Melsen Kafilaj – Dielli

Papa Klementi XI (Albani), një bibliofil me sqimë dhe themeluesi i Seksionit Oriental të Bibliotekës Apostolike të Vatikanit

March 18, 2023 by s p

(Melsen Kafilaj-Royal Institute of Philosophy Fellow)

Papa Klementit XI (Albani) realizuar nga piktori i tij zyrtar, Pietro Nelli (1672-1740)

Papa Klementi XI (1649-1721) është Papa i katërt me origjinë shqiptare, i fundit prej tyre në rend kronologjik dhe një prej Papëve më të shkëlqyer e më të kulturuar të këtij geni, i ulur në Fronin e Shën Pjetrit.I edukuar me gjuhët klasike Greqishte e Vjetër dhe Latinisht (ka zëra që njihte edhe Hebraishten, por mbetet për tu konfirmuar si fakt) dhe Doktor në Të Drejtë Kanonike dhe atë Civile, Albani do të edukohej edhe në Akademinë Mbretërore të Mbretëreshës Kristinë të Suedisë (1626-1689) duke u mëkuar me kulturën humaniste, njohuritë shkencore por edhe frëngjishten, gjuhën intelektuale të kohës të cilën do ta përvetësonte dhe shkruante në mënyrë mjaft elegante.Aq e vërtetë është kjo saqë letrat e kompozuara prej tij dhe korrespondencat në këtë gjuhë bashkëkohësit do ti cilësonin si vepra arti.

Kardinal Albani krahas dhuntive të jashtëzakonshme intelektuale që zotëronte ishte gjithashtu edhe një bibliofil me sqimë.Sqimë kjo e rrënjosur jo vetëm prej familjes së tij (Xhaxhai, Kardinal Annibale Albani kishte shërbyer edhe si Prefekt i Bibliotekës së Vatikanit) por edhe e kultivuar gjatë kohës së studimit pranë Akademisë së Mbretëreshës Kristinë. Kështu psh, në një rast fatlum do të ishte pikërisht këshilla e Giovanni Francesco Albanit, ajo e cila do të sillte për pasojë që Papa Aleksandri VIII (Pietro Vito Ottoboni) ti blinte Mbretëreshës Kristinë në vitin 1689 Librarinë Mbretërore dhe dorëshkrimet e saj të rralla.Është fat i madh që kjo bibliotekë u ble në këtë kohë, pasi nëse nuk do të kishte ndodhur kështu atë do ta kishin përpirë gjuhët e flakëve që ra në Pallatin Mbretëror të Stokholmit në vitin 1697 dhe këto thesare të paçmueshme diturore do të ishin bërë shkrumb e hi. Theksojmë se ishte pikërisht ky Papë që e vlerësonte së tepërmi zgjuarsinë dhe këshillat e Albanit, i cili e ngriti këtë të fundit në statusin e Kardinalit.

Këtë “mani” për librat dhe dorëshkrimet e rralla Albani do ta dëshmonte edhe gjatë qëndrimit të tij në krye të Papatit si Papa Klementi XI (Albani) përgjatë viteve 1700-1721.Këshilla e Mbretit Solomon “Kërkoje Dijen edhe nëse duket sikur humbet” do të zbatohej ad litteram prej këtij Pape Humanist.Momenti i duhur do të vinte me pikasjen prej tij në Kolegjin Maronit të Romës të një të riu libanez, pinjoll i një familjeje dijetarësh me emrin Jozef Simeon Asemani (Yūsuf Shamʿūn Assemani, 1687-1768) Tek Asemani, Papa Klementi XI shqoi të njëjtin pasion dhe etje për dijen që kishte edhe ai vet.Asemani ende pa dalë prej bankave të këtij Kolegji kishte spikatur me kulturën dhe erudicionin e tij duke shkruar 3 libra; Mbi Gramatikën Siriane, Logjikën dhe Teologjinë.Gjithashtu ai ishte poliglot dhe fliste disa gjuhë të huaja (Sipas disa burimeve rezulton se ai zotëronte mbi 30 të tilla.)

