Kujtime për xhaxhain tim Peter Prifti, 12 vjet larguar

August 18, 2022 by s p

Julika Prifti/

Xhaxhai im, Peter R. Prifti i firmoste letrat dhe shkrimet në shqip dhe anglisht edhe me emrin e babait Rafail, ose me inicialin e emrit të tij. Kjo më bënte shumë përshtypje si fëmi sepse në Shqipërinë e viteve ’60 praktika e botimeve ishte nënshkrimi vetëm me emër e mbiemër të autorit. Në tri dekadat e para të jetës sime unë e takova xhaxhanë vetëm dy herë në Shqipëri. Ai ishte shpërngulur në Amerikë në vitin 1939 apo 1940, ku jetoi me babanë e vëllanë e madh Apostolin. Për herë të parë ai erdhi të vizitonte familjen në Shqipëri kur unë isha pak më shumë se dy vjeç. Siç mësova më vonë, gjyshi ynë, Rafaili ishte riatdhesuar në fund të viteve 50-të pas disa tentativave të pasuksesshme për daljen nga kufiri të gjyshes dhe dy fëmijëve të tjerë. Kujtimet e mia të vizitës së parë të Peterit janë plotësuar nga fotografitë e letrat e tij ku kujtonte pyetjet e mia të shumta e disa përgjigje që i kishin bërë përshtypje. Por pas botimit të librit të tij Socialist Albania Since 1944: Domestic and Foreign Development, nga MIT Press Cambridge Massachusetts, and London England, iu mbyll dera e lejimit të vizitave në Shqipëri. Edhe një kopje që ai ia dërgoi të vëllait, babait tim, shkrimtarit Naum Prifti në Shqipëri, nuk u dorëzua në adresën e dërguar. Nuk dinim si ta kuptonim qëndrimin kundrejt tij, një intelektual i shquar shqiptar në Amerikë. Por në një bisedë intime me babin, prof. Skënder Luarasi i tregoi se ai e kishte lexuar dhe e kishte pëlqyer shumë librin e Peter Priftit. Po libri kishte një “mëkat”. Peteri nuk e kishte lavdëruar Enver Hoxhën e ky ishte “krim” i madh. Për këtë arsye libri mbahej i rezervuar në Bibliotekën Kombëtare e nuk lejohej të merrej pa autorizime.

Peter Prifti u lejua të vinte në atdhe vetëm pas vdekjes së Enver Hoxhës, në verën e vitit 1985. Kjo ardhje qe një gëzim i dyfishtë për ne. E para do të takoheshim pas gati një çerek shekulli dhe e dyta ishte sinjal “rehabilitimi” sepse duke u lejuar të vinin për vizita njerëzit tanë nuk ishin armiq të popullit e të atdheut. Nuk mundem ta shijonim këtë “përmirësim” biografije gjatë sepse pak ditë pas ardhjes së tij në Tirane, Ministria e Jashtme filloi të telefonte për t’i afruar udhëtime në Krujë, Korçë a ku të donte për “ta njohur mirë realitetin socialist”. Nuk mundi t’i shmangte gjatë. Ata erdhën një ditë dhe e morën me veturën e tyre për të vizituar qytetin e Krujës. Ndonëse në dukje trajtimi nga autoritetet dukej miqësor, unë parandjeva diçka kur ata nuk e lejuan babain ta shoqëronte vëllanë. Gjithsesi ishim të vetëdijshëm për arrogancën dhe mungesën e etikës nga ana e institucioneve tona. Me naivitet mendova se ndoshta ishte punë kursimi. Po të merrnin edhe babain do t’u duhej të paguanin për harxhimet e drekës apo darkës edhe për një person tjetër. Mezi e pritëm kthimin e tij dhe donim të dëgjonim përshtypjet për qytetin e Skënderbeut, për Muzeumin e Madh etj. Ai dukej i lodhur, e gati i mërzitur, me një ngjyrë të errët në fytyrë. Nuk ishte në qejf të tregonte për udhëtimin. Vetëm pas pyetjeve të shumta na tha se nuk e kishin ftuar që ta njihnin me arritjet në vend, që ai të shkruante pozitivisht për Shqipërinë. I kishin kërkuar që ta bënin agjent, të spiunonte “për të mirën e atdheut”, e sigurisht që “për këtë edhe do ta shpërblenin”.

-U ndjeva aq i fyer,- tha xhaxhai. – E hodha poshtë me përbuzje dhe prerazi kërkesën e tyre. Unë jam akademik, dhe them mendimin tim i bazuar në analiza të së vërtetës. Këtë kam bërë për dekada e këtë do të vazhdoj të bëj.

Gëzimit të ardhjes së tij i ra një vello hidhërimi e trishtimi. Një ardhje tjetër në atdhe u vu përsëri në dyshim prandaj kur u ndamë në aeroportin e Rinasit menduam se ndoshta kjo do ishte hera e fundit që shiheshim bashkë. Por pas viteve 1990 familja jonë arriti të marrë visat e të bashkoheshim me xhaxhallarët në Amerikë.

Xhaxhai i madh, Apostoli, vdiq disa muaj pas ardhjes sonë në Filadelfi. Unë vendosa të shkoj pranë xhaxhait tjetër në Kaliforni ndërsa prindërit në Nju Jork pranë motrës së vogël që studionte për anthropologji në New School në Manhattan.

Pas një viti të vështirë në Amerikë, jeta në San Diego për mua përngjante me atë në Tiranë për nga përsiatjet kulturore dhe artistike. Me Peterin bënim vizita në muzeume, shkonim në teatro, opera, shëtitje në shtete të ndryshme. E miqtë e tij ishin me të shumtë profesorë universiteti e unë kënaqesha në bisedimet me ta: Mary dhe Peter Peratsi, prof. Leonard Newmark, Peter Schimdt etj.

Një kënaqësi e madhe ishin edhe takimi me grupin e vallëzimit ku Peteri praktikohej rregullisht, qe nga kthimi nga Shqiperia ku mësoi pak valz e tango. Ne thoshim me humor se kërcimi i tij ishte “profesional”. Amerika qe njoha me Peterin filloi të më dukej më e pëlqyeshme e më shpresëdhënëse.

Edhe pasi u largova nga San Diego në Nju Jork, e vizitoja rregullisht për vite me radhë. Aty tani nuk kisha vetëm xhaxhanë po edhe shumë shoqëri, si edhe kujtime dhe eksperienca të përftuara në qytete meksikane apo të Kalifornisë.

Në vizitën e parafundit tek apartamenti i tij në San Diego vura re një palë dylbi të vogla që përdoren në ambiente të mbyllura.

-Do m’i falësh mua këto? – e pyeta xhaxhanë pa u menduar fare.

-Jo, më pëlqejnë t’i kem aty, – erdhi përgjigja e tij.

U pendova menjëherë që ia kërkova. Unë e dija që ai nuk i ndiqte me operat si më parë. Kërkesa ime mund të ishte kuptuar si konfirmim i mbërritjes së një moshe kur aktivitetet janë të kufizuara. Unë isha nxituar e padashur e kisha lënduar.

-Të lutem përsërite edhe njëherë kërkesën, – më ndërpreu mendimet xhaxhai.

-Jo, – i thashë. Ti ke të drejtë. Unë do të blej një palë në dyqanin e Metropolitan Opera. Atje ka dylbi me rrathë fildishti, shumë të ngjashme me të tuat.

-Të lutem më pyet përsëri, – këmbënguli ai.

-A mund të m’i falësh mua këto dylbi që t’i përdor kur të shkoj në opera? – e pyeta përsëri pak e çuditur për këtë kërkesë të tij.

-Me gjithë qejf. Jam shumë i kënaqur që do të shërbejnë edhe ty siç më shërbyen edhe mua, – u përgjegj xhaxhai me një entuziazëm që më bëri të vë buzën në gaz.

Në çdo shfaqje në Metropolitan Opera apo në Carnegie Hall marr me vete në çantë dylbitë e dhuruara nga xhaxhai e më duket se dhe ai është ulur me mua në sallë.

Foto nga Arkivi i Familjes Prifti:

Rina, Julika, Loreta dhe Peter Prifti, Pogradec 1962

Eri, Rafaela, Peter, Julika, San Diego 1993

Prof. Newmark, Julika, Peter Prifti ne shtepine e Newmark-ut, vere 1997

Dylbi teatri te Peter Priftit

VATRA DO MBYLLET, DIELLI U SHUA, SA HERE I KEMI DEGJUAR…?

September 27, 2017 by dgreca

*Vatra do mbyllet, e mbaroi qëkuri misionin, Dielli u shua…Sa here na kanë dëgjuar veshët fjalë të tilla?

*Jetegjatesia e Vatres-105 vjece, shkelqimi i Diellit ne 109 vjetorin e krijimit- kanë përgënjeshtruar të gjitha predikimet e vdekjes së tyre. Si për inat të pesimistëve(dhe shpifësve), kanë refuzuar të tërhiqen dhe të zhduken nga skena e botës shqiptare./

-NJE ESSE PER MISTERIN E JETEGJATESISE SE VATRES DHE DIELLIT-/

Shkroi: PETER R. PRIFTI*/

“Vatra e mbaroi qëkuri misionin e saj historik.”!

