ROBERTO ARLT (Argjentinë, 1900 – 1942)/
Ja teksti i fjalimit:
«Zotërinj! Aspiroj të jem deputet, sepse dua të vjedh sa më shumë dhe të “rregullohem” sa më mirë. Qëllimi im nuk është të shpëtoj vendin nga rrënimi ku e kanë zhytur paraardhësit, bashkëpunëtorët e mi të pacipë; jo, zotërinj, nuk është ky qëllimi im kryesor; unë, me lakmi dhe babëzi të papërmbajtur, dëshiroj të marr pjesë në veprimtarinë plaçkitëse për të boshatisur arkën e shtetit, aspiratë fisnike kjo, që ju duhet ta kuptoni se, për çdo kandidat për deputet, është më e fuqishme dhe më zjarrtë se mbajtja pastër e shpirtit të tij.
Zotërinj, të vjedhësh nuk është e lehtë. Për të vjedhur e grabitur nevojiten kushte të caktuara, që besoj se nuk i kanë rivalët e mi. Para së gjithash, nevojitet të jesh një cinik i përsosur, dhe ju siguroj se jam i tillë. Zotërinj qytetarë, mos e vini në dyshim këtë. Në radhë të dytë, duhet të jesh tradhtar, dhe unë i tillë jam, zotërinj. Duhet të dish të shesësh në kohën e duhur, jo në mënyrë të paturpshme, po në mënyrë “evolutive”. Jam i aftë të sajoj edhe termin që do të zëvendësojë fjalë tradhti, që është aq i nevojshëm në këto kohë; t’i shesësh vendin ofruesit më të mirë, është një punë sa e mbrapshtë aq edhe e vështirë, sepse e kam kuptuar, zotërinj, që pozicioni ynë, domethënë, pozicioni i vendit tonë është i tillë që nuk gjen dot blerës as për pesë lekë, sidomos në këtë moment historik dhe tejet të rëndësishëm, në të cilin ndodhemi. Kini besim, zotërinj, unë do të jem një hajdut, por, para se të shes vendin për një pjatë groshë, besomëni, preferoj të jem i ndershëm. Mbështetni madhështinë e sakrificës sime dhe do ta shikoni se unë jam kandidati më i përsosur për deputet.
Është e vërtetë se dua të vjedh, por, më thoni: cili nuk do të vjedhë? Më thoni, ju lutem, kush është ai i pafytyrë që në këto kohë të turbullta nuk dëshiron të vjedhë? Nëse më gjeni një njeri të tillë të ndershëm, unë do të vrasë veten. Edhe shokët e mi duan të vjedhin, këtë s’e luan as topi, por ata nuk dinë të vjedhin. Ata do ta shesin vendin për hiçgjë, dhe kjo nuk është e drejtë. Kurse unë do ta shes atdheun tim, ashtu siç duhet. Ju e dini se arka e shtetit është katandisur mosmëkeq, domethënë, ka mbetur pa një kacidhe dhe s’ka me se të paguhen borxhet e jashtme; epo, mirë, unë do ta nxjerr vendin në ankand për njëqind rroga mujore, që nga jugu në veri, dhe jo vetëm do të tregtoj shtetin, por do të bie në ujdi me biznesmenë të fuqishëm, me falsifikatorë ushqimesh e ilaçesh, me koncesionarë; do të siguroj armë të paefektshme për shtetin, gjë që është shumë efikase për të shmangur luftën, sesa kur ke armë ofensive, domethënë të efektshme; do të blej tagji të mirë për kalin e drejtorit të burgjeve dhe gjellë-lëtyrë për të burgosurit, do të blej afishe për spote, do t’u vendos taksa mushkonjave dhe qenve, taksa për tullat dhe kalldrëmet…
Po çfarë nuk do të vjedh unë, zotërinj? Ja, më thoni ju, zotërinj të nderuar, çfarë nuk do të vjedh unë. Nëse ju jeni në gjendje të më thoni qoftë edhe një gjë materiale të vetme që unë nuk jam i aftë ta vjedh, atëherë, unë “ipso facto” heq dorë nga kandidatura ime…