C:\Users\Admin\Desktop\1325952361_clement11coa-450x429.jpg

Stema e Papa Klementit XI (Albani)

Pas diplomimit, Asemani do të thirrej prej Papa Klementit XI për tu marr me Indeksimin e Dorëshkrimeve Orientale (Disa prej të cilave sjellë në Romë në vitin 1707 me kërkesë të vet Papës në fjalë prej të vëllait, Elias Asemani). Ndërsa në vitin 1710 ai u emërua zyrtarisht si përkthyes dhe skrib i Gjuhëve Orientale (Scriptor Orientalis) në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit (kjo e fundit e themeluar në vitin 1447 prej Papa Nicholas V). Siç informohemi edhe prej dijetarit libanez, Nasser Gemayel po këtë vit Asemani do të merrte edhe doktoratën në Filosofi dhe Teologji dhe do të shugurohej prift ndërsa një vit më vonë autorizimin prej Papës për të kaluar nga Kisha Maronite në atë Latine.Krahas të qënit Këshilltar i Komisionit për Reformimin e Librave Liturgjik të Kishave Lindore, Papa Klementi XI do ti besonte dhe ngarkonte në vitin 1715 Asemanit një prej misioneve jetike sipas tij; gjetjen e sa më tepër Dorëshkrimeve Orientale.Burimet financiare do të ishin të pakursyera. Kështu gjatë viteve 1715-1717 Asemani do të udhëtonte nëpër Palestinë, Egjipt, Siri dhe Liban në kërkim të këtyre thesareve të çmuara.Çmimet për çdo dorëshkrim të blerë do të ishin mjaft tërheqëse dhe kjo është arsyeja sipas Profesorit të Universitetit Princeton, Anthony Grafton që Asemani do të kishte sukses në këtë mision.Sipas Enciklopedisë Britanike, Enciklopedisë Katolike dhe vet Bibliotekës Apostolike numri i Dorëshkrimeve Orientale të gjetura gjatë kësaj periudhe ishte rreth 150 të tilla.

C:\Users\Admin\Desktop\BAVOA.144_0144_m.jpg

Yūsuf Shamʿūn Assemani (1687-1768)

Do të ishte pikërisht ky koleksion prej 150 veprash të siguruara prej Asemanit dhe të financuara prej Papa Klementit XI ajo që do të formonte Seksionin Oriental dhe pagëzonte këtë të fundit si themeluesin e tij (Bibliotheca Orientalis Clementino-Vaticana).Asemani, një dijetar prolifik (shkroi rreth 56 vepra dhe la mjaft dorëshkrime të pabotuara), vepra madhore e të cilit është: “Bibliotheca Orientalis Clementino-Vaticana: in qua manuscriptos codices Syriacos, Arabicos, Persicos, Turcicos, Hebraicos, Samaritanos, Armenicos, Aethiopicos, Graecos, Aegypticos, Ibericos et Malabaricos” (1719-1728), 9.Vol ose i ashtuquajturi ndryshe “Katalogu Asemani” do të dërgohej gjithashtu edhe prej Papa Klementit XIII përgjatë viteve 1735-1738 me të njëjtin mision dije-mbledhës, falë të cilit Seksionit Oriental do ti shtoheshin edhe 2000 vepra të tjera, midis të tjerash edhe dorëshkrimi “Codex Assemanius”(Ass), blerë në Jerusalem në vitin 1736.(Sot i dixhitalizuar në këtë Bibliotekë dhe me emërtimin MSS Vat.slav.3).Kjo nismë e Papa Klementit XI dhe e mishëruesit të saj Asemanit kanë rëndësi themelore jo vetëm për karakterin ndërtues, pasurues dhe konservues të një Biblioteke specifike por gjithashtu edhe rëndësi historike; Kjo nismë përbën një fazë të rëndësishme të Orientalizmit Europian në fillim të Shek.18-të.

C:\Users\Admin\Desktop\Assemani-1-629x1024.png

Asemani (në qendër) së bashku me dijetarët e tjerë, duke i treguar Papa Klementit XI (përballë) Dorëshkrimet e Gjetura Orientale © Biblioteca Apostolica Vaticana

Instituti i Studimeve Pedagogjike dhe zhvatja e pronësisë intelektuale të dijetarit Vexhi Buharaja

March 17, 2023 by s p

(Melsen Kafilaj- Royal Institute of Philosophy Fellow)

C:\Users\Admin\Desktop\Vexhi Buharaja.jpg

Vexhi Buharaja (1920-1987)