“Vatra dhe Dielli po i ngrysin ditët.”!
Sa herë, vallë, na kanë dëgjuar veshët fjalë si këto?
Fjalë të këtilla për Vatrën dhe Diellin janë pëshpëritur poshtë e lart me vite e me dekada. E megjithatë, Vatra dhe Dielli janë gjallë dhe sot e kësaj dite. I kanë përgënjeshtruar të gjitha predikimet e vdekjes së tyre. Si për inat të pesimistëve, kanë refuzuar të tërhiqen dhe të zhduken nga skena e botës shqiptare.
Jetëgjatësia e Vatrës dhe organit të saj – të dyja tashmë në dekadën e tetë të jetës së tyre – është më tepër se kureshti. Ajo paraqitet si një “mister” që të çudit, dhe që kërkon shpjegim. Por, po të rrish e të mendosh pak, nuk është vështirë të kuptosh pse Vatra dhe Dielli kanë arritur një moshë kaq të lashtë.
Pa dyshim, arsyeja numër një është shërbimi madhështor që i bëri atdheut Vatra gjatë 12 vjetëve, që kur u themelua më 1912 dhe deri më 1924. Me punën e shkëlqyer që bëri në atë periudhë, Vatra rrëmbeu zemrat dhe mendjet e shqiptarëve dhe u fut thellë në shpirtin e tyre, madje kaq thellë sa nuk mund ta harronm as brezi i imigrantëve të parë që e krijoi atë shoqatë, as brezat që pasuan 20, 40 dhe 60 vjet më vonë, deri në ditët tona. Vatra dhe Dielli u bënë fanar i shkëlqyer që ndriçonte rrugën e shqiptarëve në atë periudhë të artë, dhe trumbetë e fuqishme që ndizte zemrat e tyre flakë me ndjenjat e atdhedashurisë. Oshëtimat e asaj trumbete nuk heshtën, nuk u tretën në hapësirë, por tingëllojnë edhe sot në veshët e shqiptarëve.
Jeta e Vatrës është paralele me jetën e Shqipërisë moderne. Të dyja kanë një moshë. Prandaj, kur kujton apo bisedon për Vatrën, shqiptari dashur pa dashur e lidh emrin e saj me kombin shqiptar, me vendin e origjinës së tij. Dhe, sikundër ai dëshiron që të rrojë Shqipëria, po ashtu dëshiron – ndofta pa e kuptuar dhe ai vetë – të rrojë edhe moshatarja e saj, Vatra. Kjo ndjenjë fisnike i ka nxitur shqiptarët ta mbajnë gjallë këtë shoqatë famëmadhe për më se 80 vjet.
Kur kujton apo bisedon për Vatrën dhe Diellin, shqiptari, gjithashtu, kujton menjëherë emrat e nderuar të Fan Nolit, Faik Konicës si edhe të veteranëve të tjerë që themeluan Vatrën dhe punuan natë e ditë për Shqipërinë. Prandaj, respektin dhe admirimin që ka për Nolin dhe Konicën, ai e ndan me Vatrën, që është krijesa e tyre dhe thesari që u lanë trashëgim shqiptarëve. Këtë trashëgim shqiptarët e kanë ruajtur si amanet, dhe kjo ka ndihmuar për t’ia zgjatur jetën Vatrës nga një brez te tjetri.
Shqiptari e sheh Vatrën jo si një shoqatë të thjeshtë, por si një institut, apo monument historik. Si e tillë, ajo qëndron përmbi interesat lokale, të kufizuara dhe kalimtare të këtij ose atij grupi. Ndonëse është marrë me politikë – se me politikë u angazhua edhe Skënderbeu dhe Ismail Qemali – ajo shihet gati si simbol kombëtar, që përfaqëson dhe bashkon të gjithë shqiptarët, pa dallim. Ja një tjetër arsye që shpjegon jetëgjatësinë e Vatrës dhe DIELLIT.
Dielli është regjistri më i vjetër i jetës kolektive të shqiptarëve të Amerikës. Në faqet e tij është shkruar gati gjithë historia e tyre, që kur zbarkuan imigrantët e parë dhe deri te imigrantët e fundit. Vetë ky fakt i lidh ata me Diellin dhe Vatrën në një mënyrë intime, të ngrohtë, pak a shumë ashtu siç lidhen njerëzit me shokë e miq të vjetër dhe të paharruar. Edhe ky fakt ka lojtur rol në jetëgjatësinë e Vatrës.
Ka edhe një arsye tjetër që shpjegon misterin e lashtësisë së pashembullt të Vatrës. Ky është faktori semantik apo gjuhësor që ka të bëjë me vetë emrin e Vatrës dhe të organit të saj. Fjala “Vatra” tingëllon bukur në vesh, mbasi na sjell para syve imazhc të këndshme e të dashura si oxhakun e shtëpisë, zjarrin e ngrohtë, rrethin familjar, zakonet e mikpritjes dhe bujarisë. Po ashtu fjala “Dielli” na tërheq si një magnet, sepse “diell” do të thotë dritë, energji e pasosur, jetë e gjallëri. “Vatra” dhe “Dielli” janë emra të goditur, që i kanë tërhequr shqiptarët qysh nga fillimi i shekullit 20 dhe deri te pragu i shekullit 21, ku kemi arritur.
Nga diskutimi i sipërm del se jetëgjatësia e Vatrës dhe Diellit, sado e çuditshme që duket në sipërfaqe, nuk është mister i pazgjidhshëm. Vatra dhe Dielli kanë rrojtur dhe rrojnë mbasi ato janë të lidhura ngushtë qoftë me jetën e jashtme, kolektive të shqiptarëve (është fjala për punët e mëdha që kanë bërë nëpërmjet Vatrës), qoftë me jetën e tyre të brendshme, me ndjenjat shpirtë- rore dhe emocionale, me krenarinë dhe nostalgjinë për të shkua- rën, me gjithë historinë e tyre në Amerikë.
* Peter R. Prifti, ishte editor I Diellit dhe sekretar I VATRES. Ky artikull u botua DIELLI, Nju Jork, numri janar-shtator 1994.)

SHTYPI SHQIPTAR NË AMERIKË

December 13, 2014 by dgreca

Nga Peter R. PRIFTI*/
Shqiptarët etnikë në Shtetet e Bashkuara janë duke mbushur njëqindvjeçarin e parë që kur patën arritur këtu në një numër të madh në fillim të këtij shekulli. Shtypi i tyre në këtë vend gjithashtu nuk është më pak i vjetër. Jetëgjatësia e tij shkon pothuajse parale me periudhën që ata ndodhen në këtë vend. Duke filluar nga viti 1906 e deri në ditët tona kjo periudhë mbulon saktësisht 86 vjet, me fjalë të tjera, shtypi shqiptar ka arritur një moshë të respektuar dhe madje fort të nderuar të një tetëdhjetëvjeçari: flokëbardhë dhe solemn, por akoma luftarak.

Natyra e shtypit shqiptar

Duke folur për shtypin shqiptar në Amerikë, ne kemi parasysh dy lloje botimesh: gazeta dhe revista dhe jo fletushka dhe botime të tjera të këtij lloji. Natyrisht, sdhtypi shqiptar ka qenë pjesë e një familjeje mjaft të gjerë të shtypit etnik në Shtetet e Bashkuara: gjerman, irlandez, italian, izraelit, rus e kështu me radhë. Një pjesë e qenësishme e këtij shtypi etnikhistorikisht ka qenë radikal dhe madje revolucionar. Në anën tjetër, një pjesë e mirë e shtypit etnik që identifikuar kaq ngushtë me shtypin amerikan sa që, përsa u përket të gjitha qëllimeve praktike, nuk mund të dallohet prej tij. Ai është joideologjik, jomisionar dhe i orientuar nga biznesi.
Sikundër shtypi i grupeve të tjera etnike, shtypi shqiptar në përgjithësi aspironte të përmirësonte kushtet sociale, ekonomike, edukative dhe politike të shqiptarëve. Por ndryshe nga një pjesë e madhe e shtypit të emigrantëve, ai i rezistoi asimilimit nga shoqëria amerikane dhe në anën tjetër qe i përmbajtur përsa i përket bashkimit me rrymat radikale dhe revolucionare të shtypit të emigrantëve. Shkurt, ai i mënjanoi të dyja këto ekstreme.
Nëse duhet përdorur një fjalë mbi të gjitha për të karakterizuar apo përkufizuar shtypin shqiptar në Amerikë, kjo është fjala NACIONALIZËM. Nacionalizmi, që nënkupton formimin dhe ruajtjen e shtetit shqiptar, ka qenë preokupimi qendror i shqiptarëve të Amerikës dhe si rrjedhojë tema dominante e aktivitetit të shtypit të tyre. motivi patriotik, i diktuar nga nevojat urgjente të kombit shqiptar, përgjithësisht ka dhënë tonin, ka përcaktuar programin dhe, ka plazmuar aktivitetin e shtypit.
Nuk është pa rëndësi fakti që gazeta e parë shqiptare e botuar në Amerikë u quajt Kombi. Kjo ndodhi në vitin 1906. Po ashtu, programi i shpallur në vitin 1909 nga pasardhësja e Kombit – Dielli, u përshkrua nga gazeta si “krejtësisht kombëtar”, domethënë me orientim nga Shqipëria. Programi me gjashtë pika diskutonte kombësinë shqiptare, gjuhën dhe shkollat, si dhe zhvillimin e ekonomisë së Shqipërisë, por nuk thoshte asnjë fjalë për gjendjen apo shqetësimet e shqiptarëve në Amerikë.
Pionierët e shtypit shqiptar në këtë vend kishin arsyet e tyre, natyrisht, për t’i kthyer sytë nga toka që ata kishin lënë prapa. Vala e parë e emigrantëve erdhi nga një vend i varfër, i prapambetur, që ishte akoma nën sundimin turk. Thellësisht koshientë për atdheun e shtypur dhe të varfëruar, ata organizuan jetën e komunitetit të tyre në Shtetet e Bashkuara, duke përfshirë shtypin e vet, duke patur Shqipërinë si fokus të vëmendjes së tyre.
Arritja e parë e shënuar në këtë pikëpamje ishte themelimi në vitin 1908 i Kishës Ortodokse Shqiptare, motivi i së cilës ishte më tepër kombëtar se sa fetar. Institucioni i dytë i rëndësishëm, gjithashtu i frymëzuar nga dashuria dhe qëllimet kombëtare, ishte Federata Pan-Shqiptare Vatra e Amerikës – Vatra, që u themelua në vitin 1912. Ideali kombëtar ishte më i rëndësishmi në mëndjen e themeluesve të këtyre dy institucioneve historike. Dhe ky ideal, sikurse e thamë më parë, ishte që Shqipëria të bëhej një vend i pavarur, si dhe të modelohej në stilin modern perëndimor të demokracisë, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Falë kushteve të veçanta që mbisundonin në Shqipëri në pjesën e parë të shekullit, sidomos në dy dekadat e para, shtypi shqiptar në Amerikë u angazhua thellë në politikë. Diskutimet e zjarrta politike që ndizeshin në kafenetë e shqiptarëve nga mëngjesi deri në mbrëmje u reflektuan në botimet e tyre dhe ajo që botohej në shtyp ishte ushqim për komente plot pasion, analiza dhe argumentime në klubet dhe kafenetë e tyre.
Në përgjithësi, gazetat dhe revistat shqiptare në këtë kohë, që e konsideronin si detyrë të luftonin nga njëra anë kundër strukturës sociale ekzistuese në Shqipëri, e cila ishte kryesisht një sistem i aristokracisë së tokës dhe i prijsave të fiseve, dhe në anën tjetër të shprehnin përkrahje për bujqërit, dyqanxhinjtë dhe mësuesët, që së bashku formonin të ashtuquajturin segment opinga të popullsisë. Ata konsideroheshin si një element i rëndësishëm, punëtorë dhe i pakorruptueshëm i popullsisë, të cilit mund t’i bësohej ndërtimi i një kombi shqiptar të lirë dhe përparimtar.

