Nga Anton Çefa/

Është trajtuar gjuha si shprehja më e gjallë dhe prova më e palëkundshme e vijimësisë së  një etnie, çka nuk është gjithnjë e pranueshme, sepse, siç dihet galët hoqën dorë nga përdorimi i keltishtes, ashtu edhe nga gjuha gjermanike e pushtuesve më të vonë teutonë dhe pranuan si gjuhë kombëtare latinishten; popullsia kelte dhe teutone e Francës u bë një popullsi italike, spanjolët, një pjesë e mirë e thrakëve, dakët, mbas disa shekujsh kolonizimi romak i humbën gjuhët  e tyre. Veç kësaj, gjuha në vetvete, nuk është gjithnjë element dallues i personalitetit të një kombi, sepse popuj të ndryshëm si p.sh. francezët e belgjikasit flasin të njëjtën gjuhë; po kështu anglezët, irlandezët dhe amerikanët, etj. 

Nuk ndodhi kështu me ilirët, të cilët, megjithëse pushtimi romak zgjati gjashtë shekuj, nuk humbën gjuhën dhe vetitë e tyre etnike. Ajo u ruajt dhe u zhvillua në gojen e shqiptarit, duke iu përshtatur nevojave të kohëve, dhe erdhi deri në ditët tona, çka shkenca shqiptare dhe ajo botërore e ka pranuar, duke e argumentuar në veçoritë fonologjike, në leksik, në strukturë gramatikore, etj., pra, në rrafsh shkencor linguistik. P.sh. disa emra vendesh, fisesh dhe njerëzish, glosat që na i kanë ruajtur autorët antikë grekë e latinë, disa fjalë që mbahen si huazime ilire në greqishten e vjetër dhe në latinishtën, etj., janë pranuar si fjalë që i përkasin ilirishtes.

Në këtë trajtesë nuk është fjala për argumente të origjinës ilire të gjuhës sonë, por për hershmërinë e asaj gjuhe, që është faza më e lashtë e shqipes e ruajtur e strukur ndër malësitë tona, sidomos në ato të Veriut, është shqipja me reliktet e saj të ruajtura në monumentet më të hershme shkencore e artistike të gjuhës sonë, pra në Kanunin dhe në Eposin e Kreshnikëve; është gjuha që është folur dhe flitet prej malësorëve. Është kjo që do të na krijojë mundësinë të dëshmojmë lidhjen e birësisë me ilirishten, kurdoherë që të kemi në dorë një material të shkruar ilirisht.

 Të izoluar në alpet dhe luginat alpine, të vetëqeverisur me ligjet e tyre, malësorët tanë kanë jetuar të lirë, kanë krijuar një etikë tejet fisnike, e cila i ka shërbyer si kodi i jetës, kod që e kanë konsideruar të shenjtë, sepse e kanë trashëguar prej të parëve, dhe i kanë qendruar besnik brez mbas brezi. Shkurt, ata kanë ruajtur më të pastër se kudo tjetër substancën shpirtërore shqiptare, atë që Çabej dhe njohës e studiues të tjerë e kanë quajtur “shqiptarizmi i moçëm”. Është kjo substancë humane që e ka bërë Durhamin të thotë: “Në vilajetin e Shkodrës jetojnë malësorët, bijtë e vërtetë të shqipes”. 1). Konica, duke kundërshtuar propagandën  greke e serbe që i quante malësorët tanë të Veriut “turmë endacakësh”, shkruante: “Ata janë jo vetëm popullsia më e ngulitur në botë, meqë kanë jetuar në trojet e veta për mijëra vjet, e prandaj janë pikërisht e kundërta e endacakëve, por janë edhe tipi i lartë i burrave dhe i grave si nga pikëpamja fizike, edhe nga ajo morale” 2). Janë ata që kanë ruajtur më shumë se kushdo tjetër gjuhën e të parëve: ilirishten. 

Nëse vërejmë me kujdes gjuhën e kanunit, me të cilën populli ynë ka krijuar dhe ruajtur doke, zakone, norma morale, ligje të pashkruara, etj., të trashëguara brez pas brezi prej kohëve më të lashta të njerëzimit, do të bindemi për aftësitë e tij për t’u shprehur në mënyrë lakonike të thjeshtë e të pastër, gjithnjë të hijshme dhe të rënduar nga kuptimi.