Zhvatja e pronësisë intelektuale ka qënë një fenomen i zakonshëm në Komunizëm (një fenomen fatkeqësisht i pranishëm edhe në ditët tona).Siç e dëshmon në mënyrë të faktuar studiuesi Leka Ndoja në veprën e vet “Tjetërsimi i Veprës Intelektuale gjatë Komunizmit në Shqipëri” (1944-1990) pre e rrjetit-merimangë të Sistemit kanë rënë një sërë personalitetesh dhe figurash të spikatura në fushat përkatëse dhe frytet e tyre intelektuale i ka korrur dhe patentuar me emrin e vet “dikush” tjetër.Lista e këtyre përvetësuesve nis në rastin më të pakët me kolegët-studiues ziliqarë dhe mbyllet me të ashtuquajturit “pezzo grosso” dmth, Profesorët dhe Akademikët. Pre e kësaj zhvatjeje së bashku me personalitete të tjera kulturoro-shkencore si Sabiha Kasimati, Ilo Mitkë Qafëzezi, Injac Zamputti, etj ra edhe dijetari dhe Orientalisti ynë, Vexhi Buharaja.

Institucionin përgjegjës dhe personat e përfshirë në të Buharaja i përmënd në një letër me subjekt të përsëritur e cila mban datën 10 Nëntor të vitit 1980 dhe që i drejtohet “Shokut Temo, të Institutit të Studimeve Pedagogjike”.Le ti hedhim një sy përmbajtjes së saj.

C:\Users\Admin\Desktop\Letra e Buharase.jpg

Letra e Vexhi Buharasë për “Shokun Temo”, nxjerrë prej veprës së A. Kondos “Vexhi Buharaja.Njeriu, Poeti, Dijetari” (1995)

Në letrën e mësipërme, Buharaja hedh dritë mbi dy vepra kryesore të përkthyera prej tij nga Turqishtja në Shqip; Traktatin Psikologjik “Psikoloji yâhûd İlm-i Rûh” (Psikologjia ose Shkenca e Shpirtit) të Dijetarit tonë të madh Hoxha Tahsinit e botuar për herë të parë në Stamboll në vitin 1893 dhe ai përmënd gjithashtu edhe Filosof Rizain apo Riza Tefik Bylykbashin një tjetër mendimtar brilant me origjinë shqiptare për të cilin kemi shkruar edhe më parë këtu tek “DIELLI”.(Shih:https://gazetadielli.com/kur-turqise-i-jepnin-drite-shqiptaret-poeti-mistiku-mendimtari-dhe-politikani-liberal-riza-tefik-bylykbashi/) Studimi i Riza Tefikut mbi Hoxha Tahsinin për të cilin bën fjalë Buharaja në fakt është shkëputur prej veprës së Tefikut “Felsefe Dersleri. Kısım 1, Mebhas-ı Marifet” (Leksione Filosofike, Vol.1, Aftësia e Shkencës) e botuar nga Shtëpia Botuese “Kader Matbaası” (Fati), Stamboll, 1914 në të cilin ky i fundit analizon botëkuptimin filosofik dhe shkencor të Tahsinit, Rektorit të Parë të Universitetit të Stambollit.Po aty Filosof Rizai do të shprehej me superlativa për “Eruditin me turban”: “Hoxha Tahsini bën pjesë në radhën e njerëzve të mëdhenj. Ai kishte një shpirt fisnik.Është për tu vajtuar fakti që veprat filozofike të shkruara prej tij u shkatërruan prejse ranë në duar njerëzish të pakujdesshëm dhe të paditur.”

C:\Users\Admin\Desktop\FELSEFE-DERSLERI.jpg

Kopja e “Felsefe Dersleri. Kısım 1, Mebhas-ı Marifet” të Filosof Rizait (1914)

Po kush është “Shoku Temo”, të cilit Buharaja i drejtohet me ton indinjues për kthimin e menjëhershëm të dorëshkrimeve që ky i fundit i kishte përvetësuar?! Figura në fjalë ishte bashkëpunëtori shkencor i Institutit për Studime Pedagogjike, Sotir Temo. Temo, i cili kishte botuar në vitin 1982 një përmbledhje kumtesash shkencore “Mbi problemet e Moshës së Adoleshencës” së bashku me Luan Hajdaragën dhe që një vit më pas do të fitonte gradën e “Kandidatit të Shkencave Psikologjike”(1983) me punimin “Aleksandër Xhuvani: Psikolog dhe Mendimtar i Shquar Shqiptar” nuk kishte ndonjë interes të veçantë mbi Orientalistikën apo interes specifik mbi Hoxha Tahsinin.Por cilat janë arsyet që ai “mbante peng” dorëshkrimet e përkthyera të Buharasë dhe nuk ia rikthente këtij të fundit?! Kush i kërkonte me kaq ngulm dhe interesohej specifikisht për to?!