Një vështrim statistikor i shtypit

Nëse shqyrtojmë historinë e gjatë 86 vjeçare të shtypit shqiptar në Amerikë, në do të ndeshemi me disa të dhëna interesante dhe heraherës mjaft të papritura.
Ne jemi kureshtar të dimë para së gjithash se sa gazeta dhe revista kanë parë dritën e botimit gjatë kësaj periudhe. Dhe ne jemi krejt të befasuar të mësojmë se nuk ka patur ndonja një duzinë botimesh të tilla, por plot 82, sipas përllogaritjes sonë. Ky numër tregon se ka patur afërsisht dhjetë botime të reja për çdo dekadë.
Sikundër mund të pritej, numri i gazetave është tepër më i madh se sa ai i revistave. Ne kemi konstatuar se përpjestimi është përafërsisht 5 gazeta për çdo një revistë. Kështu, nga numri i përgjithshëm prej 82 të përkohshmesh, 66 janë gazeta, ndërsa revista –17.
Numerikisht, shtypi para Luftës së II-të Botërore ishte më pjellor se sa në periudhën e pasluftës, megjithëse periudha e mëparshme ishte dhjetë vjet më e shkurtër (38 me 48 vjet). Afro dy të tretat e të gjitha botimeve që kemi identifikuar në këtë studim, kanë qenë botuar para Luftës së II-të Botërore. Krahasuar me atë periudhë, aktiviteti i shtypit në periudhën e pasluftës ka rënë në mënyrë dramatike.
Në studim janë përcaktuar edhe afatet e zgjatjes së jetës individuale të gazetave. Të dhënat nuk janë të plota për periudhën e pasluftës. Por gazetat dhe revistat e paraluftës, në përgjithësi, kanë një nivel mjaft të lartë mortaliteti. Gati 50 përqind e tyre (25 nga numri i përgjithshëm prej 52) janë zhdukur brenda vitit, 40 përqind të tjera ose nja 22 kanë zgjatur nga dy deri në tre vjet, tre kanë zgjatur midis 4 dhe 9 vjetësh, dhe vetëm dy kanë vazhduar për më shumë se 10 vjet: Liria në Boston, tani në vitin e saj të 51-të, dhe Dielli, zonja e madhe apo patriarku i shtypit shqiptar, tani në vitin e saj të 83-të.
Në pjesën më të madhe, këto gazeta dhe revista kanë qenë botuar si javore, dyjavore, mujore ose dymujore. Por ka megjithatë disa përjashtime. Për një periudhë prej katër vjetësh, në dekadën e dytë (1915-19), në udhëheqjen editoriale të Kostë Çekrezit, Dielli u botua çdo ditë. Kjo ishte pasojë direkte e aktivitetit intensiv patriotik të shqiptarëve në Amerikë, pas Luftës së Dytë Botërore, kur fati i Shqipërisë ishte varur në qime. Në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, një gazetë, Illyria, tani në vitin e saj të katërt, është duke u botuar në Bronx, N.Y. dy herë në javë; ndërsa në skajin tjetër të spektrit, Albanian Catholic Bulletin, në rajonin e San Franciskos, është botuar rregullisht një herë në vit, duke filluar nga viti 1980.
Sikundër është rasti tani, ashtu edhe në të kaluarën, shtypi shqiptar ka folur shpesh në më shumë se në një gjuhë. Mbi 30 botime kanë qenë shtypur në shqip dhe anglisht dhe të paktën katër prej tyre kanë botuar edhe materiale në frëngjisht dhe italisht.

Ku kanë qenë botuar ato?

Një pyetje që të vjen në mënyrë të natyrshme në mend është kjo: Në cilët qytete dhe shtete kanë qenë botuar ose janë duke u botuar tani gazetat dhe revistat shqiptare? Duke filluar nga viti 1906 e deri në kohën tonë, botimet shqiptare kanë qenë botuar në dhjetë shtete dhe 21 qytete në të gjithë vendin. Nga pikëpamja rajonale, nga të 80 botimet, vendin e botimit të të cilave ne e dimë, shumica më e madhe, 66 që të jemi të saktë, kanë qenë botuar në East Coast, nja një duzinë në Midwest, dhe vetëm 3 në West Coast.
Nëse bëjmë një hulumtim shtet për shtet, do të shohim se Massachusetts kryeson me 42 botime, ose me më shumë se 50 përqind të numrit të përgjithshëm. New Yorku zë vendin e dytë me 22 ose me rreth një të katërtën e numrit të përgjithshëm. Revistat që mbeten, gjithsejt 18, janë të përhapura në 8 shtete, duke përfshirë Connecticut, New Jersey, Ohio, Michigan, Illinois, Missouri, Colorado dhe California.
Një hulumtim qytet për qytet e vë Bostonin në ballë të parë me 23 botime. Kjo është e kuptueshme, duke marrë parasysh se Bostoni historikisht ka qenë qendra kombëtare dhe kulturore e emigrantëve shqiptarë në Amerikë. Qyteti i New Yorkut është në vendin e dytë me 19 botime. Ndërkaq, nëse krahasojmë periudhën e paraluftës me atë të pasluftës, shohim se ka ndodhur një ndryshim i roleve midis Bostonit dhe New Yorkut. Bostoni ra nga 19 botime në periudhën e paraluftës në 4 në periudhën e pasluftës, kurse numri i botimeve te New Yorkut u bë dyfish e më shumë në periudhën e pasluftës, duke u rritur nga 6 në 13. Shifrat tregojnë se qysh nga Lufta e Dytë Botërore, New Yorku ka qenë qendra udhëheqëse e shtypit në Amerikë. Arsyeja për këtë është se në periudhën e pasluftës, New Yorku u bë magneti kryesor për “Emigracionin politik” shqiptar, duke tërhequr dhjetra mijëra azilantë, duke përfshirë një numër të madh intelektualësh dhe njerëzish profesionistë. Shtypi për ata ishte një instrument i natyrshëm dhe bile i pazëvendësueshëm për artikullimin e pikëpamjeve të tyre për çështjet e ditës, mbi të gjitha ato politike dhe fetare, sidomos në lidhje me Shqipërinë dhe Kosovën.

