Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Histori: Çfarë ndodhi më 3 tetor?

by

Nga Astrit LULUSHI/

1226 – Vdiq Giovanni di Pietro di Bernardone, i njohur me emrin Françesku (francezi), dhe më pas Shën Françesku i Assisit, themelues i Urdhërit Françeskan. Lindi në një familje të pasur, por e humbi shijen e mirëqenies për veten kur pa rreth tij shumë njerëz vuanin nga varfëria dhe luftrat – madje ai shkoi deri në Egjipt për të bindur Sulltanin që t’i jepte fund konfliktit të kryqëzatave. Françesku themeloi 3 shoqata fetare, përfshi Urdhërin Françeskan. Në vitin 1224, në trupin e tij filluan të shfaqeshin “stigmata”, duke u bërë i pari person i regjistruar që mbarte plagët e Krishtit. Më 16 korrik 1228, Papa Gregorio IX e shpalli atë Shenjtor. Urdhëri Françeskan ka qenë i pranishëm në Shqipëri që në fillimit e tij. Për shembull, studiuesi Lutfi Alia, duke iu  referuar arkivave françeskane në Romë, thotë se në vitet e para të shekullit XIII Shën Françesku ka vizituar Shqipërinë, ku themeloi dy manastire;  Manastirin Shën Martini në Kunavia (Martanesh) dhe manastirin Shën Maria në Lezhë.
1863 – Presidenti amerikan Abraham Linkoln shpall të enjten e fundit të nëntorit, si Ditën e Falenderimeve në mbarë vendin. Lincoln shpalli këtë ditë të njësuar për të nxitur një ndjenjë bashkimi mes shteteve veriore dhe jugore. Për shkak të luftës së civile dhe refuzimit të Shteteve jugore për të njohur autoritetin e Linkolnit, Dita mbarëkombëtare e Falenderimeve nuk u realizua deri në përfundim të fazës së Rimëkëmbjes në vitin1870.
1923 – Moska dërgon në Tiranë një agjent të saj për të biseduar me kryeministrin Ahmet Zogu mbi vendosjen e lidhjeve diplomatike sovjeto – shqiptare dhe për nevojën e hapjes së një dege të Kryqit të Kuq sovjetik në Shqipëri. Por kryeministri Zogu refuzoi vendosjen e marrëdhënieve diplomatike derisa BRSS të njihej nga shumica e fuqive të mëdha. Ai besonte se lidhjet me Moskën dhe prania e Kryqit te Kuq sovjetik në Tiranë ishin hapa të planifikuara nga Moska për të çuar përpara kauzën e saj komuniste.
1929 – Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve, ndryshoi emrin duke u quajtur zyrtarisht Mbretëria e Jugosllavisë. Ajo ishte krijuar që në vitin 1918, pak pasi mbretëria e Malit të Zi ishte bashkuar me Serbinë, ndërsa rajonet e Kosovës, Vojvodinës dhe Maqedonisë së Vardarit ishin pjesë e Serbisë që para bashkimit. Në prag të pushtimit nazist, më 1941, familja mbretërore jugosllave  iku në Londër, ku krijoi një qeverisë në mërgim , e cila u njoh nga Britania dhe fuqitë e tjera aleate. Në vitin 1944, nën presionin  e kryeministrit britanik Winston Churchill , Mbretëria e njohu Federatën Jugosllavinë si pasues të saj, nëpërmjet traktatit të nënshkruar në Viç nga Ivan Subasiç (në emër të Mbretërisë) dhe Josip Broz Tito (në emër të partizanëve jugosllavë ).
1990 – Gjermania Lindore dhe Gjermania Perëndimore bashkohen në një Gjermani të vetme, 45 vjet pas ndarjes në dy shtete në fund të Luftës së Dytë Botërore. Me një përvojë të kaluar naziste, një nga hapat e para të Gjermanisë së re për të shëruar plagët e shkaktuara nga regjimi komunist ishte përcaktimi i fatit të dosjeve së ish-sigurimit gjermano-lindor, Stasi. Legjislacioni i miratuar  i vuri këto dosje në dispozicion të të gjithë gjermanëve që donin të ballafaqoheshin me të kaluarën.
1995 – Presidentit i Maqedonise Kiro Gligorov bëhet objektiv i një tentative për vrasje me makinë bombë në Shkup. Ndërsa udhëtonte nga shtepia per në zyrën e tij, automjeti i Gligorovit u hodh në erë nga shpërthimi i një makine të parkuar, duke vrarë shoferin e presidentit  dhe plagosur disa kalimtarë. Gligorovi u plagos rëndë në syrin e djathtë dhe menjëherë u dërgua në spital. Që nga koha e incidentit, jane kryer shumë hetime rreth fajtorëve të mundshëm, por pa çuar në ndonjë arrestim. Kiro Gligorov vdiq natyrshëm në shtëpinë e tij më 1 janar 2012 në moshën 85 vjeçare.

