexhiu që vrau dikë sepse tentonte që të ç’nderonte gruan forcërisht. Më kuptoni?
Vonë, shumë vonë më kërkon një deklaratë për të marrë shpërblimin e luftës. Kishte shkruar një letër në adresë të Lidhjes së Shkrimtarëve, sepse atë të shtëpisë nuk ma dinte. E lexova disa herë por nuk vendosa. As edhe ti ktheja përgjigje. Thoshte aty se kishte qenë një luftëtar i vendosur gjatë luftës për liri dhe se ushtarin Xhuzepe e kishte vrarë thjeshtë për patriotizëm dhe si kontribut për çlirimin e shqipërisë nga okupatori.
– E paske tregim të plotë këtë Petro. Nuk e di në se e ke shkruajtur – nxitoi të flasë Hyjniu pas atij rrëfimi.
Shkimtari tundi kokën dhe u ngrit nga kolltuku e shkoi që ta fikte cigaren e mbaruar në mbajtësen e qelqtë mbi suprinën e tavolinës e pastaj u kthye qetësisht në kolltukun e tij.
– Nuk i a durova atë kapardisjen – tha Dhimitër Shuteriqi
– Petro, nuk na the në se e mbajtën deri në fund Malo Sherifin me ju komunistët, apo… – pyeti Dritëroi për të bërë humor
– Jo, jo. E hoqën pas dy muaj, në mos gabohem. Nuk ishte si ne. Atë kohë ne po përgatisnim planin e arratisjes. Luftë.
– Çudi, – pyeti Hyjniu – po si e mbajte mënd që nga ajo kohë Malo Sherifin?
– Ah! Veçse për kujtesë mos fol me Petro Markon. Eshtë fenomenal në këtë fushë. Histori e gjallë – tha Dhimitër Shuteriqi që më shumë kishte heshtur në këtë histori. Pastaj si për të ndryshuar temën e bisedës u ngrit në këmbë. – Të shpijmë edhe pak këmbët se poshtë tavolina na pret përsëri.
Rustem Disha nuk e mbajti fjalën. Kishin kaluar afro tridhjetë minuta. Erdh dhe kërkoi falje dhe na ftoi që të zbrisnim poshtë në sallë.
* * *
Atë natë nuk më zuri gjumi fare. Disa orë më parë kishim lënë sallën dhe Petron, Dhimitrin e Dritëroin i përcollëm në buzë të mbrëmjes, kur yjet ende nuk kishin feksur lart në qiell, dhe Cërriku ishte në pritje për tu ftohur nga vapa e mesditës. Erdhi dhe i mori shoferi i lidhjes që ishte kthyer që në mesdite tek disa njerëz të gruas së tij në Elbasan.
Më erdhi ndër mend njohja e takimi i pare me shkrimtarin nga bregdeti tre vite të shkuara tek Kalaja e Ujit të ftohtë në të dalë të qytetit të Vlorës, aty mbi shkëmb ku udha merr e të çon nën bregoret e Jonufrës e të përcjell buzë detit për në qytezën e Orikumit që është ngritur nën këmbët e llogarasë, ku thonë se era flet me perënditë e maleve të vetëtimave që ngrihen e zënë shtat mbi brigjet e jonit duke lënë në buzë të këmbëve të tyre fshatra e njerëz që ngrihen e rriten me gjuhën e zotave.
Ishte një mbasdite gri në fillim pranvere. Petro Markon e gjetëm të vetëm dhe të ulur në një cep të fushëz së vogël të atij shkëmbi që ngrihet disa metro thikë mbi dallgë e që vlonjatët e quajnë thjeshtë kala. Poshtë deti lëpinte gurët dhe zhavorin e imët që shërbente gjatë verës si plazh intim për ndonjë çift të arratisur nga qytetit, larg syve të të tjerëve. Na kishte sjellë rruga aty së bashku me një të afërmin tim që më kishte propozuar ta kalonim atë mbrëmje në Tragjaz tek çurajt ku ishte dhënë një kushurirë e jona njëzet e ca vjet të shkuara. Aty do të na vinte të na merrte një makinë e ndërtimit që do të na çonte deri tek kthesa e fshatit.
– Ky është Petrua – më tha shoqëruesi im. – A e njeh Petro Markon, atë romancierin që ka shkruar edhe një libër për Gjormin? Se edhe ti shkruan vjersha. Hajde bëjmë edhe një dorë muhabet deri sa të vij makina e të na marrë.
Unë qëndrova pa e ditur se çduhej të bëja më tej. Më erdhi zor edhe pse kuptova qe shkrimtari ndoshta e kishte kërkuar këtë moment reflektimi aty mbi det. Mbase mendonte dhe skiconte ndonjë veprër të ardhshme në ato çaste, por edhe mund që të rikujtonte ndonjë mbresë a ngjarje që kishte të bënte me të kaluarën e tij… Doja që ti thoja propozuesit se ishte e tepërt që ti prishnim qetësinë Petro Markos në atë vend, por ai nuk priti më. Tha një “e njoh prej vitesh” dhe u shkëput prej meje. Unë bëra sikur kërkoja diçka nëpër xhepa dhe qëndrova prapa. Kur hodha sytë për atje i pashë që romancieri ishte ngritur në këmbë dhe po përqafoheshin si dy të njohur të vjetër. Pastaj im kushëri ma bëri me dorë që të afrohesha e të mos rrija si një “çupë e turpshme” aq larg.
– Eja dhe mirruni vesh se të letrave jeni që të dy – tha e qeshi që atje tej si pa faj.
Mu duk sikur i gjithë qielli më ra në atë çast mbi kokë. Duhej që të isha bërë si një lulëkuqe vere…
Kishim folur më shumë për romanin “Stina e armëve” ku shumica e ngjarjeve zhvilloheshin në Gjormë, se ato i interesonin më shumë kusheririt tim fjalaman, e shkrimtari na tregoi se cilave ngjarje e njerëz u ishte drejtuar në krijimin e tij. Doli se shkrimtari i njihte edhe babain e një kushëri tjetër të prindërve tanë. Pastaj na tha se po shkruante disa “gjëra të vogla” si dhe po i rrikthehej poezive të dikurshme të botuar më parë në shtypin e kohës.
Pas nesh erdhi e u shfaq një djal i ri flokëverdhë që i kërkoi falje Petros për vonesën që atje tej tek bordura e betontë. Tha që ”ishte qethur tek Dhimua”. Dukej që bregasi e priste prej kohësh.
– Është njeriu im nga konomasit që banon në “Ujin e ftohtë”, pranë kampit të puntorëve – tha shkrimtari dhe i thirri në emër. – Atje po qëndroj ca ditë.
Kur nuk i kishim mbaruar ende përshëndetjet me të sapoardhurin mes nesh, atje lart në rrugë u dëgjua boria e një mjeti. Ishte i yni dhe po na priste për udhë. .
* * *
Por takimi i Cërrikut më kishte mbetur në mëndje për shumë kohë. Madje e kujtoj edhe sot shpesh me një lloj nostalgjie që naftëtarët e qytetarë e mij të mirë e të thjeshtë u treguan vërtetë lexues klasi. Njohës të mirë të letërsisë e arteve në përgjithësi. Këtë e dëshmuan pyetjet dhe interesi i tyre tepër i lartë për të mësuar nga bota e letrave. Oratoria e Petro Markos shkëlqeu në atë salle si askush. Foli pas të tjerëve por fjala e tij ngjiti aq shumë sa që nuk rreshtën pyetjet për të kur u ul në tavolinë mes Dhimitër Shuteriqit dhe Dritëro Agollit. Mbajti ca çaste shënime e në fund u ngrit e tha gjithë humor,
– E po përgatituni ta gdhijmë sonte këtu në Cërrik, e qytetin ta lemë së bashku pa gjumë.
Ne që ishim në sallë qeshëm. Qeshën edhe gratë e duhanit që na kishin kaluar para xhamave të mëdha tek ”Bufe Ylli”, ndërsa pinim për tu freskuar dhallë që e përgatiste Hajredin Tana, një guzhinier i mrekullueshëm por edhe njeri i apasionuar pas teatrit ku shpesh merrte rrole që cërikasit i kujtojnë ende. Më bëri përshtypje që edhe pse kishin kaluar më shumë se dy orë në atë takim me shkrimtarë në kinemanë e qytetit nuk kishin lëvizur nga vendi edhe pse që të gjitha i prisnin detyrimet shtëpiake, burrat që vinin nga puna dhe uzina, fëmijët…
Disa vite më vonë, në një tjetër kohë, pas më shumë se tridhjetepesë vitesh, at’here kur bëja gazetarin e reporterin e terenit në Elbasan, u ndodha me H. B. – në, një ish saldator që punonte në repartin mekanik të uzinës e që shumëkush e njihte në Cërrik si të apasionuar e të çmendur pas librave, edhe pse nuk kishte bërë shumë shkollë at’here. Ai tani bënte pensionistin edhe pse nuk ta jep shumë moshën në fytyrë. Pinim kafen e mbasdites në ”Bufe Artisti” që është edhe qendra e qytetit. Ishte viti i mbrapsht kur kishin shpërthyer depot e armatimit e shumëkush largohej menjëherë sapo kalonte mesdita për tu mbyllur në shtëpi. Si dy cërrikas të vjetër kujtuam gjithçkah nga ajo periudhë, por kryetema ishte dhe mbeti Petro Markua në atë takim.