Mendoj që dritë mbi këtë pyetje hedh paksa edhe “post scriptum-i” i vet Buharasë: “Honorarin nga Shkodra e mora.Dua vetëm materialet.” Një tjetër bashkëpunëtor shkencor nga Instituti i Lartë Pedagogjik i Shkodrës (ILPSH) kishte shprehur interesin që të “konsultohej” me të dy dorëshkrimet e sipërpërmëndura dhe ato i ishin dërguar atij prej Tiranës.Gjatë viteve 80-90-të, ILPSH krahas veprimtarisë mësimdhënëse dhe edukative merrej edhe me atë kërkimoro-shkencore dhe publikimet e tyre.Personi në fjalë ishte docenti dhe pedagogu i Psikologjisë pranë këtij Instituti, Nuri Abdiu. Titullin “Doktor Shkencash” ky i fundit do ta merrte në vitin 1991.Të dy dorëshkrimet e sipërpërmëndura jo vetëm që nuk do ti ktheheshin më kurrë Buharasë, duke u përvetësuar në mënyrë abuzive qysh prej vitit që ai i kishte përkthyer (1979) por madje ato do të përdoreshin edhe si materiale për punimin shkencor “Psikologjia” e Hasan Tahsinit, dokument me vlerë për historinë e mendimit psikologjik shqiptar” (Buletini Shkencor, 1979, No.2, f.85-103) apo edhe për përpilimin e libërthit “Hasan Tahsini – Pioner i Psikologjisë Shqiptare”. Emri i Vexhi Buharasë si përkthyes dhe pronar legjitim i tyre do të lihej në terr dhe nuk do të citohej kurrë deri në vitin 2007.

“Psikologjia” e Hasan Tahsinit (2007)

Vetëm në këtë vit, Prof. Dr Nuri Abdiu do ta kryente në heshtje “mea culpa-n” e tij, duke përfshirë në librin e tij studimor “Psikologjia” e Hasan Tahsinit (Botimet UFO, 2007) tekstin original në Turqisht të veprës, bashkëshoqëruar me përkthimin e Buharasë, duke e informuar kështu për herë të parë publikun shqiptar mbi këtë përkthim të Orientalistit tonë të çmuar dhe duke i dhënë hakun e merituar, prej gati tre dekadash të mohuara përkthyesit Buharaja.

E Vërteta vonon por nuk harron. Një ditë, Ajo (VERITAS) i bën edhe Mohuesit që të flasin me gjuhën e saj!

Një dëshirë “e fshehtë” e Profesor Injac Zamputtit për të sjellë në shqip Poetin Kombëtar Italian, Giosuè Carducci

March 10, 2023 by s p

(Melsen Kafilaj- Royal Institute of Philosophy Fellow)

C:\Users\Admin\Desktop\injac-zamputi.jpg

Prof. Injac Zamputti (1910-1998)

Nuk ka Punëtorë të Intelektit në botën shqiptare e më gjerë që të mos i njoh veprat dhe kontributet mjaft të vyera të Prof. Injac Zamputtit. Një dijetar me Frymë Humaniste, Disiplinë Jezuite, Prejardhje Europiane dhe Burrni Shqiptare (të cilën e dëshmoi edhe gjatë kohës kur Sigurimi i Shtetit “e shtërngonte që të jepte Mikun,” dmth Prof. Eqrem Çabejn).Nëse do të përdornim një frazë të Shën Françesk Saverit (S.J), Shënjtit Mbrojtës të Kolegjit ku studioi dhe punoi (Kujto: Kolegji Saverian i Shkodrës (1887) jeta e Zamputtit do të ishte nga fillimi deri në fund veçse “Studim, Përulje dhe Shërbim!” Nuk do të ndalemi këtu që të numërojmë edhe njëherë nga e para morinë e artikujve publicistik, novelat, përkthimet dokumentore apo edhe studimet e panumërta të studiuesit, publicistit, shkrimtarit dhe historianit tonë erudit pasi akademikë dhe studiues të tjerë, më të mëdhenj në moshë e përvojë se ne e kanë ezauruar në mënyrë shteruese këtë çështje.