Mendim i ditës
“I grabituri që buzëqesh, fsheh diçka nga vjedhësit.”
William Shakespeare

Histori: Çfarë ndodhi më 1 tetor?

by

Nga Astrit LULUSHI*/

331 pes – Aleksandri i Madh del fitues ndaj Darit III të Persisë në Betejën e Gaugamelas, diku në afërsi të Mosulit të sotëm në Irak. Pas përleshjes, e njohur edhe si Beteja e Arbelas, Dari ikën duke u thënë ushtarëve që e shoqëronin se po shkonin në pjesën lindore të perandorisë për t’u rigrupuar. Në të njëjtën kohë, Dari u dërgoi mesazhe mëkëmbësve të tij që t’i qëndronin besnikë. Por, këta kishin qëllime të tjera. Bessus, oficer i lartë tepër i afërt e vrau Darin para se të nisej drejt lindjes. Kur Aleksandri mësoi se Dari ishte vrarë, ai u pikëllua thellë që një armik të cilin e respektonte, u vra në një mënyrë kaq të ulët. Aleksandri organzoi një ceremoni madhështore varrimi për Darin; pastaj i zemëruar u vu në ndjekje të Bessus, e kapi dhe e ekzekutoi. Historianët thonë se Perandoria Persiane de-facto morri fund me vdekjen e Darit.
*1880 – Thomas Edison hap fabrikën e parë për prodhimin e llampave elektrike. Ai i kishte premtuar bashkisë së Nju Jorkut për ndriçimin e qytetit me rastin e Krishtindjeve.
*1908 – Kompania Ford nxjerr në treg makinën Model-T me një çmim prej 825 dollarësh duke e bërë automobilin të përballueshëm për gjithnjë e më shumë amerikanë.
*1936 – Francisko Franko emerohet kreu i qeverisë së Spanjës nga një grup ushtarakësh që sapo kishte rrëzuar qeverinë republikane të udhëhequr nga Fronti Popullor. Kjo ngjarje i dha shkas shpërthimit të luftës civile në vend. Më 1939, Franko do të shpallej diktator, dhe qëndroi në pushtet derisa vdiq më 1975.
*1943 – Në afërsi të Pejes, lind Jusuf Gervalla – studioi në Kosovë e Slloveni, punoi si gazetar në Prishtinë e Shkup, krijoi një levizje klandestine per çlirimin e Kosovës, por u detyrua te ikte nga vendi. Në vitin 1982, Gërvalla u vra nga persona të panjohur pranë shtepisë së tij në periferi të Shtutgardit, Gjermani. Nga të shtënat, krahas tij, mbetën të vrarë i vëllai Bardhosh Gërvalla dhe shoku i tij Kadri Zeka. Vrajsa e trefishtë, për të cilën dyshimet ranë mbi sigurimin jugosllav, shkaktoi zemërim mes shqiptarëve në Kosovë dhe jashtë. Studiuesi Robert Elsie thote se disa vëzhgues e cilësojnë këtë vrasje si pike-nisjen e konfliktit të armatosur midis shqiptarëve dhe autoriteteve serbe në Kosove. Jusuf Gervalla ishte edhe shkrimtar e poet. Ja nje strofë nga:
SHTËPIA QË NDËRTOJ
“në një skutë do të ketë më shumë dritë
në tjetrën vend për shtratin dhe minjtë
një derë do ta ketë për në rrugën kryesore
një tjetër për kopshtin me lule të bardha
një verandë do ta ketë me një fuçi druri portokalli
do ta llogarisë këndin e diellit mbi dritare.”
*1946 – Gjyqin e Nurembergut dënon 22 udhëheqës nazistë për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit.