Mendojeni për një minutë, qytetarë të nderuar. Mendojeni. Unë di të vjedh. Jam një hajdut i madh. Dhe në qoftë se nuk besoni në fjalën time, shkoni në Drejtorinë e Policisë dhe kontrolloni dosjen time. Do të shihni se ç’performancë kam. Kam qenë i ndaluar për hetim bëmash të tilla nja tridhjetë herë; ndër të tjera për trafik armësh, që natyrisht nuk ishin të miat, po ashtu jam aktivizuar dhe kam kryer detyrën e konkurrentit të rremë në tendera e ankande, domethënë, duke ulur çmimin kot; kam bërë punën e sekserit, të lojtarit hileqar, të zhvatësit, të fshehësit; edhe kur më kanë hequr si zbulues apo hetues, kam bërë punën e ndihmës hetuesit apo ndihmës hileqarit; pastaj kam shkuar si agjent gjyqësor apo edhe si president i komitetit të famullisë, me kusht; kam shitur loto, ka pasur raste që kam qenë edhe baba të varfërish e nënë jetimësh; kam pasur biznes dhe kam dështuar, madje, kam qenë i akuzuar për djegie të qëllimshme të një klubi nate që pata…
Zotërinj, nëse nuk më besoni, shkoni dhe verifikoni dosjen time… dhe atëherë keni për të parë se jam i vetmi midis tërë atyre hipokritëve që duan të shpëtojnë këtë vend, absolutisht i vetmi që mund të shesë qoftë edhe pëllëmbën e fundit të kësaj toke… Kam ndërmend ta shes edhe Kuvendin, ndërsa Pallatin e Drejtësisë do ta kthej në një banesë kolektive apo hotel, sepse, po të mos ketë fare drejtësi, atëherë unë jam më i lirë, zotërinj qytetarë…»
Dhe keni për të parë se me një fjalim të tillë ose ju vrasin, ose ju zgjedhin në postin më të lartë të vendit.
Buenos Aires, 1936.
Perktheu nga Spanjishtja:BAJRAM KARABOLLI
PËRNGJITJA
Tregim nga Bajram Karabolli/
Një personazh i ri qe dukur në lokalin tonë: një damë me qenin e vet. Ose një qen me damën e vet. Më sakt një qenie me dy kokë dhe gjashtë këmbë. Njëra kokë ishte përsosmërisht e bukur dhe leshtore. Edhe këmbët që i përkisnin kësaj koke të vogël, ishin të lehta dhe leshtore të katërta. Koka tjetër e madhe e jo dhe aq e bukur, mbështetej mbi dy këmbë të trasha e pa lesh.
Ishte një përngjitje e përsosur. Një lloj i çuditshëm siamezi. Një vepërçudí të tillë mëma-natyrë kurrë s’ka mundur ta bëjë dot.
– Më duket se këto dy kokë ngjajnë me njëra-tjetrën nga turinjtë – tha dikush nga ne.
– Afërmendsh. Nga bashkëjetesa e gjatë – sqaroi shkurt ime motër.
Unë në fillim pata frikë nga kjo qenie. M’u duk si monstër dhe seç ndjeva një si trazim e rrëqethje thellë vetes time. Po ime motër më qetësoi. Pothuaj më qortoi. Sipas saj, isha ende në kohërat shpellore, kur qentë dhe njerëzit jetonin të ndarë. Për pasojë, jo vetëm u qetësova, po fillova të ndjej simpati dhe admirim për këtë qenie moderne që mund ta quajmë… po, sipas rastit: kur vinte me pjesën njerëzore lart, ne e quanim njeriqen; përkundrazi, kur pjesa qenore qëndronte përsipër, e quanim qennjeri.
Në rastin e parë personazhi ynë, dmth njeriqeni, fliste gjuhën tonë, gjuhën njerëzore. Dhe fliste aq shumë, sa nuk i linte radhë askujt. Ne vetëm dëgjonim. Mua më bezdiste kjo gjë, po ime motër, si gjithmonë, e justifikoi dhe e mbrojti personazhin në fjalë. Sipas saj, ai fliste shumë, sepse fliste njëkohësisht për të dy pjesët: për njeriun dhe për qenin, që tani ishin një. Dhe kishte arsye.