Ajo që do të ndalem sot është një detaj interesant, i panjohur më parë dhe në një farë kuptimi edhe personal të cilin do të doja ta ndaja për lexuesin në lidhje me Profesor Zamputtin.Para disa kohësh, në një dugajë antikuarësh më rastis që të blej midis të tjerash edhe një Antologji Poetike të Poetit Kombëtar të Italisë, Giosuè Carducci (1835-1907).Për fatin dhe habinë time kundroj në brëndësi të tij një emër të bukurshkruar kaligrafikisht, bashkëshoqëruar nga vula vetiake me inicialet “I.Z”. Ishte botimi i njëzetë i “Poesie di Giosue Carduci” (1850-1900) realizuar prej Shtëpisë Botuese prestigjioze Italiane “Zanichelli” (1942) dhe që dikur i përkiste bibliotekës personale të Profesor Injacit.

Si bibliofil u gëzova mjaft.Të ndieje mes shfletimit të fletëve energjinë e Zamputtit ishte një emocion i paçmueshëm! Befas gjatë shfletimit, një fletëz e zvjerdhur ra prej tij. Lexonte: “Për me u përkthye.” (I.Z) Kam kërkuar gjithëkund gjatë këtyre ditëve për ta gjetur atë copëz letër me njolla kohe në arkivin tim personal por si për dreq nuk e di se ku mund të ketë përfunduar.Do të ishte një humbje e madhe edhe në aspektin historik nëse do ta kem humbur…

Brendësia e librit poetik të G. Carducci-t me kaligrafinë dhe vulën e Prof. Zamputtit

Por cili është motivi i kësaj dëshire “të fshehtë” e të ndryrë në letër e Zamputtit 32 vjeçar për të sjellë në shqip Carduccin?! Mendoj që frymëzuesi dhe shtysa kryesore duhet të ketë qënë padyshim mësuesi dhe kolegu i tij dijetar Dom Ndre Mjeda i cili jo vetëm që e kishte studiuar me themel Carduccin por gjithashtu toni i tij poetiko-patriotik ndihej edhe në disa prej poezive Mjedjane. Mjeda i Madh, ky kryepoet ndahet nga jeta në vitin 1936 dhe ndoshta bisedat me të në lidhje me Letërsinë Italiane dhe vënia e theksit nga ana e Mjedës mbi Carduccin duhet ta ketë shtyrë Zamputtin që të çoj ndër mëndje edhe ndërmarrjen e një nisme të tillë…Nuk kam dijeni nëse në arkivin e familjes Zamputti ekziston ndonjë dorëshkrim poetik i Carduccit përkthyer prej Profesorit Injacit por do të isha i lumtur nëse biri i tij, Profesor Jozef Zamputti do të ma konfirmonte një gjë të tillë. Giosue Carducci, edhe pse kanë kaluar plot 81 vite nuk ka ardhur ende në Tokën e Shqipeve…

Teksa citon veprën e mësipërme në lidhje me mundësinë potenciale të përkthimit të saj prej Profesorit ekziston edhe një tjetër vepër dramatike Italiane e cila mban përsipër kaligrafinë e Injac Zamputit, të cilat autori i këtyre radhëve shpreh gatishmërinë dhe bujarinë për t’ia dhuruar ato të birit, Jozefit në shënjë vlerësimi dhe respekti ndaj Profesor Injacit por gjithashtu edhe për vlerën e trashëgimisë shpirtërore që ato mbartin.Një libër i Zamputtit duhet t’ju përkas Zamputtëve.Eshtë detyrimi ynë moral të lumturojmë ata që s’janë përmes atyre që janë!