Shtypi politik, fetar dhe edukativ-letrar

Nëse shqyrtojmë karakterin apo programin e shtypit shqiptar në këtë vend, shohim një konstrast që të çudit midis periudhës së paraluftës dhe të pasluftës, të paktën në dy fusha: politike dhe fetare. Le të analizojmë të parën politikën. Në të gjithë historinë e shtypit të emigracionit shqiptar, mund të numërojmë afro një duzinë me gazeta dhe revista thjesht apo kryesisht politike. Ky është shtypi që mund të quhet shtypi i partisë ose partizan, i përbërë nga organe zyrtare të partive, kominiteteve apo grupeve të organizuara politike.
Tani, në periudhën para Luftës së Dytë Botërore, politika ka qënë pika kryesore e diskutimeve në shtypin shqiptar. Ndërkaq, është një gjë që të ngjall kureshtjen fakti se vetëm një botim ka qenë formalisht dhe zyrtarisht politik për nga natyra. Kjo ka qenë gazeta Albania, organ i Partisë Politike dhe Kombëtare që u botua në worcester, Mass nga 1908 në vitin 1920. Në kontrast me këtë, në periudhën e pasluftës, ne mund të numërojmë të paktën 11 botime politike, që është reflektim padyshim i të ashtuquajturit emigracion politik të shqiptarëve në Amerikë, i përbërë nga azilantë apo refugjatë që erdhën këtu si pasojë e fatkeqësive të shkaktuara nga Lufta e Dytë Botërore, plus persekutimet politike dhe ideologjike në Shqipëri dhe Kosovë pas luftës. Klima e favorshme politike në Shtetet e Bashkuara dha mundësi për botime të tilla si Shqiptari i Lirë, organ i Komitetit Shqipëria e Lirë: Shërbestari i Shqipërisë i Partisë Demokratike Agrare “Balli Kombëtar”; Lidhja e Prizrenit, e botuar nga Lidhja e Prizrenit në Mërgim; Atdheu i “Lëvizjes së Legalitetit”; Lajmëtari i të Mërguemit i Bllokut Kombëtar Indipendent e kështu me radhë.
Në fushën fetare gjithashtu ekziston një përpjestim mjaft i theksuar midis botimeve të paraluftës dhe të pasluftës. Nga 8 organet fetare që kemi identifikuar, vetëm njëri është botuar para luftës. Ky ishte Shqipëria, organ i Komunitetit Fetar Muhamedan Shqiptar, që u shfaq për një kohë të shkurtër në Waterbury, Ct., në vitin 1918. Shtatë botime të tjera fetare apo kryesisht të natyrës fetare janë: Jeta Muslimane Shqiptare, Zëri i Bektashizmës, dhe Përpjekja jonë, të gjitha organe të Komunitetit Mysliman; The Vineyard dhe Drita e Vërtetë, të dyja organe të Komunitetit Ortodoks; dhe Jeta Katolike Shqiptare dhe Albanian Catholic Bulletin, që janë produkt i Komunitetit Katolik. Rritja në numër e periodikut fetar, pjesërisht i dedikohet themelimit të disa faktorëve të katolikëve dhe myslimanëve shqiptarë në Amerikë, dhe pjesërisht si reaksion i politikës antifetare të regjimit komunist në Shqipëri. Vërtet, pjesa më e madhe e shtypit të pasluftës shquhet jo vetëm për karakterin e tij nacionalist, por edhe për qëndrimet e tij të forta antikomuniste.
Botimet me një program që vë theksin mbi kulturën dhe studimin, datohen që në vitin 1920, me shfaqjen e gazetës Studenti në Springfield, Mass. Studenti u botua nga Skënder Luarasi, i biri i Petro nini Luarasit. Një tjetër gazetë e ngjashme, e quajtur gjithashtu Studenti, u shfaq një vit më vonë në Boston.
Revista Letrare pati një ekzistencë të shkurtër në vitin 1927 në watertown, Mass. Në periudhën e pasluftës, Shoqëria Letraro-Amerikane në Boston botoi The Albanian-American në mesin e viteve 1950, duke patur për editor dramaturgun e dëgjuar Vasil Alarupi. Revista më e vonshme e këtij lloji është Albanica, një revistë akademike dhe letrare, e botuar nga Arshi Pipa në New York. Albanica ka tërhequr një numër shkrimtarësh të njohur dhe ka mundësinë të bëhet një revistë shqiptare me ndikim në këtë anë të Atlantikut, nëse do të ketë një vështrim më të gjerë përsa i përket zgjedhjes dhe trajtimit të materialeve të saj.
Në përgjithësi, shtypi në amerikë ka qenë më aktiv në fushat që kanë të bëjnë me politikën, edukimin dhe shoqërinë, dhe më pak aktiv në fushat letrare dhe artistike. Si pasojë, suksesi i tij ka qenë gjithashtu më i madh në këto kategori.

Udhëheqja e shtypit shqiptar

Shtypi shqiptar në Amerikë është po aq produkt i nevojave dhe i preokupimeve vitale të kombit shqiptar, sa dhe është krijesë e disa figurave shqiptare në Amerikë. Në këtë kuptim, shtypi është një listë e pothuajse të gjithë udhëheqësve më të shquar të komunitetit shqiptaro-amerikan, sidomos në periudhën e vet të formimit dhe më vitale, kryesisht nga viti 1906 në vitin 1924.
Lista e këtyre udhëheqësve është e madhe dhe impozante. Ajo përfshin Nolin, Faik Konicën, Kristo Dakon, Kristo Floqin, Kostë Çekrezin, Parashqevi Qiriazin, Midhat Frashërin, Skënder Luarasin, Mihal Gramenon dhe të tjerë më pak të shquar. Nga këta, më aktivi nga të gjithë ka qenë padyshim Konica. Konica ka qenë i lidhur ngushtë me nja një gjysmë duzine botimesh, më shpesh si editor apo drejtor menaxher. Këtu përfshihen Dielli, Flamuri, Trumbeta e Krujës, Shqiptari i Amerikës, Bota e Re, Purteka dhe Kombi në Rrezik. Figura tjetër më aktive ka qenë Çekrezi, editor i kujdesshëm i Diellit në vitet e para, editor i revistës Illyria në vitin 1916, dhe i Adriatic Review në vitet 1918-1919 dhe, më në fund, themelues i gazetës Liria në Boston në vitin 1941. Përsa i përket Fan Nolit, emri i tij figuron kryesisht në lidhje me Diellin, Adriatic Review, dhe revistën Republika që u shfaq në vitet 1930-33.
Kur mendojmë për Diellin, normalisht ne mendojmë për dy apo tre nga editorët më të shquar të tij, si Noli, Konica dhe Çekrezi. Por në fakt, lista e editorëve të Diellit është mjaft e gjatë dhe shumë prej tyre janë figura mjaft të njohura. Kanë qenë njëzet editorë dhe zëvendës editorë në historinë e gjatë dhe dramatike të Diellit. Përveç Nolit, Konicës dhe Çekrezit, lista përfshin Kristo Floqin, Kristo Dakon, Paskal Aleksin, Eftim Naçin, Denis Kamburin, Bahri Omarin, Loni Kriston, Andon Frashërin, Andrea Elian, Nelo Drizarin, Peter Tikon, Qerim Panaritin, Athanas Gegajn, Refat Gurrazezin, Xhevat Kallajxhiun, Eduard Liçon dhe Arshi Pipën. Ne gjithashtu do të përmendim emrin e presidentit të tanishëm të Vatrës, z. Agim Karagjozi, që është duke shërbyer përkohësisht si editor i Diellit, duke pritur caktimin e një editori të përhershëm. Lista, mund të shtojmë, nuk është në një rend të rreptë kronologjik.
Si një shënim, duam të kujtojmë se Qerim Panariti, me 19 vjetët e tij të shërbimit si editor i Diellit (1944-1963), e ka mbajtur këtë punë më gjatë se çdo editor tjetër. Megjithatë, rekordin për kohën më të gjatë si editor në historinë e shtypit shqiptar në Amerikë e ka mbajtur Dhimitri Nikolla (Trebicka), që ka botuar Lirinë në Boston për 47 vjet, nga 1943 deri në vdekjen e tij në vitin 1990.

Dy shembuj të gazetave shqiptare në SHBA

Meqë Dielli dhe Liria janë dy gazetat më të vjetra dhe më të njohura shqiptare në Shtetet e Bashkuara, një analizë e shkurtër e secilës prej tyre do të dukej normale. Këto gazeta përfaqësojnë gjerësisht emigrantët shqiptarë në këtë vend. Në faqet e tyre janë pasqyruar aktivitetet, arritjet dhe dështimet, evolucioni ekonomik dhe kulturor, diskutimet, grindjet dhe pozicionet në terrenin gjithnjë të ndryshueshëm në Shqipëri.
Dielli është shëmbulli më i suksesshëm i një gazete shqiptare në Amerikë. I parë historikisht, ai është botimi më i rëndësishëm, më me influencë dhe më me prestigj i emigrantëve shqiptarë në këtë vend.
Mbi të gjitha, orientimi ideologjik i Diellit ka qenë nacionalist. Ndërkaq programi i saj specifik ka ndryshuar ndër vite me ndryshimin e rrethanave. Në tre vjetët e parë (1909-12), objektivi i saj kryesor ka qenë sigurimi i autonomisë për Shqipërinë brenda Perandorisë Otomane. Në vitin 1912, vitin që Shqipëria arriti pavarësinë, gazeta u bë organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës – Vatra, 12 vjetët e mëpastajmë ishin vjetët më aktivë dhe më të rëndësishëm historikë. Gjatë kësaj periudhe, preokupimi kryesor i gazetës ka qenë që të sigurojë sovranitetin e Shqipërisë dhe integritetin e saj territorial, pas kaosit të shkaktuar nga Lufta e Parë Botërore, sikurse dhe përkrahja e përpjekjeve për të vendosur një shoqëri demokratike në Shqipëri. Pas dështimit të eksperimentit demokratik të Peshkop Nolit në Shqipëri në vitin 1924, ideologjia dhe politika e gazetës ndryshuan papritmas në drejtim të qëndrimit të djathtë dhe të qendrës, një lëvizje që shkaktoi një çarje midis forcave të Nolit dhe të Konicës. Në dekadat që pasuan, ky ndryshim reflektoi në mënyrë suksesive platformat monarkiste, pro-fashiste (për një kohë të shkurtër) dhe antikomuniste. Sot, gazeta Dielli është e respektuar për moshën e saj të nderuar, politikën e saj demokratike dhe mbi të gjitha për rolin e shquar historik që luajti në vitet e para të rinisë së saj.
Liria, organ i Organizatës së Lirë Shqiptare, është zyrtarisht një gazetë joideologjike, jopolitike dhe jopolemike. Ajo vazhdimisht ka pretenduar se është një gazetë patriotike, që i është përkushtuar interesave jetësore të Shqipërisë, pikësëpari kundër kërcënimeve të ushtruara nga grekët dhe serbët.
Megjithatë, jozyrtarisht, për më shumë se katër dekada, kjo gazetë ka ndjekur një politikë lehtësisht të qendrës së majtë. Ajo në heshtje ka përkrahur regjimin socialist të Hoxhës, duke ekzekutuar imazhin zyrtar të një Shqipërie progresive të modeluar në Tiranë. Kjo është bërë kryesisht duke rishtypur tekste të artikujve nga shtypi shqiptar – që natyrisht kishin vulën e aprovimit qeveritar – dhe duke përhapur libra, revista, filma dhe prodhime të tjera të importuara nga Shqipëria. Si vetëmbrojtje, gazeta mori një qëndrim të tillë që linte të kuptonte se ajo nuk përkrah regjimin e Hoxhës si të tillë, por vetëm bën të njohur arritjet e popullit shqiptar, i cili e pat çliruar veten nga sundimi shtypës i bejlerëve dhe bajraktarëve të Shqipërisë së paraluftës.
Në të njëjtën kohë, Liria afirmonte devocionin e saj ndaj Amerikës dhe bënte thirrje për restaurimin e marrëdhënieve miqësore midis Shqipërisë dhe Amerikës. Bash para ardhjes së demokracisë në Shqipëri, gazeta kritikoi publikisht politikën represive të Shqipërisë staliniste. Që atëherë, ajo ka qenë një përkrahëse e fuqishme e forcave demokratike në Shqipërinë e re.
Midis këtyre dy gazetave, Dielli dhe Liria përfaqësojnë me një saktësi mjaft të madhe tendencat kryesore politike, ekonomike dhe sociale midis shqiptarëve etnikë në Amerikë. Por përveç këtyre gazetave kryesore, ka patur disa periodikë që kanë vepruar në periferi të shtypit etnik shqiptar si tërësi. Të shtyra nga një simpati e fuqishme për popullin punonjës dhe lëvizjet radikale, këto botime kanë bërë thirrje për një ristrukturim radikal të rendit të vjetër social në Shqipëri. Shembuj botimesh të këtij lloji janë Koha (Jamestown, N.Y., 1915-1919), Përlindja (Framingham, Mass, 1917), dhe Demokratia (Boston, 1938).