Në rastin e dytë, personazhi dukej tepër i pamshëm e impozant. Koka qenore që qëndronte lart, në komandë, fliste një gjuhë lakonike të përbërë vetëm nga dy-tre tinguj. Sa na pëlqente kjo e folur! Ishim gati të braktisnim gjuhën tonë njerëzore, aq të vështirë, e të përdornim atë “idiomë” aq të thjeshtë dhe aq të lezetshme.
Njëherë, një klient u ankua se nuk mund të hynte në një lokal ku rrinin edhe qen. Të gjithë u indinjuam për këtë diskriminim brutal e absurd që i bëhej pjesës më të dashur të personazhit tonë. Bile dikush nga ne e kërcënoi klientin në fjalë me denoncim për shkelje ligji. Kishte ca kohë që parlamenti kishte aprovuar njëzëri ligjin, i cili u jepte qenve të drejta të barabarta me njerëzit. Ne si qytetarë, ishim krenarë për këtë ligj. Një ligj i tillë, jo vetëm u jepte qenve vendin që meritonin në shoqëri, por e vendoste vendin tonë në krye të vendeve më të qytetëruara.
Një ditë, ishte ditë me stuhi, personazhi ynë erdhi me formën njeriqen. Dukej i lodhur dhe fliste më pak se zakonisht. Kjo gjë na çuditi dhe, njëherazi, na shqetësoi. Ndërkohë pamë se, veç gojës, mbylli edhe sytë. Sigurisht e zuri gjumi. Kështu menduam.
Papritur, pjesa qenore, e cila ndodhej poshtë, u shkëput me vërtik, doli jashtë dhe duke thënë diçka të gëzueshme në gjuhën e vet lakonike, dmth duke lehur, ia mbathi nëpër shi, si të kishte shpëtuar nga kushedi ç’lloj prangash.
Në karrige mbeti vetëm pjesa njerëzore, dmth dama.
Të gjithë mbetëm të shtangur nga kjo shpërbërje mizore. Njëri nga ne iu afrua damës për më shumë vrojtim dhe tha se nuk merrte frymë. Një tjetër, që ishte mjek, filloi ta prekte, ku duhej, për ekzaminim. Pastaj mjeku tundi kokën trishtueshëm.
Dama, pa qen, nuk jetonte më.
EMRAT E MI
Nga Bajram Karabolli/
Secili nga ne ka një emër, një emër të vetëm që ia kanë vendosur të tjerët, pa e ditur se do t’i pëlqejë apo jo, kur të rritet. Ndërsa unë, mos u habitni, kam pasur katër emra, përfshi këtë që kam sot. Sipas një mikut tim historian, emrat e mi mund të shërbenin fare mirë si kapituj kryesorë të historisë moderne të vendit tim…
Im atë përherë kishte qenë njeri ëndërrimtar dhe përherë pat ëndërruar majat e larta. Kur ime më, me barkun te goja, priste fëmijën e parë, im atë ëndërronte që ky të ishte djalë. Dhe djalë u lindi. Ky djalë isha unë. Kjo ndodhi aty nga fundi i shtatorit të vitit 1943, kur tashmë ushtria gjermane kishte hyrë në Shqipëri. Siç do ta shikoni, kjo ngjarje nuk do të shënonte kushedi çfarë në të ardhmen time, me përjashtim të emrit, ose më mirë të emrave.
