(Melsen Kafilaj- Royal Institute of Philosophy Fellow)

Akademik Aleks Buda në tryezën e tij të punës

Në letrën e 12 Prillit të vitit 1500 drejtuar mikut të vet të edukuar në Sorbonë, Jacobus Battus, humanisti i madh holandez Desiderius Erasmus mes të tjerash i shkruante: “Kur më bien pak para në dorë i shpenzoj për libra, ndërsa pjesën tjetër të mbetur për ushqim dhe rroba.” Pikërisht, një zakon të tillë humanist e kishte kultivuar qysh në vegjëli edhe akademiku ynë Aleks Buda.I rritur në një familje bibliofile dhe me një etje të pashuar për leximin, ai blinte pothuajse çdo libër të fundit të dalë në librari, aq sa biblioteka e tij personale llogaritet që të kishte mbi 15.000 vëllime.(Shumë prej të cilave të ardhura nga Italia dhe Austria) Por se çfarë ndodhi me fatin e kësaj librarie të pasur, si u hapërda ajo dhe ku përfunduan krejt ato antikuare të çmuara kjo mbetet ende një mister.

Për mua do të ishte një befasi e këndshme teksa gjatë aktivitetit hulumtues të më binte në dorë njëri prej këtyre antikuareve, i cili kishte të shkruar në brëndësi dhe në mënyrë kaligrafike emrin e zotëruesit të tij legjitim: “Aleks Buda”. Por befasia do të kthehej në habi teksa vepra në fjalë mbante një titull paksa të çuditshëm për veshin e shqiptarëve: “Dybbuk”. Por çfarë është ky “Dybbuk” dhe cili është autori i saj?! “Dybbuk” është një dramë me 4 akte, e shkruar në vitin 1914 prej shkrimtarit, aktivistit politik dhe folkloristit hebreo-rus Solomon Zanvel Rappoport ose siç njihet ndryshe me emrin e penës në rusisht Semën Akimovič Ansky.Gjatë Revolucionit të Madh të Tetorit, kur u largua prej Rusisë Bolshevike për në Poloni (1918) Anski e humbi dorëshkrimin original të kësaj vepre por falë përkthimit që kishte realizuar poeti kombëtar hebre Hayim Nahman Bialik ai u mbështet mbi këtë material dhe nisi që ta rishkruaj atë. Ansky i përket brezit të artë të shkrimtarëve klasikë në Yiddish si Mendele Moicher Sforim, Isaac Leib Peretz, Sholem Aleichem, Yankev Dinezon, Yehoshua Ravnitzky, etj. Ai ishte një shkrimtar mjaft prodhimtar dhe pavarsisht jetës së shkurtër që pati, “opus magna” e tij në këtë gjuhë është përmbledhur në 15 volume.Por “Dybbuk” mbetet më e shquara prej tyre; ajo është luajtur me dhjetra herë, është realizuar kinematografikisht dhe madje edhe kompozitori i shquar amerikan Leonard Bernstein mesa duket i tërhequr prej kësaj vepre të Ansky-t realizoi kompozimin e saj muzikor në vitin 1974, e cila u vu në skenë prej mjeshtrit të baletit të Qytetit të New York-ut, Jerome Robbins. Por ç’ka e bën këtë vepër kaq intriguese dhe njëkohësisht kaq të veçantë në të njëjtën kohë?! 

Përpara se ti japim përgjigje kësaj pyetjeje, ler të japim fillimisht disa detaje përshkruese mbi këtë kopje fizike nga biblioteka e Aleks Budës.Ajo është një botim i kësaj vepre në italisht, e realizuar nga botuesi Rocco Carabba në Lanciano, Abruzzo në vitin 1930.Titulli i veprës është: “Dibbuk: Sul confine di due mondi” dhe është përkthyer nga Rusishtja prej poetes dhe përkthyeses ruso-italiane Raissa Olkienizkaâ-Naldi. Përsa i përket formatit të tij, ai është një libërth me jo më tepër se 128 faqe dhe me përmasat 18×12 cm.Një përkthim prej Yiddishtes në Italisht i “Der Dibek: oder tsvishn tswey veltn” është bërë së fundmi nga Raffaele Esposito i Universitetit të Napolit “L’Orientale” (2012), bazuar në versionin e veprës në këtë gjuhë, të kryer nga vet  Ansky në vitin 1919.