***
Në tërësi, aktiviteti i shtypit shqiptar në Amerikë ka qenë i konsiderueshëm dhe i vazhdueshëm, pa asnjë ndërprerje që kur lindi në vitin 1906. Ky shtyp ka bërë një shërbim të shquar në formimin e ndërgjegjes kombëtare, të unitetit dhe të qëllimeve të përbashkëta midis emigrantëve shqiptarë, që nga koha e “të ardhurve të parë” e deri në brezin e katërt të shqiptaro-amerikanëve. Gjatë të gjithë kësaj periudhe shtypi është përpjekur, kryesisht dhe pikësëpari, të mbrojë dhe të avancojë interesat kombëtare shqiptare. Kjo është e kuptueshme kur ne sjellim ndër mend se ideali kombëtar ka qenë gjithnjë fokusi dhe drita udhërrëfyese e shtypit shqiptar në Amerikë.
* U ribotua ne Diellin special te 28 nentorit 2014, e derguar nga shkrimtari Naum Prifti
*) U botua fillimisht anglisht në gazetën “Dielli”, Nr. 1-2, janar-qershor, 1993. U përkthye nga Çezar Kurti dhe u botua te “Illyria”, New York 6-8 tetor, dhe 10-12 tetor, 1994.

KANË THËNË PËR THEOFAN S. NOLI

March 26, 2014 by dgreca

Me rastin e përvjetorit të 49 vjetorit të ndarjes nga jeta të Fan Stilian Noli/

Konica për Nolin/

Me rastin e kremtimit të Ditës së Flamurit, u poqa me shokun e vjetër, peshkop Fan Nolin, të cilin nuk e kisha parë disa vjet. Fan Noli, (një njeriu që ka lojtur një rol aq të madh në lëvizjen tonë dhe është aq i njohur mund t’i përmnedet emri pa ndonjë titull si një fytyre historike, pa hyrë në ndonjë pakësim nderimi në këtë mungesë titulli), Fan Noli, thom, s’ka ndërruar shumë.

Heronjtë e Homerit shkëmbejin fjalë të ashpra, pastaj bashkoheshin si më parë. Sado që s’jemi si ata heronj, m’u kujtuan kur u poqa me një fytyrë me të cilën kam luftuar aq shumë kohë si shok, edhe pak kohë si kundërshtar. Me Fan Nolin merrem kurdoherë vesh më lehtë, se flasim një gjuhë: kuptohemi se njeriu që shkruajti muzikën e Don Giovanit bëri një punë më të madhe se njeriu që shpiku telefonin, ose kur themi se Partheoni edhe Tarxh Mahali janë monumente më të larta se Kulla e Eifelit, e cila është një mijë këmbë e lartë. Fan Noli është edhe i ri, prova më e mirë është se është i zoti të qeshë. Në bëfshi mundimin e këndoni një letër time të botuar në numër të Janarit të së përkohshmës “Judge” në Nju Jork, do të shihni se ç’kuptim të thellë i jep zotërisë për qeshje.

Fan Noli jo vetëm është i ditur në muzikë, po ka zotësinë e rrallë të stërvitë të tjerë në atë mjeshtëri të bukur, dhe t’i stërvitë në pak kohë. Ç’humbje për Shqipërinë që një njeriu të atillë nukë i jepet rasti të organizojë stërvitjen muzikale të popullit në shkolla të vendit! Ç’humbje që nukë i jepet rast të organizojë një universitet popullor në Shqipëri, ku njerëz të pjekur të venë një a dy orë ditën të stërviten!

Fan Noli është hequr nga politika edhe më shumë se sa jam hequr unë. Kuptohet se një njeri i mendjes ka nevojë për siguri dhe për dinjitet; po t’i jepeshin këto, do të ish një fitim për Shqipërinë.

…Atë Noli do të mbetet në histori të Shqipërisë si burri që harriu i pari, me hir të vullnetit dhe të hollësisë së tij, të këllasi zyrtarisht gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë është një ogur i bardhë në udhë të përparimit tonë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët ta harrojnë.

Leshzi, me sy të mprehtë, një fizionomi të qeshur, gati të presë një shaka dhe ta kthejë me uzurë, mendjehapur, njohës i gjuhëve romane dhe skandinave, Atë Noli nga kultura dhe nga karakteri i tij më kujton shpesh kishtarët e Përlindjes Italiane.

Hasan Dosti për Nolin

…Fan Noli ka qenë një fytyrë qendrore në historinë e vendit t’onë. Ky burrë simbolizon sinthezin e virtuteve të racës arbënore. Të shumta e të paçmuarshme janë veprat që ai i ka kushtuar Atdheut, në fushën e kulturës e të edukimit të popullit.

Po, përmbi të gjitha, qëndron ndërmarrja e themelimit të Kishës Autoqedale të Shqipërisë, e çkëputur nga Patriarkati i Fanarit, që ka qenë qendra arkane e mohimit të të drejtave të kombësisë s’onë.

Fan Noli i madh i ynë ka qenë patrioti që ka menduar, gjykuar e vendosur se autoqefalia e kishës kombëtare është akti plotësues i pamvarësisë dhe sovranitetit të Shtetit. Dhe kështu burri i madh kauzës së autoqefalisë i ka kushtuar nxehtësinë e patriotizmit, energjitë shpirtërore, inteligjencën e mrekullueshme dhe kulturën e gjerë theologjike e filosofike.

Me rastin e përkujtimit të këtij prelati të lartë, mendimi dhe emocioni ynë drejtohen edhe nga martirëzimi i tre prelatëve të tjerë të Kishës orthodokse shqiptare: e kam fjalën te Pappa Kristo Negovani, Papa Stathi Melani – poet, dhe Papa Llambri Ballamaçi. Megjithëse të edukuar në shkollën greke dhe të dorëzuar priftër prej peshkopësh grekë, këta u rrëmbyen nga mistika e racës dhe e gjakut shqiptar. Si bij të popullit ata i janë vënë me mish e shpirt çështjes së edukimit politik kombëtar. Kështu ata janë bërë objekt i mallkimeve dhe ndjekjeve të Fanarit dhe më së fundi u martirizuan prej andartëve grekë…

Ernest Koliqi për Nolin

…Stefan Stiljan Noli, nji ndër personalitetet ma të spikatuna qi shprehi nga gjini i vet kombi shqiptar, paraqitet posi nji fytyrë poliedrike, d. m. th. e shumanëshme, e cila gja lodhë menden e kujdo kur vjen momenti me dhanë nji gjykim synthetik mbi rrolin qi ai luejti në botën shqiptare. Kush jeton si i ndodhi atij ma se tetëdhdhetë vjet dhe në nji periudhë historike ndër ma të stuhishmet qi njofti njerzimi, lehtazi bahet objekt kritikash sepse nji jetë kaq e gjatë rrethohet, në fazat e ndryshme të saj, me drita e me hije të cilat ndoshta shkaktohen nga rrethanat, nëpër të cilat u përshkue, ma tepër se nga nji vullnet i prem e i paravendosun m’u sjellë si u suell.