– E di ti se ç’reng kishte bërë atë ditë ai Rustem Disha, drejtori i kinemasë sonë? Kishte shkuar një ditë më parë tek punishtja e duhanit ku punonin shumica e grave tona dhe kish vënë atje një njoftim. ”Nesër në orën 15.00 në kinemanë e qytetit organizohet një takim me mjekun gjinekolog të Elbasanit, Mexhit Kruja. Lutemi të merrni pjesë e të flisni për problemet tuaj shëndetësore” Kaq u desh pastaj që salla të mbushej dingas sa që erdh një çast ku nuk mund që hidhje as edhe kokrën e mollës aty. Por kur foli Petrua me shokë, mbetën që të gjitha aty edhe pse kishin nxituar për të takuar doktorin.
I tregova se shkrimtarëve atë mbrëmje, por Petros në veçanti, ndërsa po i përcillnim me mësues Hyjniun, u kishte mbetur në mëndje ajo shprehja e tij kur sapo i kish mbyllur përgjigjet shkrimtari që kishte shkruar romanin ”Hasta la Vista”, i cili u kishte pushtuar mëndjen dhe zemrat në atë kohë gjithë shqiptarëve, ”Na kënaqët o njerëz të mirë. Sot na dhatë më shumë shpresë, na e bëtë jetën më të bukur. Ju lutem që të vini mes nesh më shpesh, sepse nuk dimë më çtë bëjmë, shkojmë në punë e bëjmë fëmijë. Kjo është e gjithë jeta jonë”…
I kishte vënë që të gjithë të ardhurit nga kryeqyteti në mendime. Nuk i a kishin marrë saldatorit me të keq. As për propogandë. Po për një lloj zymtie e jete krejtësisht boshe që bëhej atëkohë jo vetëm në qytezat tona periferike. Madje Dhimitër Shuteriqi që ishte edhe kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve të Shqipërisë tha se mund që edhe ta diskutonin në kryesi që të planifikonin në bashkpunim edhe me shtëpitë e kulturës në rrethe e qytete, që çdo muaj të shkonin e të zbrisnin grupe shkrimtarësh nga Tirana por edhe ato të rretheve duke i çuar tek njëri – tjetri. Pastaj tha shprehjen: “Shkrimtarët janë inxhinjerë të shpirtrave njerëzorë” që ishte e një klasiku, portretin e të cilit ne e mbanim kudo, ndonëse atje në vendin e tij trupin e ballsamosur i a kishin zbuar me kohë nga mauzoleu.
– Nuk ndreqim gjë moreeee. Dashi e cjapi kapen nga brinjët. Duhet që të tjerë ta bëjnë e të mendojnë seriozisht për jetën e njerëzve të provincës, por edhe të qyteteve, se dhe në ato nuk është më mire se sa këtu – tha Petro Marko, dhe fiku cigaren e pambaruar mirë me dy gishta duke i a shtypur kokën pa e patur mëndjen aty. Në çast e pashë që u drodh e dorën e hoqi menjëherë. Mbase i dhëmbi e i dogji.
* * *
Duhet që të ketë qenë vitet tetëdhjetë. Mbase nga fillimi apo andej nga mezi. Nuk e kujtoj mirë. Isha tek ime motër në Fier që banonte atje prej vitesh e së bashku me kunatin që më shoqëronte për të më përcjellë, shkuam tek stacioni i trenit që do të më kthente në Elbasan. Mes turmës së njerëzve që prisnin të udhëtonin dallova edhe Petro Markon me të shoqen e tij Safon, që e kisha parë në Shtëpinë Botuese tek redaksia e librit për fëmijë, kur shkoja për librat e mij. Ishte i tjetërsuar, dhe mu duk i lodhur e tepër i plakur këtë herë, por shkëlqimi i syve nuk i ishte venitur në fytyrë. I a pashë në një moment kur u ul e mori një çantë që e kishte lënë tek këmbët e së bashku pastaj me turmën lëvizi nga dera e sapo hapur e stacionit që të nxirte në peron, përballë trenit që po na priste që të gjithë. Isha disa metro larg dhe në sheshin e hapur gjeta rastin që ti afrohem, ndërsa ai e Safua ende nuk kishin vendosur se në ç’vagon do të të hypnin.
– Petro, si je? – e pyeta.
Tjetri qëndroi një çast e më pa drejt e në sy.
– Mos je i Cërrikut ti? Mesuesi?
– Po – i thashë. – Ai i takimit.
Vuri buzën në gaz e pastaj qeshi.Fytyra i u çel e shkëlqeu si nga një dritë..
– Moreee, ai saldatori si është? – pyeti, dhe unë ndjeva se kishte një shqetësim të mbrendshëm shkrimtari.
– Mirë është vazhdon që të lexojë.
– Bën edhe kalamaqër – tha e nënqeshi duke më shkelur syun. Pastaj ktheu kokën në drejtim të Safos që ishte shkëputur disa hapa larg nesh, e që me sa dukej kishte vendosur edhe për vagonin me të cilin do të udhëtonin drejt kryeqytetit.
– Ka qene tek i biri. E ka këtu të burgosur në kampin e Ballshit – më tha im kunat. – Vjen përherë.
Ndërsa zura vend në kabinë e kur treni çante mespërmes fushave të myzeqesë dhe pejsazhet rrendin njëri pas tjetrit në ekranin e madh të dritares, mendova sërish Petron. Nuk mu duk pa kuptim ajo pyetje për saldatorin e Cërrikut.
Shkrimtari, idealisti, revolucionari, publicisti e intelektuali kishte kohë i viktimizuar. I zhgënjyer mendonte ëndërën e humbur të tij. I a kishin vrarë…Por jo atë. Asesi. Kurrë…Petro Marko e sfidoi partinë e idealit të tij.
Autopsia e një sistemi në romanin e Aleko Likajt
Shkruan: Robert Martiko/
Duke përfunduar së lexuari romanin “Vajza e Gjeneralit” me autor shkrimtarin e mirënjohur tashmë në letërsinë artistike shqiptare, Aleko Likaj, mendja më shkoi padashur te Nefeli, kjo zanë e mirënjohur e mitologjisë greke e cila, një ditë, duke fluturuar në trajtën e resë së tejdukshme mbi pallatin madhështor të Orhomenit, diku në Beotinë e largët mitologjike, vendosi të zbresë aty, e dashuruar me mbretin e quajtur Aramant, duke braktisur në këtë mënyrë, me dëshirën e saj, hapësirën e pamatë të qiellit të kaltër…
Në bazë të ligjeve të mirënjohura të së njëjtës dashuri të pamposhtur, klasike, të përsëritur midis qëniesh romantike, vajza e re franceze me origjinë nga Bordoja e Francës, e quajtur Brizhitë, vjen e dashurohet me Bardhin, djaloshin nga Shqipëria e kohëve të përbindëshme diktatoriale, staliniste, i cili gjendej në vendin e saj për studime universitare. Pra, në këtë pikë, kushdo gjen rastin të ndiejë në roman atë endjen e madhe që zakonisht lexuesit i dhurojnë në shpirt të ashtuquajturat “love story”. Sa për krahasimin tim me Nefelin apo nimfën e bukur të qiejve, bëhet fjalë në këtë rast për vetë kryeqytetin e botës, për Parisin apo ndryshe, të ashtuquajturin “Qytet i Dritës”, qielli i magjishëm i të cilit, i imortalizuar edhe prej një serë artistësh e këngëtorësh me famë botërore, duke filluar nga Zhan Burzhua Mistinget, Moris Shevalie, Edith Piaf, Sharl Aznavur, Iv Montan e duke përfunduar te Mathië Shedid e Vanesa Paradis, nuk mund të mos i dhurojnë shpirtit njerëzor atë dehjen e jashtzakonëshme, tejet admiruese, në delir apo ekstazë, për të cilat, një poet i madh francez, si Lamartini, shprehet se, në prani pamjesh të tilla magjepsëse, psherëtimat nuk mund të mos ngjiten me një lehtësi të përkryer, lart, në kupën e qiellit…
Deri në këtë pikë, kur Bardhi ende nuk ka marrë urdhër të prerë prej autoriteteve-hiena komuniste, për të braktisur Parisin e për tu kthyer urgjent në vendin e tij, lexuesi, lehtë mund të imagjinojë se dashuria me Brizhitën lundron e magjishme e me vela të hapura, të tendosura prej fryrjesh bulçish të purpurta amorësh me krahë, të bukur e romantikë… Por ja që vjen fare papritur një cast mizor ku heroi arrin të kuptojë se, ashtu i kthyer përfundimisht në atdheun e tij të dashur, nuk mund të aspirojë më për asnjë lidhje me qiellin blu të Parisit ku gjendet e dashura e tij. Për tu ndier më pas, jo vetëm shpirtërisht por edhe fizikisht, i burgosur e torturuar në rrathët më të përbindshëm e më monstruozë të Ferrit shqiptar, të ndërtuara me mjeshtëri prej një Makbethi kriminel si Enver Hoxha, i cili nuk ngurron t’u verë thikën në grykë vetë bashkëkombasve të tij. Ndërkohë, në ato kushte hetuesish të egra mesjetare, për dashnorin e torturuar e të lemerisur, Brizhita e tij e dashur nuk mund të përbëjë veç një ëndërr tmerrësisht të pakthyeshme.