                            “Dibbuk”: kopja fizike në Italisht nga biblioteka e Aleks Budës

Subjekti i kësaj vepre zhvillohet në një prej shtetl-ve (qytezave hebraike) të Polonisë dhe ngjarjet rrjedhin pas një premtimi apo fejese në djep (Shqipja është një gjuhë mjaft kuptimplotë) që dy miq të ngushtë, Nisan dhe Sender i bëjnë njëri-tjetrit për lidhjen martesore të fëmijëve të tyre.Por njëri prej të dyve, Nisan-babai i djalit papritur ndërron jetë dhe miku i vjetër e harron premtimin e dikurshëm që ka bërë dhe vendos që ta martoj vajzën e vet Leah me dikë tjetër; të ngritur në rang dhe pasuri.Djali, Khanan një student i varfër i Yeshiva-s (kolegj për studimin e teksteve fetare hebraike) dhe praktikues sekret i dijeve ezoterike i cili është marrëzisht i dashuruar pas Leas teksa e merr vesh këtë lajm ligështohet dhe trupin e tij e gjejnë të pajetë.Gjatë ditës së martesës, kur dhëndrri Menashe i afrohet nuses dhe i ngre velin lart patakset prej një zëri mashkullor i cili vjen kërcënues prej fytyrës së saj.Atëherë menjëherë të ftuarit kuptojnë se ajo është e sunduar nga një Dybbuk, i cili është shpirti i paqetë i Khananit të prerë në besë.Drama të mban mbërthyer me dialogët, tensionin shpirtëror dhe tektonikën emocionale, deri në  fundin e saj, me humbjen tragjike të Leas dhe bashkimin enigmatik shpirtëror të dy të dashuruarëve në botën tjetër.

Duke qënë se punoi vet si etnograf për përmbledhjen e folklorit hebraik, Ansky e përdor folklorin si taban për veprën e vet dhe e “huazon” këtë subjekt pikërisht nga një ngjarje e cila besohet se ka ndodhur në Poloninë e Shek.XVIII-XIX-të.Gjithashtu, ai përfshin në të disa elementë të Misticizmit Hebraik siç është edhe dybbuk, recitimi i pasazheve të veçanta të Torahut apo edhe ekzorcizmi prej Ba’al Shemit (Shëruesit Spiritual dhe Mrekulli-bërësit), mjaft popullore këto në Evropën Lindore dhe territoret e Lituanisë, Polonisë, Ukrainës, etj. Fillesat kjo besojmë i ka tek kabalisti i Shek.XVI-të, Rabbi Isaac ben Solomon Luria (1534-1572) dhe doktrina e tij e transmigrimit të shpirtrave (Gilgul) tek e cila ai shihte një mënyrë përmes të cilës shpirti vazhdonte realizimin e misionit të tij drejt vet-perfeksionit.Ndërsa dishepujt e vet do ti jepnin një tjetër interpretim dhe do të shkonin shumë larg me idenë e shpirtit të keq, të paqetë e të papranuar nga Vendi i Ndëshkimit (Gehinnom) apo Qielli (Shamaim) dhe të ngecur mes dy botëve (dybbuk) i cili rikthehej enkas për të pushtuar, zotëruar dhe marr në kontroll trupa të gjallë dhe jetët e tyre. 

Por çfarë rëndësie paraqet kjo vepër në bibliotekën e themeluesit të Akademisë së Shkencave (1972) Profesor Aleks Budës?! Së pari, siç e kam theksuar edhe diku tjetër ajo tregon për arsenalin kulturor, të thellë e të gjithëanshëm të intelektualëve tanë të Viteve 30-40 të cilët për nga formimi, forca e ideve apo edhe bagazhi intelektual mund të mateshin fare mirë me kolegët e tyre në Botën Perëndimore.(Mjafton të lexosh shkrimet e tyre dhe bindesh për këtë fakt) Së dyti, për nga rëndësia ideore, vepra në fjalë është një vepër mjaft emancipuese për nga pikëpamja shoqërore.Përmes saj, sipas mendimit tim Ansky stigmatizon brënda shoqërisë hebraike tre fenomene negative; 1) Martesat me premtim qysh në djep të vendosura prej Të Moçmëve, në kurriz të lirisë së Të Rinjve për ta zgjedhur vet partnerin/ partneren e tyre 2)  Konsiderimi i femrës si pronë dhe mjet përllogaritjeje ekonomike, pa marr aspak në konsideratë personin, vullnetin, pëlqimin apo ndjenjat e saj dhe 3) Besëprerja.Fenomene të tilla të cilat i kemi hasur edhe në shoqërinë, folklorin tonë apo edhe literaturën e disa autorëve shqiptarë. Dhe së fundmi, kjo vepër ngre lart devizën: “Si Qënie Njerëzore, lufto përherë për Drejtësi pasi qoftë edhe një padrejtësi e vogël mundet që ta shkatërroj Botën!” 

Këto pikëpamje të shprehura në vepër si çlirimi i femrës nga autoriteti patriarkal dhe mostrajtimi i saj si pronë apo mjet shkëmbimi, liria e të rinjve për të zgjedhur vet mbi jetën e fatin e tyre si dhe prevalimi i drejtësisë së Individit ndaj forcës së imponimit kolektiv ishin gjithashtu edhe bindjet politike të Anskit si aktivist i BUND (Partia Socialiste Hebraike) por të cilat rezononin gjithashtu edhe me bindjet Social-Demokrate të Profesor Aleks Budës.Në  jetën e vet, Buda u mundua fort që tu qëndronte besnik këtyre bindjeve politike.

Gjatë një interviste të dhënë shumë vite më parë nga historiani gjerman Michael Schmidt-Neke pyetjes së gazetares se cili është sipas tij personaliteti më i spikatur i Akademizmit Shqiptar, iu përgjigj shkurt dhe qartë: “Padyshim Aleks Buda.Një intelektual i përmasave europiane.Duhet të jeni krenar për të: Ai është ambasadori i shkencës shqiptare!”