Si të gjithë njerzit me nji vlerë të veçantë, edhe Fan Noli nderohet e përçmohet me ngulmim qi shpesh herë arrin në parosizëm ndër lëvduesa e prozhmuesa të tij. E verteta asht se veprimtarija e nji njeriu, qi gjatë tetëdhetë vjetve rresht gjallese në ket shekull u dha me mish e me shpirt mbas sendërtimit të nji ideali, i cili synthetizonte në vete qellime fetare e kombtare, shoqnore e kulturore, duhet vu në nji kandar të drejtë. Gabimet ase në datsh të thuesh fajet qi Fan Nioli ka mujtë me ba, nuk ia zbresin vlerën tri veprave të pashoqe qi ai kreu, pasojat e mira të të cilave edhe sot ndiehen në rrjedhë të historisë shqiptare e janë: themelimi me 1909 i fletores “Dielli”, preludium i themelimit të Shoqatës Panshqiptare Vatra në Boston, me 1912, në bashkëpunim me Faik Konicën, – pranimi shpëtues i shtetit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, me 17 dhetuer 1920, e krijimi i Kishës Orthodokse Autoqefale Shqiptare. Edhe po të pranojmë për hypothezë se Fan Noli pat njolla, këto tri vepra të shkëlqyeshme krejt ia shlyejnë…

Mitrush Kuteli për Nolin

Kompleks dhe gjenial është personaliteti i Fan S. Nolit. I pajisur me një kulturë të gjerë, të mbledhur si për çudi, në rrethana kaqe kundërshtare, e në një jetë kaqe të turbulltë, njohës i kaqe gjuhrave, i kaqe dishiplinave të ndryshme, i kaqe klimateve shpirtërore. Me një sensibilitet artistik kaqe të zhvilluar, ay mban brenda tij edhe njatë dhuratë të madhe që u jep Filla – fjala është e tija – njerzve: dhuratën e krijesës. Gazetar, theollog, orator, dramaturg, historian, kritik, letrar, kompozitor e gjithmonë poet. Fan S. Noli ka sjellë në gjithë degat ku ka punuar një sulm të tijnë, një verb të panjojtur, madhor.

Edhe të gjitha këto dhurata, gjithë ky veprim i tija, prej dyzet e ca vjet, vetëm në shërbim të një ideali: ideali shqiptar. Një ideal, si t’i thuash, shoqëror – kombëtar; gjithëmonë shoqëror, gjithëmonë kombëtar.

Fragment nga letra e George Bernard Show drejtuar Nolit

U gabuat në zanatin kur u dorëzuat klerik. Libri juaj “Bethoven and the French Revolution” nuk është predikimi a hagjiografia e një kallogjeri, po është vepra e një kritiku e biografi të dorës së parë. E lexova që në krye gjer në fund me kënaqësinë më të madhe, duke qenë vetë mjeshtër si muzikant, kritik dhe artist-filozof professional. E dini ndoshta se njeiu kurrë nuk lexon librat, që i dhurohen me thasë, ashti siç m’i dërgojnë mua.

…Ju jam thellësisht mirënjohës

G. Bernard Show, më 11 nëntor 1947

Qerim Panariti për Nolin

“…Noli ish një person kompleks dhe ekstraordinar i shumë-anëshmë nga çdo pikëpamje: i thellë dhe i gjerë nga mejtimet, enciklopedik nga dituria, “rebel” që nga vogjëlia dhe një gjigant intelektual.

Ndjenjën si “rebel” e manifestoj në gjimnazën Greke në Endrene në vitin e fundit akademik, kur autoritetet e gjimnazit pushuan nga puna një nga profesorët më të çkathtë. Noli kujtoj se profesoriit iu bë një padrejtësi dhe një-me-një organizoj një demonstratë të studentëve në favor të profesorit. Për shkak të këtij rebelimi, autoritetet e gjimnazit refuzuan t’i japin diplomën gjer në Shtator në vënt t’ia jepnin në Qërshor, sipas zakonit.

Më duket se nuk gabohem shumë po t’a karakterizonj Nolin si Prometheun e Rilindjes Shqiptare. Prometheu, pas mithollogjisë kllasike, pruri zjarrin në botë dhe munt të karakterizohet si shkencëtari i parë i botës kllasike. Për çpikjen e zjarrit, domethënë për sjelljen e dritës në botë, perënditë ziliqare dhe reaksionare, dërguan një kovaç i cili e mbërtheu Prometheun pas një shkëmbi të zi dhe e la atje të torturohet gjer të vdesë.

Noli si mithollogu kllasik, i pruri dritë popullit Shqiptar që t’i stërvitë mëndjen, se me shkrimet eë tij mësuam se vijmë nga një racë e moçime, që i dha Evropës përdorimin e hekurit, një kontributë tepër importante për botën para-historike. Që t’a kuptojmë më mirë këtë çështje vlen të theksohet se Ilirianët, stërgjyshët tonë, filluan të përdorin hekurin në një kohë kur Athina dhe Roma s’ishin dëgjuar fare në historin’ e njerëzimit.

Peter R. Prifti për Nolin

“… Më kujtohet Kuvendi i “Vatrës” më 1958. Siç dihet, Noli ish “Kryetar Nderi” i “Vatrës”, dhe si i tillë nuk merrte pjesë në punët e përditshme të organizatës. Megjithatë, vinte në kuvendet e “Vatrës”. E kish zakon të bënte një vizitë ceremoniale gjatë punimeve të kuvendit, për t’u përshëndetur me delegatët. Për 10 a 15 minuta punët e kuvendit ndaleshin. Rifillonin pasi shkonte Noli.

Kristo Thanasi ish atë vit kryetar i “Vatrës”. Unë rrija pranë tij. Sapo hyri Noli në sallën e kuvendit, Kristua mu afrua e më tha më zë të ulët, “Ai është fuqia prapa ‘Vatrës!”. Kristua deshi të më jepte të kuptoja se, ndonëse ai vetë ishte kryetar i “Vatrës”, baza e organizatës dhe burimi i vërtetë i fuqisë së saj ishte Fan Stilian Noli. Atë çast unë kuptova më mirë influencën e madhe të Nolit brenda “Vatrës”, si edhe midis Shqiptarëve kudo në Amerikë.(Dielli-Arkiv)

GREQIA, 695 FSHATRA SHQIPTARE

September 27, 2013 by dgreca

Nga Prof. PETER PRIFTI/

Çamët dhe arvanitasit që jetojnë në Greqi përbëjnë një komunitet prej afro 3 milionë banorësh, ndonëse sot jo të gjithë flasin shqip. Çfarë zbuluan dhe dokumentuan priftërinjtë arbëreshë Antonio Belushi dhe Jani Kapareli nga viti 1965 deri në 1995. Rrënjët arbërore që zgjaten deri në Athinë dhe represioni i autoriteteve greke në vite/
DOKUMENTI /
Recensioni i prof. Peter Priftit (1924-2010) mbi veprën “Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Helladhës – prej rrënjës arbëreshe në Itali në mëmëzën arbërore në Helladhë”*. Vepër e Papa Andon Bellushit, botuar me 1994
Faksimile e kopertinës së librit të Antonio Bellusci-it “Ricerche e studi tra gli arberori dell’ Ellade – Da radici arbëreshe in Italia a matrici arberore in Grecia (Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Greqisë – prej rrënjës arbëreshe në Itali në mëmëzën arbërore në Greqi)
Në ditët tona vëmendja e botës shqiptare është përqendruar me të drejtë në çështjen e madhe të Kosovës. Ajo përbën sot fushën më të madhe të luftës për liri nga një zgjedhë e rëndë, për pavarësi dhe për bashkimin eventual të të gjithë trojeve shqiptare. Shkurt, është çështja kyç që i jep formë dhe frymë çastit historik para të cilit gjendet sot bota shqiptare.
Megjithatë, shqiptarët një sy dhe një vesh e kanë patur gjithmonë në drejtim të shqiptarëve të Greqisë. Në një mënyrë ose tjetër, janë interesuar për fatin e vëllezërve dhe motrave çame, si edhe për gjendjen e shqiptarëve të vjetër, që u vendosën gati kudo në Greqi që në kohët e lashta të mesjetës.
Një nga këta shqiptarë është prifti i njohur arbëresh, Andon Bellushi (Papa Antonio Bellusci). Të parët e tij, ashtu si të parët e shumicës së arbëreshëve, emigruan nga Greqia që në kohën e Skënderbeut, në vitin 1434. U larguan që të mos binin në duart e shkelësve turq. U larguan me lot në sy që të ruanin mënyrën e jetës së tyre, gjuhën shqipe dhe çdo gjë të shtrenjtë, të trashëguar brez pas brezi nga gjyshët dhe stërgjyshët e tyre.