Ja si i paraqet autori çastet e lajmërimit për largim nga Franca: “Në fillim kishte qenë një ëndërr. Pastaj një makth, që e kishte kapluar ashtu të zhveshur e të shtrirë në shtrat studentin nga Shqipëria dhe që e bëri të rrotullohej e të ndryshonte krah disa herë nën çarçafin e bardhë. Më pas kishte ardhur zilja e telefonit. Zgjati dorën përgjumshëm dhe kapi receptorin. Një zë urdhërues nga ana tjetër e telit. Si një kumt nga një tjetër botë… Ishte pas mesnate. Binte shi dhe era ulërinte si një ulkonjë e vjetër plakë, që kërkon gjah në një humbëtirë gati të harruar e të vetmuar nga bota. Në mëngjes pa zbardhur mirë ishte vënë për udhë…”
Lexuesi gjen në këtë mënyrë rastin në roman, për të rënë në kontakt me natyrën paranajoke të Enver Hoxhës, diktatorit të madh të Shqipërisë komuniste, i cili drejtoi me zjarr e hekur gjatë gjysëm shekulli duke drejtuar vendin e tij drejt shkatërrimit të plotë. Një prej këtyre viktimave ishte jo vetëm Bardhi por edhe gjithë familja e tij.
Sa më sipër, deri diku jo pa qëllim jam duke përdorur terma karakteristike të koncepteve të Errësirës dhe Dritës manikeiste, edhe pse nuk dyshohet aspak që Enver Hoxha paraqet për shqiptarët një individ ekzemplar, përfaqësues të obskurantizmit mesjetar apo ndryshe një qenie tipike me insufiçiencë mendore apo shpirtërore. Veç, duke huazuar këndvështrimin e një personaliteti të madh akademik si filozofja gjermano-hebre e natyralizuar në amerikane, Hanna Arendt, rreth vlerësimit të një prej shfarosësve më të mëdhenj të hebreve gjatë periudhës së olokaustit gjerman, të famshmin Adolf Aihman, i cili gjatë diktaturës hitleriane arriti të asgjësojë mbi gjashtë million çifutë, e njëjta gjë mund të thuhet edhe për Enver Hoxhën. Në mënyrë analoge, edhe për të mund të pohohet me plot gojën se ai nuk ishte budalla por vetëm një individ të cilit i mungonte mendimi. Në kuptimin se kurrë nuk arrinte të pyeste vetveten se çfarë qe duke kryer në një mënyrë tejet mizore kundër popullit të tij. Duke ndier boshllëk në kokë e duke i munguar gjithashtu aftësia dialoguese me vetveten, ai kurrë nuk ndjeu ti lindëte në kokë ndonjë mendim i caktuar vetëkritik apo të ndiente përgjegjësi për kasaphanën njerëzore të realizuar nëpërmjet urdhrave të tij makabre. Sipas Hannës, çdo individ i tillë nuk përbën asgjë tjetër veç, thjesht, një njeri banal. Bëhet fjalë në këtë rast për “Banalitetin e të Keqes”. Ku, nuk mund të bëhet fjalë më për një të keqe manikesiste të trajtuar nëpërmjet kendvështrimit të ashtuquajtur të Dritës dhe Errësirës, të trajtuar nëpërmjet termave: djallëzore, monstruoze, kriminel, sketerrë e Hekatë, që aq shumë gjenden sot të trajtuara zakonisht në gazeta, libra, kinematografi, arte grafike apo në television…
Ajo që më bën përshtypje akoma më të thellë në romanin “Vajza e Gjeneralit”, të shkruar me një ndjenjë të veçantë humaniste nga autori, është fakti se një komb i tërë prej tre miljon shqiptarësh gjendet i paralizuar nga frika që ndien prej hijes së rëndë të diktatorit. Sigurisht, fare të paktë janë tipat që bëjnë përjashtim nga ky rregull, midis tyre edhe heroi i romanit, Bardhi, i cili pëson krizë të forte nervore gjatë torturave në hetuesi dhe, megjithatë, nuk rrëfen askënd për të ndihmuar keqbërësit e Sigurimit Shqiptar. Në të njëjtën mënyrë stoike vepron edhe babai i tij, duke i rezistuar të keqes me forcën e domosdoshme shpirtërore të karakterit të tij të fortë, ndërkohë që, pothuajse gjithë viktimat e tjera mbarëpopullore shndrrohen padashur në instrumenta apo vegla të verbra e të bindura të sistemit komunist.
Për të hedhur dritë mbi shoqëritë nën diktaturë, na bie për detyrë ti referohemi shkrimtarit dhe poetit francez Charles Péguy nga Orleani i cili e quan kryefamiljarin (në origjinal: pater familias) si një nga aventurierët më të mëdhenj të shekullit të njëzetë..
Kemi në këtë rast të bëjmë me fakte të pakundërshtueshme që lidhen me të ashtuquajturin kryefamiljar të devotshëm, i cili gjendej totalisht i interesuar vetëm për mirëqënien e tij. I parë nën dritën e frymës fisnike që dallon autorin Aleko Lika, nën presionin e situatave kaotike politiko-ekonomike të kohës ku jeton, pater familias, ca më shumë nën diktaturat komuniste shndërrohet në një aventurier të madh. Ashtu i nënshtruar deri në palcë e servil nga interesi dhe frika e tmerrshme që i provokon sistemi vrastar, kryefamiljari nuk është në gjendje për të menduar asgjë tjetër më me vrull, prej mëngjesit e deri në darkë, veç për pensionin e vet, për të ardhurat e jetës, për sigurimin e gruas dhe fëmijëve të tij. As që mund të bëhet fare fjalë në këtë rast, për këtë lloj tipi, të sakrifikojë bindjet e veta morale, nderin dhe dinjitetin për hir të së vërtetës apo ndryshe tragjedisë së thellë, që është duke vuajtur me lemeri të thellë vendi i tij.
Me fjalë të tjera, me përjashtime fare të vogla tre milionë shqiptarë nuk përbënin në atë kohë veç një turmë nga pikëpamja psikologjike. Jo vetëm frika e rënies në disgrazie politike por edhe gëlltitja në bark e gjithfarë gënjeshtrash të propagandës dominonte jo vetëm ndërgjegjen por edhe botën e pakontrolluar të inkonshiencës. Jo vetëm njerëzit e thjeshtë por edhe të mbijetuarit ende të pa burgosur, apo të pa ekzekutuar, në të ashtuquajturin bllok të udhëheqjes, ashtu të privuar nga gjykimi i shëndoshë cerebral, gjendeshin të mbërthyer prej jetës nervoze veçanërisht në çastet e Spastrimeve të Mëdha apo vetëvrasjes aq të dyshuar të kryeministrit shqiptar të asaj kohe.
Lexuesi, nëpërmjet romanit “Vajza e Gjeneralit”, gjen rastin të zbulojë në mënyrë spontane se sa shumë bie poshtë inteligjenca e qenies njerëzore, për t’ia lënë vendin ndjenjave dhe instinkteve të pakontrolluara… Qe koha kur njerëzit bërtisnin si të tërbuar nëpër parada madhështore pa u rezervuar aspak, nëse do t’ju kërkohej për të qenë sa “heroikë” po aq edhe kriminelë. Ngaqë personaliteti zbehet e tretet ndërkohë që ndjenjat e çdo njësie të tillë, përbërëse të turmës, drejtohen drejt një ideje të vetme e cila nuk mund të jetë veç ajo e diktatorit që i shtyp keqas. Kolektiviteti, aq shumë i adhuruar e fatal veçanërisht në kultura të prapambetura njerëzore, e shndërron turmën në një masë të mirëfilltë me karakter psikologjik të mbytur prej mijëra emocionesh të dhunshme të denja për qenie monstruoze. Secili prej njësisë së turmës, përfshirë këtu edhe intelektualin, ndien, mendon dhe vepron në një mënyrë krejtësisht të ndryshme nga ajo që do të ndiente, mendonte e vepronte në qoftë se do të gjendej në trajtë individuale. Vlen të vihet në dukje gjithashtu se turma psikologjike, paraqet një gjendje provizore. Ajo është e përbërë prej elementesh heterogjene për një çast të bashkuar midis tyre, njësoj si qelizat e një trupi të gjallë, të cilat me bashkimin e tyre formojnë një qenie njerëzore të gjallë, që manifeston cilësi tepër të ndryshme prej celulave që e përbëjnë. Ndodh njësoj si në bashkimet kimike ku në sajë të reaksionit, krijohen substanca të reja me karakteristika krejt të ndryshme prej të mëparshmeve. Dhe, e keqja më madhe që ndodh në këtë rast, është se aktet e pamoralshme burojnë prej shpirtit trashëgimor të kopesë primitive. Dalin të dritë atavizma të cilat përbëjnë shpirtin e racës apo egërsisë të cilat shpesh injorohen brenda natyrës tonë. Në turmë edhe matematikani edhe çobani janë një. Nuk kanë ndryshim. Sepse nuk bëhet më fjalë për veprimin e botës së ndërgjegjshme por të botës instiktive të pa kontrolluar dot nga arsyeja.