Im atë, pak ditë para se të lindja unë, kishte zbritur në qytet për një hall të tij dhe kishte bujtur te një i afërmi i tij, i cili, duke qenë qejfli filmash, kishte vendosur të shkonte në kinema për të parë një film të ri. Për dreq, të zotit të shtëpisë iu shkrep ta merrte edhe tim atë në kinema. Siç ndodhte asokohe, para se të fillonte filmi, u shfaq një dokumentar. Dokumentari, për të zezën time (unë atë natë, akoma notoja i lumtur në ujërat e ngrohta të mitrës së nënës time), i kushtohej heroit të asaj kohe Adolf Hitlerit. Im atë, që përherë i kishte pasur qejf ushtarakët (në fakt gjithë krahina ime i ka lakmuar dhe i lakmon ushtarakët, kryesisht për uniformën dhe armët e tyre), kur pa lëvizjet dhe sjelljet frenetike të Hitlerit, ecjen me hap të shtrirë dhe dorën e tij që ngrihej e ulej prerazi, uniformën e bukur ushtarake dhe mustaqet e çuditshme të tij, menjëherë ra në dashuri me të, dmth, e adhuroi me gjithë forcën e qenies së tij. Figura e Hitlerit dhe emri i tij nuk iu hoqën nga mendja ato tri-katër ditë dhe net, deri sa dola unë në dritë.
Shkurt, unë linda dhe im atë e kishte ndarë mendjen që do të më vinte emrin Hitler. Dhe kështu u bë. Në krahinën time nuk ka qenë zakon që babai të përkëdhelte fëmijën e sapolindur, le të qenkësh ky edhe fëmija i parë e madje djalë aq i dëshiruar, siç isha unë. Por, im atë, për këtë ju siguroj, kur kthehej nga ara apo nga kopeja, i afrohej gjithë gëzim djepit tim dhe, pasi shikonte tej e këtej se nuk pikaste njeri, më hidhte dorën në fytyrë dhe më lëmonte faqet me gishtat e ashpër që mua, me siguri, do të më kenë lënduar cipën e hollë e duhet të ia kem plasur të qarit. Kushedi sa ëndërronte i ziu baba që unë të bëhesha qoftë edhe sa mustaqet e Hitlerit. Por kjo ëndërr, për dy muaj e gjysmë u bë hi.
Vëllai i nënës sime, kishte dalë malit me kohë dhe qe bërë komisar batalioni. Kuptohet që për të Hitleri ishte njeriu më i zi. Dhe si mund të mbante emrin Hitler nipçja i tij i dashur? Heqja e këtij emri për të qe më shumë se detyrim. Qe mision partie.
Daja ishte i shkolluar dhe babai e donte dhe e dëgjonte shumë, megjithatë nuk e pati shumë të lehtë t’ia mbushte mendjen tim ati që të ma ndërronte emrin. Një natë vjeshte me shi e suferinë ai zbriti nga mali vetë i dytë dhe u sos në shtëpinë tonë.
Duhet të dini se në krahinën tonë dajua i fëmijëve është njeriu më i rëndësishëm në një familje. Ai respektohet dhe nderohet shumë më tepër se xhaxhai i fëmijëve. Për më tepër që kishte edhe autoritetin e një komisari. Kësisoj, ai i shfrytëzoi të gjitha epërsitë e tij dhe u fut drej e në thela. Nxori nga xhepi një kuletë të rrallë, e hapi dhe andej nxori një fotografi:
– Shikoje këtë, – i tha babait.
Im atë, me sy të picërruar, vuri re një ushtarak me grada të mëdha. Ishte më i dukur dhe më buzagaz se Hitleri, ama nuk kishte mustaqe.
– Kush është ky? – pyeti im atë.
– Ky është marshalli Josif Broz Tito, – i tha i kunati, tërë krenari. – Është udhëheqësi i popujve jugosllav dhe miku më i madh i Partisë dhe i popullit tonë. Prandaj djali yt dhe nipi im, këtej e tutje, do të quhet Tito. Hitleri është armiku më i egër, jo vetëm yni po i tërë i njerëzimit. Kështu që, yt bir dhe im nip nuk do ta mbajë asnjë minut më këtë emër. Nuk është vetëm turp i madh për ne, por është edhe rrezik për ty, sidomos për atë që mban këtë emër, – përfundoi, gati me inat, daja im.
– E pse na qenka rrezik? – pyeti me çudi im atë.
– Kunatoll, ti e di mirë se partia nuk e kursen gjysmën e lekut për gjëra më të vogla e jo për çështje të tilla parimore.
Pasi shkoi ashpër kurrizin e dorës mbi mustaqe, im atë pyeti:
– Ç’do me thënë marshall, o kunatoll?