Lashtësia e gjuhës së kanunit dhe vlerat monumentale të saj janë vënë në dukje prej shumë studiuesve. Atë Bernardin Palaj, duke e krahasuar gjuhën e kanunit tonë me gjuhën e ligjeve më të lashta të njerëzimit, ato të Bibles, të Dymbëdhjetë Tabelave të romakëve, të kanunit të gjermanëve, ka shkruar: “Kërkund s’ke me gjetë motërzime aq të gjalla e shprehun ma klasikisht, sa ndër ato shprehjet e shkurtuna mijëvjeçare të kanunit të maleve t’ona. . . . Thanjet e kthiellta të kanunit, të gjitha sa lakonike aq kuptimplote, lmue neper rrymen e shekujvet . . .  i mblon nji msheftësi arkaike, shpesh herë të pakuptueshme prej atij qi nuk leu e s’u rrit në ket botëkuptim të maleve t’ona.” 3). Këtë “msheftësi arkaike” ia jep pikërisht shqiptimi i saj që prej kohëve të hershme e deri në ditët tona në gojën e malësorit. Pothuajse ashtu, është shprehur edhe Koliqi: “Në shka ká të njinjishme ndër fise të ndryshme, ky kanû përmbahet sidomos në nji systhem parimesh morali qytetár e së drejte konstitucjonale të shprehun në nji trajtë edhè mâ të permbledhtë se ligjët lakonike të XII dërrasavet, e kaq të gjalla n’atë stilin e tyne metaforik por të téjpashëm, sá me mujtë m’u vû krahas ligjët metrike të sá vendeve tjera.” 4). 

Interes shkencor paraqesin, në këtë hulli trajtimi, mendimet e studiueses së njohur Nermin Vlora Falaschi, që nëpërmjet dokumenteve epigrafike ka lidhur gjuhën tonë me ilirishten dhe, më përtej, me pellazgishten. Ajo ka vënë në dukje rëndësinë e lashtësisë së gjuhës veriore: “Duke u bazuar mbi dokumentet epigrafike të Ilirisë, me të drejtë mund të pohojmë se Shkodra dhe gjuha që flitet në këtë qytet historik, i ka ruajtur, në pjesën dërmuese të saj, karakteristikat e të folmes së të parëve të saj, të pellazgo-ilirëve.” Dhe më poshtë: “Dëshmitarja më e rëndësishme që e vërteton këtë tezë, është folja “Ȃ”, e cila shqiptohet me theks hundor edhe sot, në disa krahina të Gegërisë, edhe më vonë ndryshohet në “ȂSHT”, duke ruajtur të pandryshuar theksin  hundor. Folja “Ȃ”, ose ajo e “qenies” nuk ka dyshim se është më e rëndësishmja, më e lashta dhe vërtetuesja e një gjuhe. Dhe këtë folje ne e hasim në dokumente epigrafike, jo vetëm të Ilirisë, por edhe në shumë vende të Evropës Mesdhetare.” Dhe, më poshtë: “Foljen Ȃ = asht, toskët do ta shqiptojnë është, ndryshim që ka ndodhur shumë më vonë, prandaj nuk gjindet në dokumentet epigrafike të lashtësisë.” 5).

*   *   *

Nuk di ndonjë studim specifik të kësaj natyre dhe në këtë prizëm trajtimi për gjuhën e kanunit dhe të eposit nga dialektologët tanë. Me  ndonjë shembull, unë po hedh vetëm idenë e kësaj përqasjeje. Në nenet kanunore të Kanunit të Lek Dukagjinit, për të treguar lidhjen birësore të brezave përdorën termat “lisi i gjakut”, “lisi i tȃmblit”, terma tejet të lashta, tejet të bukura, tejet të ngjeshura, dhe, mbi të gjitha, tejet shqipe. Atje thuhet: “Brêzat rrjedhin a prej gjakut a prej gjinis”, “Brêzat e gjakut rrjedhin prej ȃnet të babës; brêzat e gjinis rrjedhin prej ȃnet të nȃnës”, “Rrjedhja e brêzave prej ȃnet të babës thirret ‘Lisi i gjakut”, “Rrjedhja e brêzave prej ȃnet të nȃnës  thirret ‘Lisi i tȃmblit”. 6). Reliktet vazhdojnë në nenet pasuese: “Nip trungu’ a ‘mesë trungu” thirret aj varg mashkujsh a fêmnash, qi rrjedhin prej plangut të babës” 7). “Nip a mesë bijash thirret aj varg mashkujsh e fêmnash, qi rrjedhin prej bijave të martueme”. 8). 

Vetëm këto pak nene ruajnë dhe bartin disa relikte gjuhësore: në fushën e fonetikës: hundorësinë e e-së dhe të a-së, mungesën e rotacizmit; në fushën e morfologjisë: përdorimin e një rrjedhoreje më të lashtë se e sotmja: “prej ȃnet” në vend të të sotmes: “prej anës”; në fushën e leksikut: lisi i gjakut, lisi i tamblit, gjaku, (nip a mesë) trungu, plangu, terma e fjalë që përdoren jo në kuptimin e sotëm. 