Pikërisht, për këtë vlejnë ca romane me vlera me të vërtetë të mëdha zbuluese për ti çjerrë maskën sistemit komunist. Dhe autori Aleko Likaj është në gjendje të përmbushë më së miri misionin e tij letrar në këtë pikë. Pena e tij letrare bën që dashuria midis Bardhit dhe Brizhitës të triumfojë në roman.
Në këtë pikë autori lë vend për një farë romantizmi te libri i tij interesant “Vajza e Gjeneralit”. Sikur të thuhet se bëhet fjalë për ditët e ngrohta të Alkionës mitologjike në palcën e thellë të një dimri të jashtëzakonshëm. Siberian. Sipas mendimit tim, kjo ndodh ngaqë autori, si atdhetar humanist e me ndjenja të ngrohta ndaj vendit të tij, dëshiron të zbusë sado pak një realitet të ftohtë e tejet poshtërues, si ai që jetuan gjithë shqiptarët, pa përjashtim, nën diktaturë. Romantike paraqitet edhe Brizhita, në trajtën e një Penelope besnike çuditërisht në një botë perëndimore të mbushur me të ashtuquajturat “vajza nëna” në kulmin e lirive seksuale erotike, në qark të shkurtër, të një nate. Sa për besën e fshehur pas çdo rregulli e fjale të shprehur në Kanunin e Lek Dukagjinit që përmend autori në roman, për të kujtuar zakonet e vjetra të shqiptarëve, për këto nuk mund të bëhet kurrsesi fjalë në një vend me diktaturë të sofistikuar të përmbytur prej totalitarizmit galopant, ekstrem, stalinist.
Në roman lexuesi mëson se Brizhita i qëndron me vite të tëra besnike të zgjedhurit të saj të zemrës deri sa takohen një ditë pas vitesh të tëra ndarje. Është një veçanti e zemrës dhe ndjenjave njerëzore të shkrimtarit Aleko Likaj për të mbjellë, qoftë edhe në një shkretëtirë morale, farën e bukur të individëve të ashtuquajtur “të rrumbullakët” me dinamizëm e besë në shpirt, të cilët ndryshojnë aq shumë prej tipave statikë, të sheshtë, të quajtur ndryshe edhe “personazhe stok” që, në diktaturë i gjen në trajtën e veglave të saj të bindura.
Sa për termin “Banaliteti i të Keqes”, që kam përdorur më sipër, ky i përket një personaliteti filozofik e gjithashtu dinjitoz si Hanna Arendt e cila thotë: “Është opinioni im se e keqja nuk mund të jetë kurrë radikale, por vetëm skajore; dhe që nuk posedon as thellësi, as një dimension djallëzor. Ajo mund të përmbysë botën të gjithë dhe ta shkatërrojë, më saktë sepse përhapet si një kërpudhë mbi sipërfaqen e saj. Është një sfidë për mendimin, siç kam shkruar, sepse mendimi kërkon të shkojë në thellësi, tenton të shkojë në rrënjët e problemit, dhe në çastin që interesohet për të keqen ndëshkohet, ngaqë nuk gjen asgjë. Ky është banaliteti i tij. Vetëm e Mira ka thellësi dhe mund të jetë rrënjësore.”
Këtë frazë të fundit, se vetëm e mira ka thellësi dhe mund të jetë rrënjësore, jo vetëm tani por edhe në të kaluarën, kur Alekua shkruante me impenjim total shpirtëror për fatin tragjik të vajzës së Liri Belishovës, dua t’ja dedikoj shpirtit të bukur e human të vetë autorit i cili, në sajë të ndjenjash me të vërtetë të bukura e humane, arrin të nxjerrë nga duart e tij një vepër të dashur e rrëmbyese si kjo që lexuesi shqiptar ka rastin të lexojë të titulluar “Vajza e Gjeneralit.”
Cërrriku i Kin Dushit
ALEKO LIKAJ/Francë/
Njeriu që ishte përtej në trotuarin përballë kinemas së qytetit, qëndroi për një çast dhe ktheu vështrimin këndej nga ne. Pashë rrezëllimin e xhamave të syzeve të tij e refleksionin e dritës që hodhën ato atë mëngjez të së dielës
– Eshtë ai, shkrimtari, që e kanë sjellë në Cërrik – tha Meti i gjatë që po na tregonte historinë e romanit “Lenko” që posa kishte lexuar ato ditë.
-Kush, kush? – pyeti Din Daiu, që i mbante flokët gjithmonë të rrëzuara, mbi ballë.
Altopolanti po transmetonte “Radio-Postën” e muzika në shesh kishte sjellë një “rumbo” të Agim Prodanit. Njeriu që më tregoi Meti, kishte veshur një xhaketë të zezë dopiopetë e një palë pantallona gri. Dukej se sodiste gjithëçkah. Madje në lëvizjet e tij ishte më shumë se sa kurioz kur kontrollonte me vështrim gjithë sheshin, dhe pastaj rrugën përtej, në fund të lulishtes e cila të çonte për në Elbasan. Mbante një pale syza miopësh, e me sa duket, kishte shumë probleme me sytë. Këtë do të ma thonte vetë disa kohë më vonë, kur bisedonim si dy miq të vjetër,në një cep kalldrëmi të pazarit të Elbasanit, kur sapo kishte dalë nga burgu.
Kisha lexuar librin e tij “Një emër në mes të yjeve”, dhe natyrisht për atë moshë që isha atëhere, nuk mund që ta mendoja e ta shijoja, të paktën edhe si lexues. Ndonëse, letërsia më dukej se më kishte marrë për dore e për të më çuar në portat e zemrës së saj. Fshehurazi, hidhja ndonjë varg që i kushtohej në heshtje ndonjë vajze çapkëne të klasës sime, por edhe të një tjetre, dy vite më poshtë, që kishte sytë jeshile, si të bajames se pa bërë. Muzika ishte tjetër gjë. Me kishte rrëmbyer të tërrin, si një dashnor i përvëluar, kur luaja në bateri me orkestrën e shtëpisë së kulturës së qytetit.
E ndoqa për një çast, ndërsa ecte qetësisht si i humbur në atë mjedis. Ishte si i hutuar. Ne një moment, u hapi udhën në trotuar dy fëmijve, që vraponin me zhurmë pas njeri tjetrit.I ndoqi me sy, e pastaj, vuri buzën në gaz si i zënë në faj. Isha ndarë me Metin dhe Dinin duke u thënë se kisha provat lart në sallën e klubit, dhe ata, e kishin besuar. I pështetur pas një prej kollonave të saj, dukesha sikur prisja dikë aty, ndiqia shkrimtarin. Pas Dhimitër Shuteriqit, Tonin Milotit e një tjetër shkrimtar ushtarak që na i kishte sjellë në shkollë, mësues Hyjniu, nuk kisha parë e njohur shkrimtarë të tjerë, ndonëse nuk lija libër pa lexuar, nga ato për fëmijë, por edhe për të rrinj që botoheshin atëhere.
Kin Dushi mori kthesën, dhe u nis drejt e nga posta e qytetit. “Me siguri që do të flasë në telefon ” mendova. Dhe vërtetë, që ai pas pak, ngjiti shkallët qetësisht dhe u fut në postë. Por atje u vonua, dhe unë, nuk mund që të prisja për ta parë nga afër, ndonëse më tundonte dëshira .Ne fakt, më erdhi turp që të shkoja deri atje, dhe preferova që të kërkoja ndonjë shok tjetër, në atë shesh që ishte si i boshatisur. Mbase u pendova për gënjeshtrën që i thashë Dinit dhe Metit, me të cilët ishim në një lagje. Një pjesë e mirë e qytetit, kryesisht nga puntorët që punonin në rafinerinë e naftës, ishin në një punë vullnetare, për të mirëmbajtur ambjentin e jashtëm të uzinës. Sidoqoftë, ky çast, më mbeti në kujtesë si diçka e veçantë, në jetën e atij qyteti të vogël, që dukej si një kamp i mundimshëm punë. Por edhe njohja e parë, me njeriun që do ti ndiqia më pas, trajektoren e tij të trishtua, drejt rënies. Do të njihja mirë mekanizmin, që e çoi atë në humnerë, njerëzit që e gjurmonin, por edhe ata…kolegët, që i a kishin shitur shpirtin djallit, të cilët ndihmuan hetuesit e shkruan pastaj, pretencën e një prokurori, që në çdo tre fjalë, përdorte “Partia dhe shoku Enver”.
* * *
Herën e dytë, e takova në një prej sallave të Shtëpisë së Kulturës, në katin e dytë. Ishte mes disa amatorëve të grupeve artistike. I kishin vënë karriket përballë njeri tjetrit, e vazhdonin të flisnin, e diskutonin gjatë. Zura vend pas derës. Kuptova që Kini po fliste për një njeri, që me sa dukej, e njihte shumë mirë, dhe që u a kishte propozuar më parë, për regjinë e një numri të ri estrade, me të cilën cërrikasit, do të konkuronin së shpejti në një aktivitet kombëtar
– Të jeni të sigurtë, që fjalën time Fehmiu, nuk do ta bëj dysh. Jemi miq prej shumë vitesh, atje në Tiranë. Ka ide, dhe kjo, është e rëndësishme. Ta sjellim njëherë. Por, edhe ju duhet që të punoni në linjë partie. Jeni qytet puntorësh.