– Marshall është grada më lartë që arrin një ushtarak.
– Vetëm dy burra janë në botë që kanë arritur këtë gradë: ky dhe Stalini, – u hodh miku, ai që shoqëronte dajën dhe që kishte zënë qoshin e djathtë, duke u vënë vulën fjalëve të dajës.
Dhe babai u dorëzua. Ai u foli grave, së ëmës, dmth gjyshes time, dhe nënës sime të vinin te oda e miqve.
– Hidhi dru oxhakut! – urdhëroi të shoqen. – Ja, uluni edhe ju këtu, se kemi një muhabet për të bërë… – Pastaj u drejtua nga i kunati e i tha: – Thuajua ti.
Dhe daja u foli grave të shtëpisë për punën e ndërrimit të emrit tim. po ashtu, i sqaroi ato për emrin e ri, emrin e mikut të madh Tito.
Ime më, me një trazim të trishtueshëm habie dhe gëzimi (në fund të fundit, ata dinin se ç’bënin), buzëqeshi hidhur dhe iu vu punës për t’u bërë darkën, ndërsa gjyshja u ankua:
– Qyqja, nga m’i gjeni këta emra të pahair! Pse nuk i vini djalit emrin e merhumit?
Ajo kurrë nuk i pati folur në emër të shoqit, gjyshit tim. As tani që kishte njëzet vjet i vdekur nuk e përmendte emrin Mevlan, sepse respektonte zakonin.
U shtrua sofra me një pulë të pjekur në saç, me gjizë e djathë dhe me një shishe raki. U ngritën dolli, së pari për marshall Titon dhe pastaj për mua. Pasi kishte rrëkëllyer disa gota raki, i ngrohur, im atë i thotë të kunatit:
– Do ta them, se do të më mbetet merak. Pse nuk më the t’ia kishim vënë emrin Stalin. Ti e di, xhanëm, po më duket se ai Stalini qëndron një çikë më lart…
Dhe komisari, edhe ai i ngrohur nga rakia, i përgjigjet:
– Dëgjo, kunatoll, po ta them me xhani-hak. Emrin e Stalinit e ruaj si sytë e ballit për vete. Fëmija i parë që të më lind, do ta quaj Stalin.
– Po sikur të lind vajzë, – ia ktheu im atë.
– Prapë atë emër do të ketë, këtë s’e lot as topi, – e mbylli atë muhabet im ungj.
– Aman, nga m’i gjeni këta emra të sertë! – tha nëpër gojë gjyshja
Gjithsesi, gëzimi i emrit tim vazhdoi…
Ama unë do ta ndërroja përsëri e përsëri emrin, por veç procedurës zyrtare nuk do të kishte një klimë të tillë festive, si atë natë të gjatë dhjetori, kur unë ia kisha marrë me gjumë për shtatë palë qejfe. E ku ka gjumë më të ëmbël, kur mbi çati shiu ia kërcet defit e juga klarinetës?!
Lufta mbaroi dhe im atë, tashmë, i veshur nënoficerë në ushtrinë popullore, qe mbartur familjarisht në qytet.
I kisha mbushur pesë vjeç, kur një natë tetori, daja u sos në shtëpinë tonë. Nuk ishte vetëm. Erdhi me të shoqen dhe vajzën dy vjeçe, Stalinen (ç’davet qe bërë në vënien e emrit të saj të shumëpritur!). Daja vërtet më mbajti pranë e më përkëdheli (unë i përkëdhelja lilat e bukura të uniformës së gjeneralit, dmth, gradat dhe dekoratat), por dukej i shqetësuar. Diç biseduan me tim atë, kokë më kokë, në dhomën e pritjes, pastaj me nënën. Gjyshja kishte vdekur para dy muajsh. (E shkreta gjyshe! Kur u bëra katër vjeç, sikur ta dinte ç’do të vinte për pak muaj, i qe lutur tim ati: Bir, na gjej një xherah e bëje synet Titon se i ka ardhur vakti. Po babai, tashmë komunist, nuk dëgjonte nga ai vesh.)