Muḥammad Farīd Wajdī, Dijetari i Madh i Egjiptit që fliste shqip nëpërmjet Vexhi Buharasë

March 8, 2023 by s p

(Melsen Kafilaj- Royal Institute of Philosophy Fellow)

C:\Users\Admin\Desktop\Muhammed Farid Wajdi 12.jpg

Muḥammad Farīd Wajdī (1875/8 -1954)

Marrdhëniet e Shqiptarëve me Egjiptin janë të vjetra dhe historike.Nuk do të ndalem këtu për ta përshkruar këtë fakt pasi ajo është pasqyruar më së miri dhe në mënyrë mjaft të detajuar në veprën e Profesor Muhamed Mufakut “Historia e Shqiptarëve të Egjiptit”.Ky artikull ndalet tek një prej figurave më të mëdha kulturore të këtij vendi, Muḥammad Farīd Wajdī. Po kush është personaliteti në fjalë?!

I lindur në Aleksandri të Egjiptit në një familje të pasur dhe me lidhje të forta me Perandorinë Osmane (I ati, Mustafa Wajdi ishte guvernator i Distriktit të Dumyāṭ-it), ai do të shkollohej fillimisht në shkollën “Hamrah Qabetan” dhe atë franceze “Monsieur Valon” dhe më vonë në Medresenë e famshme “Madrasah al-Tawfiqiyyah”në Kajro. Siç na njoftojnë studiuesit Jansen dhe Goldschmidt aktiviteti i tij i parë si intelektual do të ishte publicistika, me botimin në Suez të gazetës “Al-Hayat”(Jeta) përgjatë viteve 1899-1900 dhe më vonë me vijimin e saj në Kajro gjatë kohës kur punonte në Ministrinë e Vakëfeve (Awqaf) në vitin 1906.Në vitin pasardhës ai do të themelonte gjithashtu një tjetër gazetë, “Al-Dastur” (Kushtetuta) në të cilën do të publikonin shumë patriotë dhe intelektualë egjiptian.Por ajo çka përbën interes për ne por edhe për intelektualët shqiptarë të viteve 40-të është fakti që ky dijetar dhe mendimtar reformator, krejt i vetëm midis viteve 1923-1925 do të publikonte “Dāʾirat maʿārif al-ḳarn arrābiʿ ʿas̲h̲ar al-ʿis̲h̲rīn”, Enciklopedinë Islamike (10 Vol), një magnum opus e përbërë gjithësej prej 8419 faqesh. Ky botim është me mjaft vlera si nga pikëpamja kulturore dhe historike për Lindjen e Mesme dhe Afrikën Veriore dhe ajo është gjithashtu enciklopedia e dytë më e rëndësishme pas “Dāʾirat al-maʿārif” (Rrethi i Diturive), e para Enciklopedi Moderne e publikuar në Arabisht në vitin 1875 prej dijetarit libanez Buṭrus al-Bustānī.

Gjithashtu një interes të veçantë përbën edhe angazhimi i Wajdi-t si kryeredaktor i revistës së Universitetit Al Azhar “Nur Al Islam”(1931), emërtuar më vonë “Majallat Al Azhar”(1935) përgjatë periudhës 1933-1952.Ai e shndërroi këtë revistë në një platformë të vërtetë diskutimi të ideve fetare, letrare, filosofike dhe atyre shoqërore, duke i dhënë kështu një ton të theksuar kritik, apolegjitik dhe polemik.Arsyeja pse i përmëndim këto fakte nuk është e kotë.Një grup studentësh shqiptarë kishte studiuar gjatë kësaj periudhe në Al Azhar, në Universitetin Shtetëror apo edhe në Universitetin Amerikan të Kajros.Madje edhe Prof. Sadik Bega themeluesi i revistës “Kultura Islame”(1939), organ kulturor ky i Komunitetit Musliman Shqiptar e konceptoi këtë revistë në përputhje me vizionin e Ëajdi-t.Në këtë kuptim, Egjipti u kthye në një Kibël kulturore për intelektualët muslimanë shqiptarë të viteve 40-të dhe publikimi i intelektualëve egjiptianë si Taha Hussein, Mohammad Hussein Haykal, Mohammad Farid Wajdi, etj është treguesi më i mirë i këtij fakti.