Kini fliste shkurt. Ishte mbështetur në karrike e duart herë pas here i vendoste mbi gjunj. Kishte veshur sërrish xhaketën e zezë dhe pantallonat gri. Këtë herë i a dallova mirë edhe fytyrën. Pak e zgjatur, e me një mjekër, që nuk rrumbullakohej aty në fund.
Pas tetë a nëntë ditëve, mbriti edhe Fehmi Hashafi, që më vonë realizoi filmin « Kapedani ». Ishin bashkë me Kinin kur na mblodhën në sallën e sipërme të shtëpisë së kulturës se qytetit…Materialin letrar e kishte marrë përsipër vetë shkrimtari. Kur zu e erdhi nata të dy të sapoardhurit nga Tirana shkuan në të vetmin restorant të qytetit që kishte sipër një hotel. Aty punonte një invalid me kollonën të përthyer si një kosore. Ky i priti dhe i shoqëroi pastaj pas darke, përpara se Fehimi të pushonte në një prej dhomave të këtij hoteli, në katin e dytë. Dukej që Kini kishte zënë shoqëri me hotelxhiun, pasi fliste me të dhe bënte shaka si me një të afërm. I pashë nën një dritë të zbehtë llambe që ishte vendosur mbi një shtylle të drunjtë dhe që mezi ndiçonte dhjetë metro katrore. U përkula mbi parvazin e ballkonit tim që nuk ishte më shume se njëqind hapa larg nga hoteli që mbante emrin « Shkumbini ». Tre burrat ishin të vetëm në atë lakuriqsi rrugë e cila nga ne konsiderohej si « bulevardi i qytetit ». Qeshnin e bënin shaka e gazi i tyre vinte deri tek unë.
Cërriku asaj kohe mbyllej shpejt në shtëpi. Qytet puntorësh ku shumica punonin me tre turne në rafinerinë e naftës. I krijuar në mezin e viteve 50 të, at’here kur hodhi shtat edhe uzina e vetme në këtë pellg të fushës së Shkumbinit, nuk numëronte më shumë se katërmijë banorë, së bashku me fermën dhe SMT në, një lagje e vogël që zinte fill në të dalë të rrugës që të çon në Gramsh. Kini kishte ardhur si i dërguari special i revistës « Ylli ». Shkaku ka qenë krejt tjetër. Mund që ta lexonte vetëm ndonjë i vemendshëm. Edhe pse nuk u bë i ditur asnjëherë aty mes nesh ai, nuk munguan edhe thashethemet që qarkullonin nën zë.. « E kanë kapur nudo, krejt lakuriq, së bashku me disa artistë të tjerë në një orgji shtëpie miku ». Kështu me tha një xhuxh thatim që punonte si përgjegjes turni në uzinë. Komunist. E kisha komshi, dy pallate më tej. Mbante gjithmonë nga një libër në sqetull. Lexonte shumë. Kjo ishte edhe ajo që na bashkonte të dy. Shkëmbenim libra. « E kush të tha ty – më pyeti Hamza Nuredini, fizarmoniçisti i estradës që ishte edhe banori i të njëjtit pallat me mua, kur i thashë me naivitetin e një djali të pa rritur mirë, në një dite provash për premierën e re. -Ik e fshij prapanicën me atë burrë. Spiuni i m…
Me donte dhe më rrespektonte Hamzai që ishte shëngjinas nga Lezha. I duhesha si baterist në orkestër, por Kinin e çmonte shumë. E donte si vëlla. Deri në fund rinin që të dy në sallën e shfaqieve. Kini si zakonisht në karrike i ulur diku nga rradha 5 a 6. Ndiqte provat. Priste sa të mbaronim deri vonë, afër mesnatës. Fehimi kalonte sa në njerën anë të skenës në tjetrën. Kontrollonte batutat. Kur ndërhynte Kini, që ndjente se i a kishin « hëngër » fjalët e skeçit, rregjizori lëshonte zërin si të basit, « stop ». Kur mbaronte gjithëçkah, vinte i heshtur e drejt e në skenë Kini.
-Hamza, na merr ndonje gjë.
Tjetri vendoste qetësisht rrypat e fizarmonikës dhe pastaj ngrinte supin e djathtë. Një mbrëmje fizarmoniçisti qëndroi për një çast i heshtur me dorën sipër tastierave në mëdyshje për të vendosur.Pastaj lëshoi zërin e tij të pjekur si të një tenori profesionist. Ca fjalë të huaj që u rrokullisën pas një hapje të beftë të kacekur, dhe më pas melodia. Munda që të kuptoj vetëm dy fjalë, « …kapidan Nikolla… ». Hamzai vazhdoi që ta këndojë dhe ta ndjeje këngën sllave deri në momentin që mbylli përgjithmonë kacekun e veglës. Kini e kishte ndjekur i heshtur. Fehimi kishte bërë tre hapa pas dhe pastaj kishte zbritur nga skena. Si pa kuptuar. Në një çast të vetëm ra një heshtje. Asnjë nuk tha një fjalë.
-Kam qenë në kampin e Prishtinës, kur e kam dëgjuar për të parën herë këtë këngë. Duhej që të ishte ndonjë i burgosur maqedonas si dhe ne, që priste pushkatimin. Këndonte jashtë kapanonit tonë, në muzg. Unë u ngjita në dritare por nuk e dallova dot. Këngë trimërie dhe malli, por edhe dashurie në atë gjuhë. Një çast më pas mbritën rojet. Gjermanët ja mbyllën gojën. E rahën barbarisht. Ne këndej dëgjonim fshikullin e kërbaçit që zinte në mish. Kaput, kaput thërriste dikush në atë gjuhë. Pastaj ra heshtja. U dëgjua një klithmë « Ah, majko… » i thërriste nënës djaloshi këngëtar. Tre ditë më vonë filloi ekzekutimi, ai që mbeti në histori si pushkatimi i 104 – ve. E tmershme…
Kini heshti për një çast dhe pastaj vendosi pëllëmbën e dorës së majtë mbi ballin e dalë, sipër syzeve që ishin të trasha, për një miop si ai. Përtej, sytë e vegjël gri të poetit, u mbyllen. Mbase për të ruajtur brenda tyre ato skena të tmershme lufte. I a kishin vrarë shokët një e nga një. I a merrnin në një kazermë ku i kishin mbyllur pas një numërimi kokë më kokë. Thuhej se ishte për hakmarje, por asnjëherë nuk u mësua e vërteta. Kështu tha Kin Dushi të nesërmen kur na e ritregoi atë ngjarje. Ishim një grup prej 6- a 7 personash në sallën e bibliotekës. Ne të orkestrës, pasi aktorët vazhdonin provat e lodhshme përsëri me Fehmiun, poshtë në skenë. Hamzai, si gjithnjë ishte njeriu kyç që ç’bironte shkrimtarin, që kishte qenë gati pionier në luftën për çlirim
Mua më mbeti në mëndje. Sidomos skena kur një partizanes i kishin grisur këmishën dhe pastaj kishin thirur një prej të burgosurve që të vazhdonte më tej. Argëtoheshin disa ushtarë të rrinj. Madje edhe qeshnin.
Kohë lufte…
* * *
Një muaj më vonë ne pamë qytetin në revistë. « Ylli « kishte në kopertinë portretin e Petrit. Besimit, një prej naftëtarëve më të dalluar të uzinës. Reportazhi ishte në disa faqe. Ishte edhe Cërriku aty, me të vetmen rrugë që e përshkonte mes për mes. Njerëz e pemë pranë lulishtes në qendër. Disa ditë më parë kishte mbritur edhe një fotoreporter i « Yllit » që kishte bërë shumë shkrepje të aparatit nëpër qytet. Nga pas e kishin ndjekur të vegjëlit. Më kujtoheshin që të gjitha këto skena ndërsa dilja nga shkolla me shokët e shoqet e mij të klasës. Kohë drekë. Në trotuar nga larg qëndronte hotelxhiu. Dukej i shkujdesur, pa e patur mëndjen aty. Kini mungonte. Me pas thanë se « do të qëndronte disa ditë në Tiranë » dhe ashtu ndodhi.
Hamza Nuredini, tha ; Po ka nevojë njeriu xhanëm. Ka shtëpi e katandi atje. Hoteli nuk mund që ti a zëvëndsojë.
Botimi ishte ngjarje për një qytet si Cërriku ynë. Të gjithë flisnin për personazhet e reportazhit. Myfit Shehu, një tjetër i fotografuar dhe personazh i revistës ishte thirrur një ditë më parë në një takim me nxënës të klasës së pestë të shkollës tetëvjeçare « 8 Nentori »
– Po mban vlagë – tha Din Daiu, shoku im i klasës, që ishte një elbasanlli puro. – Na nderoi shkrimtari. Eshtë penë e fortë. I bëri personazhet si njerëzit më të rrëndësishëm të kësaj bote – pastaj u kthye nga unë sikur të ishte kujtuar për diçka të haruar. – E di ti që unë në shtëpi kam disa libra të vjetër të Kini Dushit?