*1949 – Mao Ce Duni shpall krijimin e Republikës Popullore te Kinës e cila përfshin Kinën kontinentale dhe dy rajone administrative, Hong Kong dhe Makao. Vendimi pasoi përfundimin e luftës civile midis forcave komuniste dhe ushtrisë së Republikës së Kinës, e themeluar që në vitin 1911/1912. Kjo republikë doli e humbur nga lufta por ruajti kontrollin e Tajvanit dhe disa grupe ishujsh aty pranë me një popullsi prej rreth 9 milionë banorësh. Për shumë vite, të dyja Republikat pretendonin se ishin qeveria e vetme legjitime e Kinës. Para vitit 1970, Republika e Kinës (Taivani) njihej nga shumë vende dhe nga Kombet e Bashkuara si qeveria e vetme legjitime – ajo kishte qenë anëtare themeluese e Kombeve të Bashkuara dhe një nga pesë anëtaret e përhershme të Këshillit të Sigurimit. Kjo zgjati deri më 28 tetor 1971, kur përfaqësuesi i Republikës së Kinës në OKB u zëvendësua nga përfaqësuesi i Republikës Popullore të Kinës, pasi Asambleja e Përgjithëshme miratoi projekt-rezolutën e paraqitur nga Shqipëria.
*1957 – Në kartmonedhën amerikane shfaqet për herë të parë  shprehja “In God We Trust”. si alternativë apo zëvendësuese e motos jo-zyrtare  “E pluribus unum”.  Disa thonë se shprehja “Në Zot ne besojmë” është marrë nga hymni i Amerikës “The Star-Spangled Banner”. Strofa e katërt përfshin frazën, “Dhe kjo të jetë motoja jonë: Në Zot është besimi ynë.” Feisal Abdul Rauf, imam mysliman shkruan se fraza “Në Zot ne besojmë” përkon me mësimin islam, dhe ofron dy paragrafe nga Kur’ani (3:193 dhe 2:285). Në mënyrë të ngjashme, Melkote Ramaswamy, dijetar amerikan hindu, shkruan se prania e frazës “Në Zot ne besojmë” në monedhën amerikane është kujtesë se Perëndia ndodhet kudo, pavarësisht nëse jemi të ndërgjegjshëm apo jo. Në judaizëm dhe krishtërim, motoja “Në Zot ne besojmë ” ngjason me vargje nga Bibla, përfshi Psalmet (118:8, 40:3, 73:28) dhe Fjalët e Urta (29:25). Pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001, të gjitha shkollat publike në Shtetet e Bashkuara u pajisën me parrulla  “In God We Trust” të cilat u vendosën në zyra, biblioteka, kafeteri, korridore dhe klasa.
1971 – Për herë të parë në historinë e mjekësisë, në spitalin Morley në Londër realizohet skanimi i trurit duke përdorur mënyrën CAT me rreze-x.
1991 – Shënohet për herë të parë Dita Ndërkombëtare e të Moshuarve, për të shtuar vetëdijen publike rreth çështjeve që prekin të moshuarit. Në disa vende kjo ditë njihet edhe si Dita e Gjyshërve dhe Gjysheve për te vlerësuar ndihmesën e të moshuarve në shoqëri, përfshi sjelljen në jetë të brezit të ri.
Mendim i ditës
“Plakja duket se është mënyra e vetme e mundshme për të jetuar gjatë.”
Kitty O’Neill Collins

  • Zeri i Amerikes

 

Histori: Çfarë ndodhi më 20 shtator?

by

Nga Astrit LULUSHI/

480 pes. – Grekët mundin persët në betejën detare të Salaminës, ishull pranë Athinës. Kjo betejë shënoi pikën kulmore të pushtimit persian. Një vit më pas, grekët hidhen në ofensivë, mundin persët në betejën e Plateas, duke i dhënë fund pushtimit.