C:\Users\Admin\Downloads\majallah-al-azhar-image-e1465718894800.jpg

Kopje e revistës “Majallat Al-Azhar”(1939)

Vexhi Buharaja e nis bashkëpunimin me revistën “Kultura Islame” në kohën kur ishte ende student i Medresesë së Tiranës, duke kontribuar në të me artikullin e parë “Tragjedia e Qerbelasë”, e botuar më 17 Shkurt të vitit 1940.Ai do të dërgonte herë pas here në këtë organ kulturor edhe ndonjë lirikë mitake dhe delikate, për të cilat do të flasim një herë tjetër.Po këtë vit ai do të punësohet pranë redaksisë së revistës në fjalë duke u marr gjithashtu edhe me veprimtarinë përkthimore. Kështu psh, në Mars të vitit 1940 Buharaja do të sillte të përkthyer nga arabishtja në bashkëpunim me Sadik Begën (Drejtorin Përgjegjës) 3 artikujt e parë të intelektualit Taha Hussein, në rubrikën “Heronj të Mendimit” të cilën ky i fundit e botonte tek revista më e vjetër kulturore e Egjiptit “Al Hilal” (Gjysmëhëna). Ndërsa Bega do të fokusohej po këtë vit në përkthimin e veprës “Jeta e Profetit Muhamed” (1933) të shkrimtarit dhe Ministrit Egjiptian të Edukimit Mohammad Hussein Haykal, Buharaja siç e pohon edhe vet tek “Kultura Islame” do të merrej me përkthimin e artikujve të botuar të Wajdi tek “Nur Al Islam” dhe “Majallat Al Azhar” pasi Wajdi sipas tij “jo vetëm që shkruan me logjikë të ftohtë e pa passion por gjithashtu ai është edhe një fanatik i paepur i së Vërtetës.”(Buharaja 1941:99)

Por në mendimin tonë, Buharaja 23 vjeçar do të zgjedhte që të përkthente artikujt e Wajdi në kuadër të debatit të Misionarëve Jezuitë Italianë në lidhje me Islamin në Shtypin Shqiptar të Kohës dhe për arsyen tjetër që Wajdi ishte një apologjet brilant i Islamit dhe Qytetërimit Islamik.Nuk është rastësore që artikulli i parë që Buharaja përkthen nga Wajdi është“Fuqia e Islamit në Botë”.Gjatë viteve 1940-44 të bashkëpunimit të Buharasë me revistën “Kultura Islame” ai do të përkthente edhe disa artikuj të tjerë të Ëajdi, artikuj të cilët më vonë do të përbënin lëndën përmbajtësore të dy veprave të rëndësishme të dijetarit prodhimtar: “Al-Madanīyah wa-al-Islām” (Qytetërimi dhe Islami) dhe “Al-Sīrah al-Muḥammadīyah taḥta ḍawʼ al-ʻilm wa-al-falsafah” (Biografia e Profetit Muhamed në dritën e Shkencës dhe Filosofisë), kjo e fundit një përmbledhje prej 80 artikujsh të shkruar nga Wajdi gjatë viteve 1939-1946 tek “Majallat Al Azhar” dhe e botuar nga dijetari tjetër egjiptian Muhammad Ragab al-Bayumi.

Si përfundim, mund të themi që nëpërmjet Vexhi Buharasë jo vetëm që kemi përcjelljen në shqip të një prej dijetarëve më të mëdhenj të Egjiptit si Mohammad Farid Wajdi por gjithashtu konfirmojmë edhe tendencën kulturore të intelektualëve muslimanë shqiptarë të viteve 40-të në drejtim të këtij Vëndi; tendencë e reflektuar si në mënyrën e konceptimit të revistës “Kultura Islame” por edhe në përmbajtjen e saj, me autorë dhe shkrime publicistike të përkthyera prej gazetave dhe revistave më në zë të Dheut të Faraonëve.

Ernest Koliqi dhe Arshi Pipa- dy shtyllat qëndrore të Kritikës Letrare Moderne Shqiptare

March 2, 2023 by s p

(Melsen Kafilaj- Royal Institute of Philosophy Fellow)

Fig.1 Profesorët Arshi Pipa dhe Ernest Koliqi

Kritika letrare shqiptare zë fill në Shek. XIX-të dhe babai i saj është padyshim Faik Konica me revistën “Albania”, për të cilën Ernest Koliqi do të shprehej në mënyrë brilante duke e cilësuar “si një palestër të vërtetë ideore kombëtare dhe një pasqyrë e të gjitha rrymave mendore e shoqërore.” Një shkollë e vërtetë kulturore në fakt, e cila jo vetëm që mblidhte rrotull saj gjithë shqiptarët por që u mësoi gjithashtu stilin evropian e të shkruarit, shijet fine letrare por edhe sesi ta shkruanin shqipen në mënyrë elegante.Aq sa Fan Noli me të drejtë pohonte: “Konica është kryelëvronjësi i gjuhës shqipe dhe Ne të gjithë jemi dishepujt e tij.”