MALLI PËR MORENË

I nxitur nga një mall i papërshkrueshëm për vendin e prejardhjes, për Morenë e bukur, papa Bellushi udhëtoi në Greqi për të parën herë në vitin 1965. Ai udhëtoi atje jo vetëm si një “pilgrim” i përmalluar, por edhe si njeri i shkencës, si etnograf i pasionuar për të mbledhur folklorin e “arbërorëve”, sikundër quhen zakonisht shqiptarët e Greqisë. (Një tjetër emër për ta është “arvanitë”). Pas vizitës së parë, ai u kthye herë pas here në Greqi, për të vazhduar dhe rafinuar punën e nisur.
Ky libër: “Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Helladhës”, është fryti i asaj pune të madhe. Në këtë vëllim Bellushi vë në dukje lidhjen e ngushtë që ekziston midis arbëreshëve dhe arbërorëve. Në një takim me arbërorët në Tebë më 1990, ai tha: “Ne flasim ashtu si flisni ju këtu… Kemi gjuhën tuaj, zemrën tuaj. Kemi ritin (fenë) tuaj. Kemi emrin tuaj.” (f.173) Kënga e Moresë, ka thënë Bellushi, “mbajti të gjallë në zemrat tona nostalgjinë për Morenë”. Këtë ndjenjë e ka shprehur bukur edhe peshkopi arbëresh Ercole Lupinacci me fjalët: “E kemi pasur gjithmonë këtë dëshirë të fortë, të njihemi me Dheun e gjyshëve, që i kujtojmë me mall në këngët tona popullore.” (f.101) Lidhja me shqiptarët e Greqisë duket në emrat e vendeve (toponimet) dhe fshatrave të arbëreshëve, në emrat e tyre personale, në shërbesat fetare, dhe, mbi të gjitha, në mënyrën e të folurit, në gjuhën e tyre të përditshme. Nga bisedat që pati autori me arbërorët, bëhet e qartë se shqiptarët e Greqisë dhe ata të Italisë nuk kanë aspak vështirësi për t’u marrë vesh, për të komunikuar me njëri-tjetrin, sepse të dyja palët flasin të njëjtin dialekt – një toskërishte të vjetër. (Është një dialekt ky që tingëllon disi arkaik në veshin e folësit të shqipes moderne). Të bëjnë përshtypje takimet dhe bisedat shumë të ngrohta që pati Bellushi me arbërorët. Ai u prit me plot përzemërsi dhe u nderua si vëlla sepse – siç u shpreh historiani arbëror, Aristidhis Kolljas – ai dhe arbërorët hodhën “urën midis Greqisë dhe Italisë që të gjejë vëllai vëllanë”. (f.92)

ARRITJET E PUNËS ME ARBËRORËT NË GREQI

Duke filluar nga viti 1965, autori i kësaj vepre “fotografoi” gjuhën dhe zakonet e arbërorëve me kujdesin dhe ndërgjegjen e shkencëtarit, duke i inçizuar me trak. Gjatë afro 30 vjetëve ai mblodhi një thesar të dhënash mbi historinë dhe folklorin e arbërorëve: përralla, legjenda, fjalë të urta, mallkime, këngë dhe bisedime – trashëgim kulturor ky i ruajtur shekuj me radhë. Regjistrimet e bisedave dhe këngëve përbëjnë material të pastër etnografik, sepse Bellushi i la njerëzit të flisnin dhe të këndonin shqipen që dinin. Pra, i mori ato dhe i botoi në këtë libër ashtu siç ia dëgjoi veshi, pa i korrigjuar, pa i ndryshuar.
Ja, disa nga rezultatet e punës së palodhur që bëri në Greqi. Sa shqiptarë ka në Greqi, nuk dihet saktësisht. Po një arbëror i shkolluar në Athinë i tha autorit se në Greqi ka 3 milionë “arvanitë”, veçse jo të gjithë flasin shqip. (f.59) Libri ka një listë të gjatë të krahinave dhe fshatrave ku banojnë arbërorët – 696 fshatra në nja 15 krahina. Në këtë listë gjen emra fshatrash si Qiuteza, Vithkuqi, Blushi, Matranga, Variboba, Dara, që dëshmojnë për lidhjet e tyre me fshatrat e Shqipërisë, si edhe me emra të njohur të arbëreshëve në Itali.
Bellushi u njoh mirë me kulturën e lashtë të arbërorëve. Besa e shqiptarit, thotë ai, rron në trojet e shqiptarëve të Greqisë. Ata krenohen me këtë kryevirtyt të racës shqiptare, të cilën e shprehin me frazën, “arvanit-besalith”. Ne “nuk themi fjalë në erë”, i tha një arvanit papa Bellushit. (f.135) Për të zbuluar botën e tyre të përditshme në mënyrë më të imtë, Bellushi i pyeti arbërorët për gjërat më të thjeshta. “Si e bëni bukën, djathin? Si i punoni vreshtat? Si i rrjepni dhitë? Si i ruani bagëtitë nga ujqit?” Pastaj pyet çfarë zogj kanë andej, si u thonë maleve që kanë afër, cilët janë katundet arbërore rreth e përqark? I pyet, gjithashtu, të recitojnë numrat (l,2,3…), ditët e javës dhe muajt e vitit. Përgjigjet që mori ishin pothuaj të njëjta nga një krahinë te tjetra, gjë që tregon se në thelb kultura e shqiptarëve në Greqi është e njëjtë kudo. Autori mblodhi me qindra këngë, shumica e të cilave bëjnë fjalë për dashurinë. Ja, disa radhë të shkëputura nga këto këngë:

Eja të të puth një herë,
Tani që kam pirë verë.
Prapa malit kam një pus,
Eja vashë të të puth.
Prapa malit kam shtëpinë,
Eja vashëzë të rrimë.

Libri hedh dritë edhe mbi figurat arbërore që i kanë bërë shërbime të çmuara popullit shqiptar në Greqi, burra si: I ndjeri Jorgo Marougas, redaktor i shquar i revistës “Dialogoi”, Aristidhis Koljas, autori i librit “Arvanites” (1983), veprës kryesore për njohjen e arbërorëve, Vangjelis Ljapis, folklorist, autor dhe avokat për mbrojtjen e të drejtave të arvanitëve; dr. Jorgo Haxhisotiriov, i njohur si mjek në Athinë, si shkencëtar dhe si mbledhës i folklorit arbëror. Ka edhe të tjerë.

GJENDJA E GJUHËS SHQIPE

Arbërorët janë krenarë për gjuhën e tyre. Një nga këngët që këndojnë në krahinën e Korintit thotë:

Kjo gjuhë arbërishte
Është gjuhë trimërishte.
E fliste Admiral Miaulli,
Boçari dhe gjithë Suli (f.327)

Nga intervistat e shumta që pati autori me arbërorët, bëhet e qartë se ata e duan gjuhën shqipe me zemër, dhe kënaqen kur flasin shqip. Prandaj kanë merak ta ruajnë dhe t’ua lënë trashëgim fëmijëve. Ky merak duket edhe në ndonjë këngë të tyre, si, p.sh. në radhët: “Arvanitete të këndomi/ Gluhenë të mos harromi”. Papa Bellushi pyeti herë pas here kudo që vajti: “Do të rrojë gjuha arbërore?” “Nuk e di,-iu përgjegj një burrë,-sepse është një gjuhë që nuk mësohet në shkollë dhe nuk shkruhet”. Dhe vërtet bisedat e Bellushit me arbërorët zbuluan një konflikt midis atyre që duan ta ruajnë gjuhën me çdo kusht, dhe atyre që preferojnë greqishten, sepse ajo shkruhet. Po në përgjithësi ata kanë besim në të ardhmen e gjuhës. Kanë po ato ndjenja që shfaqi një plak nga Korinthi kur tha: “Unë kam tri vasha me shkollë. Po kur më vinë këtu në shtëpi, flasin arbërisht. Greqishten nuk e flasim neve këtu”. (f.349)
Gjatë gjithë udhëtimeve që bëri në Greqi, meraku më i madh i papa Bellushit ishte për gjuhën shqipe, por edhe për kulturën e arbërorëve, dhe me të drejtë, sepse nga të gjitha anët ai dëgjoi ankime për grekët. Grekët nuk lejojnë hapjen e shkollave shqipe. Nuk i lejojnë shqiptarët as të këndojnë këngët e tyre. “S’kemi mundësi të shkruajmë gjuhën tonë,” thotë arbërori. “S’kemi botime, as fetare, as popullore, as letrare. S’na lejojnë… Jemi si një trup pa shpirt”. (f.426) “Këtu gjuha jonë flitet vetëm midis mureve të shtëpive. Ajo s’ka banesë as në liturgji, as në shkollë, as në shtyp, askund”. Kështu foli plaku 72- vjeçar Dhimitri Gonos në More. (f.419) Priftërinjtë i ndalojnë fëmijët arbërorë të flasin shqip, se “është e mallkuar”. Një burrë i tha Bellushit se kur ishte djalë i vogël në shkollë, mësuesi i rrihte nxënësit shqiptarë po të thonin ndonjë fjalë shqip, dhe i detyronte të shkruanin ato fjalë njëqind herë në dërrasën e zezë. (f.233)
Grekët i shohin shqiptarët si vllehë, d.m.th. pa rrënjë, pa shtëpi, pa tokën e tyre, sikur ata nuk ekzistojnë si popull me kombësinë e vet. Edhe emrat shqip të fshatrave të tyre nuk i durojnë, dhe i kanë ndryshuar e u kanë vënë emra greke. (Megjithatë, populli vazhdon të përdorë emrat e tyre të vjetër shqip). Thonë se shqiptarët nuk ekzistojnë fare. Përgjigjen shqiptarët: “Një e rremë e madhe! Në Korinth, në Beoci, në Atika, në Eube, në Argolidhë, në More, në Thebe arbërorët i gjen si milingonat nga të gjitha anët”. (f.426)
Arbërorët e dinë mirë rolin e shqiptarëve në Revolucionin për Pavarësinë e Greqisë. “Greqinë e kanë ngjallur arbërorët”, thonë ata me këmbëngulje. Por kjo e vërtetë historike nuk u bën përshtypje grekëve. Ata e mohojnë kombësinë shqiptare të herojve të revolucionit grek si Boçari, Miaulli, Xhavella, Kollokotroni, etj. duke thënë se ata ishin grekë që kishin mësuar të flisnin shqip!! Më e keqja është se ka edhe arbërorë që s’duan të thonë se janë shqiptarë. E mohojnë kombësinë e tyre dhe zemërohen po t’ua kujtosh.