1187 – Saladini fillon rrethimin e Jeruzalemit që zgjati deri më 2 tetor kur qyteti u dorëzua dhe banorët u lejuan të largoheshin kundrejt një pagese. Disfata e Jeruzalemit sinjalizoi fundin e Mbretërisë së parë të Jeruzalemit. Evropa u përgjigj në vitin 1189 me Kryqezatën e tretë të udhëhequr nga Richard Zemërluani, Filip Augustus, dhe Frederik Barbarossa, secili me ushtritë e veta.

1519 – Ferdinand Magellani fillon lundrimin rreth globit. Ai kishte nën komandë një flotë prej 5 anijesh (Trinidad, San Antonio, Concepcion, Santiago, Victoria) dhe rreth 240 marinarë. Magelani ishte portugez, por i shërbeu mbretit të Spanjës në kërkim të një rruge detare drejt perëndimit për në ishujt indonezianë të pasur me erëza e bimë ekzotike. Magelani ishte i pari që lundroi nga Oqeani Atlantik në Oqeanin Paqësor (i quajtur “deti paqësor” nga vetë ai), duke kaluar nëpër Ngushticën që u quajt “e Magelanit”. Ekspedita arriti të kryejë lundrimin e parë rreth tokës, megjithëse nga 5 anijet, vetëm “Viktoria” me disa marinarë në bord mundi të mbërrinte në brigjet spanjolle. Madje, as vetë Magelani nuk arriti t’a përfundonte lundrimin – ai mbeti i vrarë gjatë një beteje në Filipine.

1685 – Në Padova të Italisë del nga shtypi libri “Çeta e profetëve” i Pjetër Bogdanit, vepër teologjike-filozofike, edhe letrare shqipe. Pjeter Bogdani – kryeipeshkëv, teolog dhe filozof – lindi me 1625? në Gur te Hasit (midis Kukesit dhe Prizrenit) dhe vdiq me 1689 në Prishtinë. “Çeta e profetëve” cilësohet jo vetem si libri i parë i prozës origjinale shqipe, por edhe si një nga monumentet e gjuhës për konceptet që artikulon duke u shtuar shqiptarëve të asaj kohe krenarinë për pasurinë shprehëse të gjuhës së tyre. Zhdërvjelltesia e të shprehurit të Bogdanit tregon gjithashtu se gjuha shqipe është shumë më e vjeter sesa dolumentohet – prandaj Pjeter Bogdani edhe është quajtur përfaqësues i hershëm i lëvizjes së Rilindjes Kombëtare. Ja si shkruan ai në parathënie për lexuesin: “…Të lutemi pra, litari em i urtë, të më ndijeçë në gjeç fjalëzë, që të trazon veshëtë. Përse as dielli pa hije as hëna pa mjegullore mbi faqe nuk anshtë…” Rreth Pjeter Bogdanit jane kryer shumë studime ku veçojmë librin “Vepra e Bogdanit 1675–1685” nga doktor Ibrahim Rugova më 1982, atëhere studiues e kritik i njohur para se të bëhej i famshëm edhe si politikan dhe shtet-formues.

1848 – U themelua në Filadelfia Shoqata Amerikane për Avancimin e Shkencës. Fillimisht me vetëm 87 anëtarë, sot, kjo shoqatë është organizata më i madhe dhe më e njohur në botën shkencore; ka rreth 127-mijë anëtarë, dhe është botuesja e revistës së njohur Science me një tirazh javor prej 140 mijë kopjesh.

1870 – Trupat italiane marin kontrollin e Shteteve të Papës, duke çuar në bashkimin e Italisë.