Por nëse Konica qe gur-themeli i këtij tempulli, dy shtyllat e tij qëndrore janë pa diskutim Arshi Pipa dhe Ernest Koliqi. Me Pipën dhe Koliqin kritika letrare merr një tjetër kthesë.Ajo bëhet më selektive, më elitare dhe sigurisht edhe më cilësore, si në formë po ashtu edhe në përmbajtje.Të dy personalitetet në fjalë jo vetëm që e mbushin vakumin e kritikës letrare të kohës por gjithashtu ata e definojnë këtë kritikë në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale.Kështu psh, Pipa në revistën “Shkëndia”(të themeluar nga Koliqi) por edhe “Kritika” (të themeluar nga vet ai), përmes artikujve të shkruar gjatë viteve 1940-1944 jo vetëm që do të merrej me shpalosjen e problemit të mungesës së kritikës letrare në vend (një problem të cilin e hasim fatkeqësisht edhe në ditët tona) por gjithashtu do ta përkufizonte esencialisht këtë fushë dhe rolin e domosdoshëm të kritikut si rishikues vleror.

Koliqi, po ashtu edhe Pipa duke e evidentuar mungesën e një historie të letërsisë shqipe iu vunë me mish e me shpirt punës për të nxjerr në pah përmes shkrimeve të tyre kontributet dhe vlerat ideore të një gjerdani shkrimtarësh duke nisur nga Fishta e Mjeda i madh, Konica e Noli, Migjeni e Kuteli, Çajupi e Asdreni, Ali Asllani, Lazër Shantoja e të tjerë me radhë. Në këtë kuptim, këta dy titanë bënë të mundur atë që një armatë e tërë rrogëtarësh qeveritarë nuk arrin ta bëj dot në ditët tona; e kthyen Shpirtin Kritik në Institucion dhe e ngritën kulturën e kritikës letrare në një nivel të papërfytyruar më parë. Revistat respektive “Shkëndia”(1940),“Kritika”(1944) dhe “Shêjzat” (1957) janë dëshmia më e mirë e pohimit të mësipërm.

Kritiku letrar gjigand Harold Bloom në një prej veprave të tij madhore dhe një pasazh në lidhje me rolin e kritikut kumton: “Tek kritikët më fin ne dëgjojmë thirrjen e fuqishme të Njeriut. Ata i thonë dikujt pse ka rëndësi të lexosh”.Pipa dhe Koliqi jo vetëm që e kryen me përgjegjësi të plotë këtë akt të lartë humanist duke na orientuar dhe drejtuar kah vlerat, letërsia dhe autorët më të mirë shqiptarë dhe arsyet pse duhet ti lexojmë por gjithashtu ata e mbushën dhe e pasuruan kulturalisht mjedisin tonë të varfër me vepra dhe autorë të shquar nga Letërsia Botërore (Klasikët, të Rilindjes Evropiane, ata të 900-tës por edhe Bashkëkohësit).Ata me përkthimet e tyre na shërbyen si vlerë-sjellës qytetërimor!

Së fundmi, por jo më pak e rëndësishme me Pipën dhe Koliqin, (këto dy miniera ideore që palo-studiuesit i shfrytëzojnë in extremis por pa ua cituar kurrë emrat dhe veprat në artikujt e tyre) do të ishte një nder dhe respekt për ta që Ministria e Kulturës të fillonte të ndante gjithashtu edhe çmimin e kritikës letrare “Pipa-Koliqi”.Jo se Pipa dhe Koliqi prej parrizit ku janë kanë vërtetë nevojë për tituj dhe lavde por ne pasardhësit e tyre kemi nevojë për modele dhë shëmbuj që përcjellin një IDEAL, një ideal që fatkeqësisht Postmoderniteti ynë i frikshëm i ka vënë kazmën për ta shëmbur.