UDHËTIM NË MORE MË 1970

Me interes të veçantë është udhëtimi që bëri Bellushi në More më 1970, i shoqëruar nga prifti arbëresh Jani Kaparelli. Përshkrimi i këtij udhëtimi përbën një dokument me vlerë të rrallë. Në hapësirën e gati 20 faqeve, (409-427), autori shkruan për mallin e pafund që kanë arbëreshët për Morenë, sepse, sikurse thotë ai, arbërorët e Moresë dhe arbëreshët “janë lidhur ngushtë nga historia, nga gjuha e nga besa… Jemi si mish e thua”. Ai bën fjalë për takimet e ngrohta bisedat e përzemërta, këngët që kënduan së bashku me shqiptarët e Moresë, të cilat mishëronin gëzimin e tyre të përbashkët, hidhërimin, vajtimin, besën, mundimet, dhe afërsitë shpirtërore që kanë njohur gjatë shekujve.
Pastaj shkruan për prelatin simpatik grek të Moresë, dhespot Stefanos i cili, ndryshe nga qëndrimi zyrtar i grekëve, i mirëpriti arbëreshët dhe tha me gojën e tij se, “këtu janë shumë katunde arbërore”. (f.415) Madje, ai lëshoi një kartë, të hartuar në formën e një “leje” për vizitorët, ku ai përmendte me emër fshatrat e Moresë që donin të vizitonin Bellushi dhe Kaperelli.

“Ky është i pari dokument grek”, thotë Bellushi, “ku shkruhet se në More gjenden edhe sot katunde arbërore!” Dhe si i tillë “ka një rëndësi historike të madhe”. (f.416)

VEPËR E DENJË SHKENCORE

Me botimin e këtij vëllimi, Andon Bellushi ka vënë në duar të lexuesve një vepër që ndriçon jo vetëm gjendjen e shqiptarëve të Greqisë, por edhe të arbëreshëve. Vepra e tij ka material të gjerë të mbledhur në terren, nga një kërkues i pasionuar “që ulet gju më gju analfabetët e të papërfillurit”, sikurse thotë prof. Gjovalin Shkurtaj i Universitetit të Tiranës, “duke regjistruar… gjithçka që ata mbajnë mend”. Prof. Shkurtaj e cilëson veprën si “një enciklopedi të tërë të jetës, shpirtit, kulturës, dokeve (traditave), zakoneve, dhe gjuhës që flitet edhe sot në komunitetet e moçme të shqiptarëve në Greqi”.
Në mënyrë shkencore autori vë në dukje botën e shqiptarëve që zbuloi në tokën e Greqisë, që do t’u vlejë dijetarëve dhe studentëve të historisë, gjuhësisë dhe folklorit. Njëkohësisht, duke iu përmbajtur kritereve shkencore që kërkonte puna e tij, ai paraqet edhe ndonjë të metë, dobësi apo konflikt që gjeti midis arbërorëve. Një nga gjërat që ia rritin vlerën librit dhe e bëjnë atë më interesant, janë fotografitë e shumta që ilustrojnë faqet e tekstit. Ato fiksojnë fytyrat e personave që takoi autori gjatë vizitave në Greqi; rrëfejnë, gjithashtu, edhe diçka nga jeta e tyre: veshjet, dhomat e shtëpive, kisha, monumente, peizazhe. Dy tipare të tjera të librit janë hartat, që tregojnë fshatrat arbërore me emër, dhe qindra e qindra shënime “notes” (në italisht), që e bëjnë tekstin më të qartë për lexuesin.
Me gjithë gjendjen e rëndë të arbërorëve që gjeti autori në Greqi, për shkak të shtypjes së gjuhës dhe kulturës së tyre, ai nuk u dekurajua, nuk u dorëzua. I mbrujtur me ndjenja të thella atdhedashurie dhe i nxitur nga një mall përvëlues historik (që buron nga thellësia e shekujve), papa Bellushi, më se fundi, del fitues si etnograf, si shërbëtor i urtë i Zotit dhe si burrë i Besës shqiptare. Ai e afirmon vetveten si optimist për të ardhmen e shqiptarëve të Greqisë. Shpirti i Arbërit rron, thotë Bellushi, “i freskët, i gjallë, i thjeshtë”. Rron në këngët arbërore rron dhe do të rrojë, se “ajo ka rrënjë të thella”, dhe “flitet nga të mëdhenjtë e nga të vegjlit”. (f.424)

* * *

Teksti i këtij libri është në dy gjuhë: shqip dhe italisht (me disa faqe edhe në greqisht). Pjesa më e madhe e lëndës është në gjuhën shqipe. Teksti italisht është, në të vërtetë, një përkthim disi i përmbledhur i tekstit shqip. Megjithatë, emri i autorit dhe titulli i librit në kapakun e veprës janë në gjuhën italishte, si pason: Antonio Bellusci, “Ricerche e studi tra gli arberori dell’ Ellade – Da radici arbëreshe in Italia a matrici arberore in Grecia.” Libri ka një hyrje nga Aristidhis Kolljas, kryetar i Shoqatës Kulturore Arbërore “Mark Boçari” në Athinë, dhe një parathënie nga prof. Gjovalin Shkurtaj i Universitetit të Tiranës. U botua nga Qendra për Kërkime Socio-Kulturore “G.Castriota, Cosenza, Itali, 1994, 500 faqe.

*Shënim: Citatet nga bisedat dhe këngët e abërorëve janë shkruar gati të gjitha në shqipen e njësuar letrare, për ta bërë më të lehtë leximin e tyre. –

PETER R. PRIFTI
San Diego, California
Shkurt, 1996

_________________________

Peter R. Prifti

Peter Prifti (1924-2010) lindi në Rehovë (Kolonjë) më 1924. Pasi kreu shkollën fillore në fshat dhe Plotoren në Ersekë, emigroi në Amerikë më 1940. Peter Prifti mbaroi shkollën e mesme, pastaj u diplomua për art e letërsi në Penn State College. Vazhdoi studimet në University of Pennsylvania ku fitoi gradën shkencore “Master of Art Degree in Philosophy” (1955). Punoi redaktor në gazetën “Dielli” dhe sekretar i “Vatrës” (1958-1960), përvojë e cila e ndihmoi të njihte nga afër Fan Nolin dhe komunitetin shqiptar. Për 15 vjet ishte konsulent për çështjet shqiptare në M.I.T. (Massachusets Institut of Technology) qendër e shquar e studimeve ndërkombëtare. Më 1976 University of California, Dega e Linguistikës e mori si pedagog sapo hapi katedrën e Gjuhës Shqipe. Jetonte në San Diego, Kaliforni. Është autor i librave “Socialist Albania since 1944”; “Remote Albania – The politics of isolation”; “Confrontation in Kosova, The Albanian-Serb Struggle, 1969-1999”; “Land of Albanians: A crossroads of Pain and Pride”; “Mozaik Shqiptar”; “Unfinished Portrait of a Country”.

Aristidh Kola

Aristidh Kola (1944-2000) është jurist, studiues, publicist, shkrimtar, veprimtar i guximshëm për çështjen kombëtare, kryetar i shoqatës së arvanitasve të Greqisë “Marko Boçari”. Mbante lidhje dhe bashkëpunoi me personalitetet e diasporës në Amerikë e Turqi, Kosovë, Maqedoni, Shqipëri, arbëreshët e Italisë dhe Korsikës. Është autor i veprave “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”, “Gjuha e perëndive”, “Deklarata e Bashkimit Arvanitas”, “Fjalori korregjues i fjalëve arvanite”, “Fjalori krahasues i gjuhës shqipe”, “Greqia në kurthin e serbëve të Milosheviçit”, “Kënga e mercenarëve, prejardhja e grekëve”, “Mithi dhe e vërteta”, “Varrimi i tretë i Marko Boçarit”, etj. Nxorri revistat “Besa” dhe “Arvanon”. Në vitin 1999 përkrahu në mediet greke bombardimet e NATO-s në ish-Jugosllavi dhe UÇK-në. Është hedhur në gjyq dhe kërcënuar me vdekje nga qarqet ultranacionaliste greke. Dekoruar nga ish-Presidentët e Shqipërisë Sali Berisha dhe Rexhep Meidani, si dhe nga kryeministri i Kosovës, Bajram Rexhepi. Është “Qytetar nderi i Skënderajt”.

Andon Bellushi (Antonio Bellusci)

Prift arbëresh, gazetar, shkrimtar, pedagog, etnolog, lindur në vitin 1934 në Frashinetë të Kozencës, (Itali). Diplomuar për filozofi e teologji. Ka shërbyer si prift famullitar arbëresh. Ka themeluar revistat “Vatra Jonë, “Lidhja”, shoqatën kulturore dhe shtëpinë botuese “G. Kastrioti”, Bibliotekën Ndërkombëtare “Bellusci”. Ka botuar studime në periodikët “Shejzat”, “Zgjimi”, “Katundi Ynë”, “Studime Filologjike”, “Përparimi”. Qysh nga viti 1962 ka bërë udhëtime, studime dhe kërkime etnografike në vende të ndryshme, ka marrë pjesë në veprimtari shkencore në kuvende, kongrese në Itali, Shqipëri, Kosovë, Itali, SHBA, Australi. Ka botuar librat “Këngë fetare arbëreshe”, “Argalia në tekstet popullore arbëreshë në Frasnitë”, “Magjia, mite dhe besime popullore në katundet arbëreshë”, “Fjalor Frazeologjik i Arbëreshëvet në Itali dhe Arbërorëve në Greqi”, “Blegtoria në Frasnitë”, “Kërkime dhe Studime ndër Arbërorët të Elladhës”, “Antologjia Arbëreshe”, “Arbërorët-Arvanitë”. Është nderuar nga Qeveria Italiane, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qeveria e Kosovës, etj.