Mbasdite u gjenda tek Dini. Një pallat më poshtë. Jetonte vertëm me nënë, Ferijen, mamija e qytetit, së bëshku me Përparimin të vëllanë dy vjet më të madh, pa baba. Thonë se kur Dini ishte vetëm një vjeç, babai ishte arratisur. Kishte qenë oficer. Nuk dihej asgjë më për të, por familja trajtohej me kleçkë e me ftohmë. Mbante mbiemrin e vajzërisë së nënës.
Në dy arka kartoni gjetëm plot tre libra. Ishin botime te viteve 50 të. « Udha e Velanit », pastaj një libër me tregime humoristike që kishte një kapak të verdhë e një karrikaturë te një njëriu mëndjemadh. I treti nuk kishte kapak. I grisur e me një fletë ku dallohej emri Kin Dushi. Nuk e mësuam asnjëherë titullin e tij. I pastruam nga pluhuri. Dini më tha se i kishin blerë në Gramsh kur ishin me banim para disa vjetësh si të internuar. Lexonte Ferija që kishte studiuar në Itali përgjatë kohës së luftës. Ishte nga një familje me tradita në Elbasan
Mendova që t’i a them e ti tregoja Kinit, sapo të vinte përsëri në Cërrik. Doja të dukesha se e kisha lexuar gjithë krijimtarinë e tij. I këtij mendimi ishte edhe Hajredin Daiu. Por ai kërkoi këtë herë që të fliste edhe me shkrimtarin. Ashtu vendosëm. Menjëherë i u futëm leximeve. Velanin e mora unë. Të tjerat kur të dorëzoja atë. Dini filloi me ato që i mbetën. Për dhjetë ditë i mbaruam. Por Kini nuk po dukej në qytet. Ishte mungesë e gjatë për ne.
Kur menduam se ai nuk do të vinte më në Cerrik, Meti i hollë dhe i gjatë që banonte tek pallati 24, na tha se e kishte parë Kinin përsëri në bibliotekë. Të nesërmen ne ishim përballë, në trotuarin përpara hotelit. Kërkonte hotelxhiun. Me atë kalonte kohën. Unë i u afrova. Doja që ti flisja për librat e tij që kisha lexuar me Dinin, por në çast u pendova. Nuk mund që ta tradhëtoja shokun tim. Kishim dhënë një fjalë. Zbrita nga trotuari e bëra që të ndroj rrugë. Sikur doja që të shkoja nga Mapua. E vura re që më pa. Madje vuri buzn në gaz dhe më përshëndeti me kokë. Ai më njihte tani…
* * *
Biblitekaria na tha; Kini do të bëj një film për Cërrikun. Do të shkruante skenarin. Ishte pëlqyer shumë reportazhi tek « Ylli ». Edhe ata të udhëheqies e kishin uruar. Ne që ishim në sallë nuk na mbante më gëzimi. Mora « Tom Sojerin që e kisha lexuar më parë dhe fluturova drej e para pallatit të Dinit, që ishte disa metro larg atij që banoja unë. I fola nga dritaria e banjos, se shtëpinë në katin e parë e kish, por ai nuk më dëgjoi. Mbase nuk ishte brenda. Nënë Feria gjithë ditën në maternitet rrinte, njëqind metër më poshtë. Kishte shumë lindje atë kohë. Vinin edhe nga fshatrat përreth
Dola përsëri. Në xhep mbaja edhe një vjershë që kisha shkruajtur ato ditë. I a kushtoja nënave. Meti e kishte pëlqyer, por unë nuk i thashtë të fshehtën time. Doja që t’i a tregoja shkrimtarit, Kinit dhe jo mësuesit tim të letërsisë, Hyjniut. Në shkollë atë kohë na kishte ardhur edhe një poet tjetë, Musai, por ai jepte mësim në shtatëvjeçare. Vinte dhe zhdukej si era në qytet, pa komunikuar me njeri. As edhe me Kinin. Kështu mendoja une, pasi sa zbriste nga autobuzi i linjës që e sillte nga Elbasani, vrapin e mbante në shkollë, tek godina e gjimnazit. Dhe anasjelltas kështu bënte. Ishte shumë i ri dhe aso kohe sapo kishte nxjerre edhe një libër me vjersha, « Ne njezet vjeçaret ». Do ta lexoja më vonë librin e tij dhe do të më rrëmbente.
Kini ishte ulur në lulishte me hotelxhiun. Me ta ishte edhe kuzhinjeri. Rallë e shihnim këtë njeri në qytet. Mbahej se lexonte, po unë nuk e kisha parë asnjëherë në bibliotekën e qytetit, që më ishte bërë si shtëpi e dytë. Ishte tridhjetvjeçar nga Elbasani, por në pamjen e parë nuk tregonte për aq.. Dukej se të tre ishin lidhur në miqësi. Gjithë pasditen u solla aty rrotull në pritje që të lëviznin nga vëndi të tre. Mendoja se do ta prishnin muhabetin shumë shpejt e secili do të shkonte në punën e vet. Po vinte darka dhe unë i kisha lënë pas dore mësimet për të nesërmen. Guzhinjeri duhej që të ishte në kuzhinë ato çaste, për të përgatitur darkën në restorant, por ata si për inatin tim ende nuk po lëviznin nga stoli.
Kur mendova se nuk do te behej më gjë, i pari e prishi vërtet kuzhinjeri. Ai i ra përmes lulishtes e u fut pas mapos për të dalë tek hoteli. Edhe hotelxhiu u ngrit pas disa çastesh. I dhanë dorën njëri tjetrit dhe u ndanë. Ky shkruante ndonjë gjë atë kohë tek revista, « Hosteni », por unë nuk besoja tek talenti i tij. Duhej që t’i a rregullonin ata të redaksisë. Vazhdonte të mesmen në shkollën e natës. Ishte në klasë me Hekuranin, shef reparti në uzine, e që më vonë u bë edhe antar i byrosë politike. Kini ecte qetësish. Mori rrugën për nga PTT- ja e qytetit. Me siguri që do te fliste me shtëpinë. Kështu bënte disa herë në jave. E ndoqa nga pas.. Në heshtje dhe paralel nga rruga e dyqaneve. Vendosa që ta pres kur të dilte nga posta. Ashtu bëra. Zura një cep për të mos rënë në sy nga kalimtarët e paktë që nxitonin për në shtëpi dhe në gjysmen e hijes së një llambe rruge që nuk ndriçonte mirë, m’u duk vehtja si guerilas i vërtetë
– Shoku Kin – i thashë me një gjysëm zëri dhe ndjeva që fraza më mbeti brenda në grykë.
Nuk më dëgjoi. As edhe më pa. Zbriti qetësisht shkallët e jashtme të godinës e u gjet menjëherë në shesh, para se të futej në asfalt.
I fola prap
– Shoku Kin, a ka mundësi ?-
Qëndroi në çast. Kthehu kokën e u afrua për të me dalluar më mirë. Pashë syzet e tij të trasha optike dhe heshta. Harova se ç’duhej që ti thosha.
– Ouu, poeti – tha ai gazmor dhe qeshi si i pafajshëm
E humba fare. U hutova. Nuk dija tani nga ta filloja. Ku e kishte marrë vesh ai të fshehtën time ? Që unë shkruaja vjersha pak veta e dinin, dhe njerezit e familjes sime.
– Më ka thënë, Poli, bibliotekarja për ty – tha sërrish shkrimtari buzagaz. Ajo ishte shoqe me ime ëmë dhe vinte në fundjavë tek ne për të pirë kafe. Ishim në një lagje. Katër numra pallatesh diferencë.
Nuk dija se si të bëja. Ta nxirrja apo mos t’a nxirrja fletën, ku ishte shkruar poezia e fundit, dhe që unë e konsideroja si kryeveprën time në ato çaste.
– Po nuk jemi ulur anjëherë bashkë. Jetojmë në një qytet dhe të mos flasim për krijimtarinë tonë ? Hë si thua ti, shkon kjo ?
Qeshi me gjithë zemër.
Në çast u ndjeva i ç’armatosur krejtësisht. Vendimin e mora menjëherë. Të mos e nxjerr poezinë. U ndjeva i turpëruar dhe i pafjalë
– Takohemi neser ? – pyeti Kini, – pasi sot vajti vonë. E lemë kështu ?
Pohova me kokë dhe kuptova se fjala më mbeti në grykë sërrish. E ç’mund që ti thosha tjetër shkrimtarit Kin Dushi ?
* * *
Gjithë atë natë nuk më zuri gjumi. Ashtu i pafjetur u nisa në shkollë. Pa mësuar lëndët e ditës. Sytë më ishin futur e fshehur në zgavra e mezi i hapja. Mësuesi i bioligjisë e vuri re, që në orën e tretë. Kisha dremitur në bangën-tavolinë dhe klasa kishte qeshur. Store.
– Shko në shtëpi – tha mësuesi qetësisht dhe ëmbëlsisht. – Qetësohu.
Me erdhi turp. Shoqia e bangës më shikonte me qesëndi.