Shumë norma kanunore janë dhënë përmes shptehjeve që spikasin për një sens tejet të ngarkuar kuptimi, për hijeshi artistike dhe shpesh për harmoni tingullore, p. sh. “Fjala mort s’ban”, “Kah del shpirti del fjala”, “Fala, s’ta fala, kanuni s’e kapë.”, “Pertè benë nuk shtyhet mllefi”, “Gjaku s’bahet gjobë”, “E mira e përbashkët i paravehet damit të veçantë.”, “Për nji shpi s’lehet m’u tha nji katund”, “ E matmja si e ramja, e ramja si e vramja”, “Krushku-krushk, miku-mik” . Të njëjtën natyrë gjuhe gjejmë tek Eposi i kreshnikëve: “Deka vjen mbas mikut t’pre / deka vjen mbas besës s’thyeme.”, “Besa e burrit, pesha e gurit”, “Trimi trimit gjithmonë besë i nxe”, “Paj për dekë, tha, trimi bre çikë ȃ” (asht, A.Ç.), “Buka jonë, bre shokë, ne na ka vrae”, “Fjalëve lak, lum nana, mos ju jep”, etj. Ky koncentrim kuptimor dhe ky ndërtim lakonik jo vetëm tregojnë lashtësinë, por edhe “vërtet e dëshmojnë shqiptarin syhollë në çështje filozofike”, siç është shprehur Valentini. 

Fatmirësisht, material gjuhësor të gjuhës së maleve, ne e kemi të dokumentuar jo vetëm në të folurit e përditshëm të malësorëve, dhe tek KLD, tek Eposi i kreshnikëve, në krijimtarinë folklorike të tyre, po edhe në “Fjalor i fjalëve të rralla të malësive veriore” (“Fjalorth i ri”), botuar në v. 1941, në serinë e “Visareve të Kombit”,  dhe tek “Fjalori toponomastik”, i botuar pjesë-pjesë në revistën “Hylli i Dritës”, vepra të Dom Nikollë Gazullit, i vrarë  pabesisht, në vitin 1946, në Shkrel, ku shërbente si famullitar.

Kemi në dorë, gjithashtu, edhe një vepër letrare, përkthimin shqip të veprës së romancierit dhe poetit italian Aleksander Manxoni “I Promessi Sposi”, “Të fejuemët”, nga Atë Mark Harapi, një vepër e vëllimshme, e shkruar në gjuhën e rrallë të maleve me të vetmin qellim me e dokumentue atë. Ndoshta, në dorëshkrimet e Atë Mark Harapit ose në materialet e sekuestruara prej tij e të depozituara  në institucionet shkencore, janë ruajtur edhe studimet e tij me vlerë të madhe në fushën e botanikës. Ndër të tjera, me shumë interes është renditja e mbi 120 lloje lulesh e bimësh mjekësore të panjohura fare ndër vende të tjera. Të gjitha ishin të ruajtura dhe të koleksionueme pranë Muzeut të Jezuitëve të Shkodrës, derisa u mbyll në fillim të vitit 1946. 

Si përfundim, themi që faza më e lashtë e e gjuhës sonë është shqipja e ruajtur ndër   malësitë tona, sidomos në ato të Veriut, është shqipja me reliktet e saj të strukura në monumentet më të hershme shkencore e artistike të gjuhës sonë, pra në Kanunin dhe në Eposin e Kreshnikëve; është gjuha që është folur dikur dhe flitet prej malësorëve, është shqipja e veprave të Gazullit dhe Harapit. Është kjo që do të na krijojë mundësinë të dëshmojmë lidhjen e birësisë me ilirishten, kurdoherë që të kemi në dorë një material të shkruar ilirisht.

Referenca dhe sqarime

1). Edith Durham, “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët”, Shtëpia botuuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f. 113.f. 99.

20). Faik Konica, “Vepra”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f.  472-473.

3). Atë Bernardin Palaj, vepër e cituar më lart, f. 55.

4). Ernest Koliqi, “E Drejta e Kanunit Shqiptar dhe E Drejta Rromake” , cituar sipas “albanovaonline.com”.

5). Prof. Nermin Vlora Falaski, “Shkodra dhe gjuha pellazgo-ilire”, në “Seminari i Dytë Ndërkombëtar ‘Shkodra në shekuj”, Shtypur në shtypshkronjën Rozafati, vëllimi II, viti 1999, f. 6.

6).“Kanuni i Lekë Dukagjinit- The Code of Lekë Dukagjini”, Gjonlekaj Publishing Company, N. Y. 1989, & 698- 701

7). Po aty, & 704, f. 141

8). Po aty, & 703, F. 141.