1881 – Nënpresidenti Chester A. Arthur përurohet si Presidenti i 21-të i Shteteve të Bashkuara pas vrasjes së James Garfield në stacionin hekurudhor Baltimore – Potomak afër Uashingtonit. Garfield u qëllua nga Charles J. Guiteau më pak se katër muaj pasi ishte zgjedhur President. Garfield vdiq më 19 shtator, duke u bërë i dyti mes katër Presidentëve të vrarë; pas Abraham Linkolnit, dhe duke i paraprirë William McKinlit dhe John F. Kennedit. Garfield jetoi më gjatë pas të shtënave,11 javë, në krahasim me presidentët e tjerë. Lincolni dhe Kennedi vdiqën ditën që u qëlluan, ndërsa McKinley vdiq një javë pas të shtënave.

1946 – Hapet festivali vjetor i filmit në Kanë. Festivali ishte planifikuar të fillonte në vitin 1939, por shpërthimi i luftës së dytë botërore detyroi anulimin e përurimit të kësaj ngjarjeje. Festivali i parë ndërkombëtar i filmit u mbajt në Venecia në vitin 1932. Deri në vitin 1938 ky festival ishte kthyer në vegël propagande fashiste e naziste, me Musolinin dhe Hitlerin që diktonin përzgjedhjen e filmave dhe i ndanin çmimet mes vendeve të tyre. E zemeruar nga kjo, Franca vendosi te organizoje një festival alternativ filmi, atë të Kanës në rivierën franceze.

1909 – Parlamenti britanik miraton Aktin për krijimin e shtetit të Afrikës së Jugut nga bashkimi i kolonive britanike; Kepi i Shpresës së Mirë, Natal, Orange River, dhe Transvaal.

1955 – Në Tiranë, Zëri i Popullit, duke cituar Gazetën Zyrtare, shpall planet për riatdhesimin e te gjithë italianëve që mbaheshin në burgje politike, në kampe të punës së detyruar ose në fshatra internimi në Shqipëri. Mes tyre ishte edhe prifti jezuit At Giacomo Gardini, i cili u transportua nga një kampi i punës së detyruar për në portin e Durrësit. Natën e 24 shtatorit, ish-të burgosurit u nisën me anije për në Itali. Pak vite më vonë, At Gardini botoi edhe një libër me deshmi mbi jetën në burgjet dhe kampet e punës së detyruar ku njerëzit mbaheshin në kishte çnjerëzore.

2001 – Në një fjalim para dy dhomave të Kongresit dhe drejtuar popullit amerikan, presidenti George W. Bush shpall luftën kundër terrorizmit.

2011 – Shtetet e Bashkuara shfuqizojnë politikën “Mos Pyet, Mos thuaj” duke lejuar homoseksualët për të shërbyer hapur për herë të parë në ushtri.

Mendim i ditës

“Ne do të donim për të jetuar si dikur, por historia nuk n’a e lejon këtë.”

John F. Kennedy

Histori: Çfarë ndodhi më 19 shtator?

by

Nga Astrit Lulushi/

1796 – Presidenti i Shteteve te Bashkuara, Xhorxh Uashington publikon fjalimin e tij të lamtumirës dhe del ne pension, duke mos pranuar të qëndrojë në post për një mandat të tretë. Ai i këshillon amerikanët t’u shmangeshin partive politike duke i cilësuar ato egoiste dhe armike të qeverisë. Në fjalimin e tij të lamtumirës, Uashingtoni u kërkoi amerikanëve t’u kushtonin vëmendje arsimit dhe të ruanin moralin e fenë, si shtylla të fuqishme të lumturisë njerëzore.

1876 – Shpikësi amerikan Melville Bissell regjistroi patentën për një pastrues dyshemesh, sot fshesa elektrike.