Dini m’u bë krah
– Pse bëni kështu – i u drejtua klasës. – Njeriu ndodhet në një moment të tillë. Na ka ndodhur që të gjithëve. Mua po më duket sikur po e fyejmë, Lekon
Kaq desha. U duka sikur u shkunda vërtetë nga literagjia ku kisha rënë. Nuk pranova që të shkoj në shtëpi. Isha vrarë në sedër. Po mësuesi nguli këmbë përsëri me dashuri. Ç’të bëja ?
U ngrita e dola në heshtje.
Nëna u bë merak, por unë e sigurova se përveç një dhimbje koke të lehtë, nuk kisha asgjë me rëndësi.
– Do të kap gripi. Ka kohën tani. Shtrihu dhe qetësohu një herë, pastaj, po të kesh gjë e bisedojmë edhe me doktor Xhevdetin.
U mbylla në dhomën ku flinim ne fëmija dhe gjumi më mori menjëherë në pushtetin e tij.
Kur u zgjova, kishte rënë mbrëmja mbi Cërrik, e qyteti si gjithë qytezat e asaj kohe, ishte zbrazur. Nuk mund që të lëvizja më. Më erdhi keq që nuk e kisha takuar atë mbasdite Kin Dushin. Ai më kishte lënë edhe takim. Do të mendonte se unë jam i pakorrekt. Po ku ta dinte ai ? Duhej që të me kishte kërkuar nëpër qytet. Njerëzve të shtëpisë nuk u thashë asgjë. E si mund që ta bëja këtë. Për ata mjaftonte që unë nuk kisha temperatyrë dhe se ndjehesha mirë, si njeri normal pa asnjë virus në trup.
– Dale, do të bëj ca petulla – tha e gëzuar ime ëmë.
Unë kisha zënë vënd në një kënd të kuzhinës, mbi minder, ku rinim zakonisht ne fëmija, sepse ai ambjent na shërbente edhe për të pritur të tjerët. Zakonisht, kur vinin si mysafirë a për kafe. Shoqet e nënës, por edhe shokët e babait, komshijtë.
Mendoja të nesërmen. Do ti kërkoja falje Kinit.
Këtë herë nuk do të isha memec më me të.
* * *
Të nesërmen Kini iku nga Cërriku. Krejt pa pritur. Kishte patur për të një telefon në komitetin e partisë. E kërkonte udhëheqia në Tiranë. Nuk dihej asgjë më tepër
Ma tha Hamza Nuredini sapo u mblodhëm për provat e numrit të ri të estradës. Me të parin kishim konkuruar në pallatin e kulturës së Maliqit në Korçë, në një festival estradash të klasës puntore, dhe kishim zënë vend të mirë, të dytë. Drejtuesi i institucionit, Gaqo Veshi, ai që njihej nëpërmjet pseudonimit Hyskë Borobojka, na kishte lavdëruar, por çmimin e kishte marrë për vete.
Regjizori ynë Fehim Hoshafi na kishte inkurajuar përsëri.
– Kanë favor dialektin ata – tha Miti Nito, një aktor që punonte si turbinist në TEC in e Cerrikut, i cili luante edhe fantazmën e kapitalizmit, si një skelet i vertete. Ky njeri më vone u bë edhe antar i komitetit qëndror dhe zbuloi grupin puçist në ushtri.
Jehona ishte shuar. Edhe qejfmbetjet tona ishin haruar.
Hamzai na kërkoi ne të orkestrës, që të mobilizoheshim përsëri. Filluam provat me Adile Agushin, një këngëtare me një zë magjik për ne. Punonte ne uzine si laborante. Vëllain e saj Gramozin e kisha shok klase. Ishin jetime dhe rinin tek motra më e madhe, Limja, e martuar me një furxhi. Fehimi i kishte premtuar për ta marrë në Tiranë, por ajo nuk kishte pranuar. Nuk mund që ta linte të vëllain vetëm. Por rregjizori kishte ngulur këmbë sërrish për asamblin e këngëve dhe të valleve, dhe përgjigja nuk ishte dhënë ende nga këngëtaria.
Erdhi dhe këndoi atë pasdite. Në repertorin e saj ishin këngët e Agim Prodanit, por edhe ato të Shqipërisë së mesme, që u jepte jetë Fitnete Rexha.
Kishte kaluar një javë dhe Kini nuk ishte dukur më në Cërrik. Unë që e kisha mëndjen aty, u bëra merak, ndjeva mallë. Kishim lënë një takim që nuk u realizua, dhe mezi prisja që ta shihja, një orë e më parë. Por ai erdhi, pikërisht atë ditë që unë kisha hedhur në një fletore të re disa vjersha për t’i a treguar në rastin më të parë. Dinit i kishte ikur dëshira e takimit. Ai më kishte thënë, se « atë njeri që e thërrasin në udhëheqie duhet që të kishte diçka ». Unë i kisha treguar për urgjencën e Kinit në Kryeqytet. Atë gjykim nuk duhej që ta kishte nga vehtja. Mbase e kishte diskutuar me Ferijen, nënën e tij, e cila kishte goxha eksperiencë në këto punë, kur të thërrasin në komitet….
Por unë nuk e kisha atë hall.
E pashë në buzë mbrëmje në bulevardin e qytetit. Ishte serrish me hotelxhiun që e ndiqte « cuq e cuq », si me hap breshke, i krrusur dhe me një gungë të dalë në krahun e djathtë të kurrizit, poshtë shpatullës, si kuazimondua i Hygoit. Ecte shtrember dhe këmbët mezi i hidhte. Isha me babain në ballkon. Më tregonte një histori fshati, andej nga Vlora, kur ishte i vogël. Zakonisht të mëdhejtë kanë qejf që ta kujtojnë fëmijërinë. Madje me nostalgji. Mbase për tu shkeputur një çast nga koha që përjetojnë, nga hallet dhe problemet që ndeshin në shoqëri, e ato të përditshmet.
Të nesërmen dola shpejt në shesh. E djela ishte zakonisht e qetë në Cerrik. Në mëngjez pak njerëz lëviznin në rrugë. Altopolanti shpërndante muzikë e dëgjohej kudo. Ishte ora e radiopostës. Mua më pëlqente ta dëgjoja aty në shesh. Takoja edhe ndonje shok që banonte larg lagjes sime, por atë ditë nuk gjeta asnjë nga moshatarët e mij. Kinin e dallova larg. Kaloi në trotuarin përbri lulishtes. Më pa. Qëndroi në një çast dhe ma bëri me dorë që të afrohesha. I a dallova që larg buzëqeshjen. Ashtu ishte ai. Gazmor dhe hokatar në jetë. Shkrurante dhe fliste me shume humor, si shkodran i vërtetë. Ndjeva se u emocionova së tepërmi. U ulëm në një nga stolat e lulishtes së qytetit. Por kjo kalo shpejt. Iku si me magji. Pas kësaj u ndjeva mirë. I lirshëm dhe i qetë…
* * *
Pasdite tek ime ëmë erdhi Polikseni, bibliotekaria e qytetit. Për kafen e zakonshme të së djelës që e pinin së bashku. Ishin vetëm. Kishte sjellë edhe të rejat e qytetit. Edhe për Kinin në Tiranë. Në fund i kishte qarë hallin sime mëje. Priste të hënën inventarin nga Bashkimet Profesionale, se andej varej kinoklubi i kulturës me bibliotekën. Ishte defiçit me libra. Ja kishin marrë një e nga një. Vetë pranonte se ishte e « pa kujdesshme ne punë ». Nënës sime i ra gjaku në fund të këmbëve për shoqen e filxhanit që i sillte të rejat e qytetit, pasi ajo vetë nuk dilte, po i pëlqente që ti dëgjonte. Sidomos nga një sjellëse e dorës së parë. Eshtë si një agjensi lajmesh, thoshte shpesh e qeshte si e zënë në faj, sa herë im ate e qesendiste duke e pyetur për shëndetin e saj
– Zgjidh në bibliotekën e tim biri. Merr ç’të duash – i th ime ëmë – sa ta kalosh kontrollin e pastaj ktheji, se djali është i marrosur pas tyre. I ka kapital. Veçse libra blen ai. Nuk më ardhur e përgatitur nxorri dy thasë dhe i mbushi dëng. Ç’zuri dora. Ngarkoi tre dhjetëvjeçar që luanin jashtë dhe i çoi drejt e në shtëpinë e saj që nuk ishte larg.
Të nesërmen pas drekës shkova në bibliotekën e qytetit. Si zakonisht, pa e ditur se gjysma e bibliotekës sime kishte përfunduar tek Poli. Nuk më kishte rënë në sy. Por edhe ajo heshti e nuk më foli për këtë. U tregua e përzëmërt.
– Kishe takuar, Kinin, atë shkrimtarin, dje ? Më thanë. Të kishin parë në lulishten e qytetit. Ti e ke lexuar romanin e tij të fundit « Një emër në mes të yjeve »
Pohova me kokë.
– Të tregoi se e kishte pritur kryeministri, vetë shoku Mehmet ? – më pa drejt e në sy, si një lozonjare e vërtetë.