1956 – Udheheqësit sovjetik Nikita Hrushov, gjatë vizitës në SHBA, iu dha mundësia për të vizituar Hollivudin dhe mbeti i kënaqur me pritjen e organizuar nga aktorët Shirley Maclaine dhe Frank Sinatra. Por udhëheqësi sovjetik shpërtheu në zemërim kur autoritetet i thanë se dëshira e tij për të shkuar në Disneyland nuk mund të plotësohej për arsye të protestave që mund të cënonin sigurinë e tij. Të nesërmen, ai i hypi aeroplanit nga Los Anxhelesi për në Uashington ku u takua  në Shtëpinë e Bardhë me presidentin Dwight David “Ike” Eisenhower.

1974 – Erik Klapton merr diskun e artë për këngën “I Shot the Sheriff”, e cila më 14 shtator ishte ngjitur në vendin e parë në listën e këngëve të muzikës pop.

1991 – Otzi, Njeriu i Akullt u gjet nga një turist gjerman në Alpet Otztal në kufirin italo-austriak.Trupi i përket një njeriu të moshës 25 deri 35 vjeç, 1.6 metra i gjatë dhe rreth 50 kg. Otzi është njeriu më i vjetër i mumifikuar që është gjetur ndonjëherë – ai ka jetuar 5000 vjet më parë. Qimet e mbetura të kokës dëshmojnë se qedhja e flokëve ekzistonte si modë që në atë kohë. Mbi të gjitha, në lëkurën e Otzit u gjetën një numër tatuazhesh të shpuara me gjilpërë – 80% e të cilave shihen si pika të vlefshme të akupunturës moderne – kjo bën që data e ekzistencës së akupunturës të shtyhet prapa në vitin 3300 pes.

Mendim i ditës

“Asgjë interesante ndodh nëse nuk je e/i interesuar.”

Helen Keller

Histori: Çfarë ndodhi më 17 shtator?

by

Nga Astrit LULUSHI/

1787 – Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara u nënshkrua nga delegatë të 12 shteteve në Konventën në Philadelphia të Pensilvanisë. Kushtetuta amerikane është Kushtetuta më e vjetër në botë ende në veprim.

1884 – Një gjykatës në Okland të Kalifornisë vendos një rekord te ri, duke zgjidhur 13 çështje kriminale brenda 6 minutave.

1934 – Shqipëria dhe Bashkimi Sovjetik shkëmbejnë nota diplomatike dhe vendosin lidhje në nivel konsullor. Mbreti Zog e pa këtë kontakt të ri me Moskën si hapje të mundshme të një rruge për të dalë nga vështirësitë financiare, tani që marrëdhëniet me Italinë ishin tensionuar dhe marrja e ndonjë huaje nga Roma dukej e pashpresë. Ky hap i Mbretit Zog, pa dashje, do t’i hapte udhën edhe shtimit te hyrjes së literaturës komuniste në vend.

1983 – Vanessa Williams, Mis Nju Jork, u kurorëzua Mis Amerika. Williams ishte gruaja e parë zezake në historinë 62-vjeçare të konkursit Mis Amerika që fitonte këtë titull. Williams e dorëzoi kurorën kur disa foto që e tregonin atë lakuriq u botuan në revistën Penthouse. Gjithësesi, Vanessa Williams vazhdoi të gëzojë popullaritet si këngëtare dhe aktore..

2011 – Në Tiranë del për herë të parë në kinema filmi “Falja e gjakut”, edhe pse filmi kishte muaj që shfaqej në Evropë, ku ishte nderuar me çmimin Ariu i Argjend në festivalin e Berlinit, për skenarin më të mirë. “Falja e Gjakut”, një bashkëpunim amerikano – shqiptar (Joshua Martson – Andamion Murataj), tërhoqi vemendjen jo vetëm për fenomenin shqetësues që trajton, por edhe sepse suksesi në Evropë ri-nxorri në dukje faktin se realizimi i tij nuk ishte përkrahur nga Qendra Kombëtare e Kinematografisë së Shqiperisë. Filmi “Falja e Gjakut” u propozua edhe per çmimin Oskar në kategorinë e filmave në gjuhë të huaj, por Akademia në Hollywood e hoqi nga lista pas disa ankesave se filmi nuk ishte prodhim shqiptar.