Nuk dija se ç’ti thoja. Ne biseduam për letërsinë, për librat, për vjershat e mija që ai i lexoi me kujdes përpara meje, dhe pastaj « i analizoi » një për një. Natyrisht, që duke më dhënë vrejtje më shumë, e duke më përgëzuar me kujdes. Si me pikatore….
– Pse mor Kin, i kishte thënë shoku Mehmet i nxehur. Komunistët tanë gjatë luftës kanë qenë imoralë ? Na i ke futur edhe në dyshekun e njerëzve që i fshehnin me vajzat dhe nuset e shtepisë. A e kupton, që ke goditur moralin e luftës sonë ?. Dhe këtë e bën ti që ke qenë pjesë e asaj armate që çliroi Shqipërinë.- Jo shoku, Mehmet. Përkundrazi. Unë kam dashur që të jap pikërisht besan e komunistëve gjatë asaj lufte epope. Dhe këtë e kam bërë duke treguar një moral të fortë e të paepur të njerëzve tanë, edhe në ato rrethana. Kryeministri kishte tundur kokën e pastaj kishte qeshur. Eja të përqafojë. Ke bërë një libër të mrekullueshëm.
Bibliotekaria e tregonte sikur të kishte qenë vetë atje në atë takim
Dola jashtë e zbrita në shesh. Ndjeja se më dhimbte koka. Më dukej se qyteti zjente.. Vërtetë që në roman kishte një skenë ku një guerilas dhe komunist, ndiqej nga një patrullë në orët e para të mëngjezit. Ai hyri nga murri i një avllije në një shtëpi të thjeshtë tiranase, pa trokitur në në porte, për t’i shpëtuar ndjekjes. I zoti i shtëpisë që ishte një burrë mbi 60 vjeç, me xhaketë të hedhur krahve, kërkoi që ta fsheh guerilasin. Karabinierët që kuptuan se djaloshi hyri në atë shtëpi trokitën fort me qytat e armeve dhe duke bërtitur « Hapeni. Hapeni se do ta shqyejmë. ». Plaku ishte në mëdyshas.. Pastaj pa pritur i tha djaloshit që mbante nje revolver në dorë.
– A keni besë ju komunistat.
Tjetri pohoi
– At’here futu në krevat të nuses së djalit tim, pasi ai sot nuk është këtu. Në se do të pysin, do tu thauash se je im bir.
Kur mbitën karabinierët, kontrolluan gjithëçkah nëpër shtëpi. Erdhën edhe tek dera e dhomës, dhe pyetën.
– Kush është brenda ?
– Im bir me nusen. Janë në gjumë – tha plaku.
Hapën derën e në dhomë hynë disa prej tyre. Çifti ishte në shtrat… Pastaj ikën. Dolën në koridor dhe i thanë njëri tjetrit. « Na shpëtoi. Duhet që të ketë kaluar në murrin e fqinjit. Të nxitojmë. Ta kapim. Këtë herë nuk duhet që të na shpëtojë më… » Kini e kishte lartësuar figurën e komunistit me këtë skenë, duke i shpëtuar edhe mërisë së kryeministrit i cili mund që ta fuste dhjetë pashë nën dhe. Ta syrgjinoste. E pse jo, edhe ta dënonte me burg, edhe pse ai kishte shkelur dhe ardhur nga rruga e luftës për liri.
* * *
Në darkë të njëjtën histori ma tregoi edhe ime ëmë. I a kishte thënë bibliotekaria e qytetit kur piu kafen në shtëpinë time. Nuk tregova interes. Jo se e dija, por se si më erdhi. Kur u shtriva në shtrat, pyeta vehten. Pse i tregon Kini këto ? Pse ai merret me njerëz që përhapin lajme gjithandej. Nuk u bëra xheloz që nuk ma kishte treguar në lulishte edhe mua, por më vinte keq, që ai ishte kthyer në objekt të thashethemeve të qytetit. Nuk zgjidhte njerëzit e duhur për të biseduar.
Që atë ditë, bibliotekaria nuk shkeli më në shtëpinë tonë. Babai u xhindos. « Rrojmë në një kohë dhe vend të keq » na tha. Ime ëmë nuk e bëri më shoqe.
Po Cërriku nuk bënte dot pa thashetheme. Nuk jetonte. Shkrimtari i ardhur nga Tirana ishte një gjah i majmë.
Edhe pse isha gjimnazist në ato vite e i pa formuar mirë, në etapën e fundit të adoleshencës, m’u krijua përshtypja se Kini ishte një njeri i sinqerte dhe i çiltër, më shumë se ç’duhej. Ata që donin ta rrëzonin e dinin mire skemën kur e prunë në Cerrik.
Pas pak muajsh ai përfundoi në pranga. Kjo ndodhi shpejt. Në gjyq i dolën dëshmitarë, hotelxhiu dhe…guzhinjeri. E akuzuan për armik të partisë, për agjitacion e propogandë. Gjyqin i a bënë në Elbasan. I dhanë 6 apo 8 vjet burg. Nuk më kujtohet. Filmin që realizuan sipas skenarit të tij në Cërrik, nuk e shfaqën. E ndaluan dhe e bllokuan pa dalë në premierë. Në të ishte gjithë qyteti. Jeta dhe njerëzit e tij. Dhe ata që e akuzuan. E përgojosën. E shkatërruan dhe e dënuan.
Kishte shkruajtur me dashuri për ta.
Përfaqsues së klasës së re puntore. Naftëtarë…
* * *
Nuk e di se sa pas vitesh, por ka qenë Mars at’here. Elbasani festonte Ditën e Verës. Ishim të ftuar tek xhaxhai, sepse gruaja e tij ishte elbasanase. Do ta festonim së bashku. Ishte planifikuar « Rrapi i Manxit » për të ngrënë drekën e festës. Atje mblidhej gjithë qyteti. Organizoheshin aktivitete artistike. Grupet amatore dhe estrada e qytetit jepte shfaqie.
Nga orët e para të mbasdites zbrita në qytet. Erdha më herët me disa djem që i njihja. Ishin shokë të djemëve të xhaxhait tim. Përcolla edhe një tek autobuzi i Daj Ganit, një cërrikas që ishte me ne, dhe u ktheva në rrugën me kalldrëm, bri axhensisë. Mora të përpjetën e pazarit. Tek cepi i mapos, bri një dyqani me « Bogaçe », u shfaq Kin Dushi. Këtë herë i krrusur dhe i plakur shumë. Gati sa nuk e njoha. Kishte një paltesy doku të vjetër bojë qielli, e të dalë boje. Ecte si i trembur. Ndali një çast para meje. Pastaj u duk se u pendua. Mbase mendoi në çast se nuk donte që të më bënte pis. Zuri udhën. I fola. Kin
U kthye dhe më dha dorën.
– Poet. E dua Cërrikun dhe njerëzit e tij, por jo ata që më dënuan. Mos u a pafsha sytë, hotelxhiut dhe guzhinjerit. Ishin spiuna të sigurimit. Por edhe këtu në Elbasan tre poete më dënuan. Ata i a bënë aktakuzan hetuesit tim që më torturonte ç’njerëzisht. Analizuan edhe romanin. Atë skenën që di ti, për të cilën më pyeti kryeministri. E nxorrën reaksionare…
Me tha që kishte dalë nga burgu ca kohë më parë, dhe se jetonte në Tiranë, pranë familjes.. Me sytë kishte probleme serioze dhe se i trembej errësirës së përjetshme.
– Bëji të fala Hyjni Cekës, dhe Dhimitër Xhuvanit. Këtij nuk i kam folur kur punonte në Pazhok dhe shoqërohej me ty. Ishte me ftohmë, ashtu si unë…
Porosinë i a bëra. Dhimitri qeshi duke vënë buzën në gaz. Ishte rringritur përsëri në këmbë atë kohë. Punonte në kinostudio si skenarist. Hyjniu, profesori im i letërsisë, djali i Salim Cekës, që u dënua me vdekje se përktheu « Shopenhaurin » në Shqipëri, më pa në fytyrë si i friksuar.
– Faleminderit – tha nën zë
Për Kinin, nuk dëgjova më. U duk se u harrua.
Nga mezi i viteve 80 të, ndërsa zbrisja në Cërrik për tek prindërit e mij, me djalin tim të vogël përdore, në një shtyllë neoni pashë një lajmërim vdekje. Pyeta dikë që posa i hodhi një sy
-Eshte ai që futi në burg atë shkrimtarin. Hotelxhiu – më foli një zë nga pas, që kishte dëgjuar interesimin tim.
Ktheva kokën. Ishte Pashakua..
Pashako Çela, një tjetër personazh i atij qyteti, të cilin tashmë e kisha braktisur prej disa vitesh. Jetoja me famijen time të re në Elbasan.
Gruaja – burrë që bënte jetë të dyfishtë, midis mashkullit e femrës, si një virgjëreshë e vërtetë, njihej mirë në atë komunitet puntorësh. Kishte punuar në rininë e saj si traktoriste. Shumica e konsideronin si të ç’mëndur, por ajo jetonte tjetër kohë. Jo të atyre që të fusnin për hiçgjë në burg…pa pagesë, por me militantizëm. Shkatërronin jetë njerëzish…
Pashakua këta tipa i vinte në majë të hunit…
Foto: Pamje nga qyteti i Cerrikut/