Të nesërmen, më veshën e më ngjeshën dhe im ungj, pasi më mori përqafe, më dha një kartëmonedhë njëqindlekëshe. I lumturuar, por edhe i habitur, pa dashje më doli pyetja:
– Pse m’i jep këto dajo?
– Sepse, ke sebep. Do të vëmë emër të ri. Do të shkojmë bashkë në gjendjen civile, për ta hequr atë emër të keq.
Ime më, aty për aty, më mori në prehër, si të më mbronte dreqi e di nga kush.
– Titua tradhtoi. Është armiku më i rrezikshëm i komunizmit… – vazhdoi daja. – Po mos e vra mendjen, e kam gati emrin tjetër.
Nuk e di pse, por unë, sa mora vesh se do të më ndërronin emrin, një gëzim i çuditshëm më pushtoi të gjithin. Ndoshta është bota e fëmijës që gëzon kot, vetëm se i japin diçka të re. Kështu gëzoja sa herë më blinin gjëra të reja për t’i veshur apo për t’i mbathur. Sot e kam të qartë se edhe emri është një lloj veshjeje. Ndërsa nëna, më shumë se e hutuar, prapë buzëqeshi hidhur e i tha të vëllait:
– Ti e di, xhani i motrës.
Ndërsa mua nuk m’u durua të pyesja:
– Çfarë emri do të më vini, dajo?
– Zhukov, – u përgjigj daja menjëherë, duke më përkëdhelur flokët gjithë dashuri. Dhe, kur pa vështrimin e së motrës, njëherazi pyetës e të habitur, sqaroi: – Është ushtaraku më i lartë i Bashkimit të Lavdishëm Sovjetik, është heroi i dy luftërave botërore, është komandanti më i shquar i Luftës së Madhe Patriotike të popujve sovjetikë. Edhe ky, siç të thashë, ka gradën marshall, – përfundoi daja, duke ia drejtuar tim ati fjalinë e fundit.
Kur ime motër, më drejtohej shkurt Kovi, im atë i kthehej:
– Çështë ai emër?! E quajnë Zhukov. Ka emrin e marshallit Zhukov.
Por s’qe e thënë që historia e emrave të mi të mbaronte këtu. Kur tashmë isha rritur e po më dërsinin mustaqet, isha në maturë, ndodhi prishja me Bashkimin Sovjetik.
Edhe pse parullat e shkruara gjithandej na siguronin se nuk paskësh forcë në botë që ta cenonte miqësinë e popullit tonë me popujt e Bashkimit Sovjetik, ajo miqësi u pordh menjëherë, sikur s’qe. Këto qenë fjalët që tha një kushëri i largët i tim ati. Lumëmadhi, bëri nja tetë vjet burg për ato fjalë.
Kësisoj, edhe emri i marshallit armik duhet të zhbëhej, siç u zhbë edhe miqësia e madhe.
Një pasdite të nxehtë vere, vetura GAZ e dajës, me targa ushtarake, u sos në qytetin tonë jugor. Edhe pse tashmë isha zot i vetes dhe do mendohesha për një emër tjetër, ai ishte autor i padiskutueshëm i emrave të mi.
Daja na mblodhi të gjithëve, me urgjencë. Nuk do të rrinte për darkë, pasi do të shkonte më në jugë për një inspektim.
– Dëgjo, kunatoll, – iu drejtua babait. – Emrin e kam gati, por kësaj radhe do marr edhe mendimin e nipçes. Tani ai është koshient (pikërisht këtë fjalë përdori, si për ta hutuar babanë dhe për të më bërë qejfin mua). – Dhe pasi rrufiti një gllënjkë kafe, mu drejtua mua: – Më thuaj nipçe, cilët janë klasikët e marksizëm-leninizmit?
– Marksi, Engelsi, Lenini dhe Stalini, – iu përgjigja aty për aty.
– Atëherë merr tre shkronjat e para nga emrat e tre të të parëve: Mar – Eng – Len. Ja sa emër i bukur na del: Marenglen. Ky do të jetë emri yt i ri. Dhe këtë emër s’e luan dot as topi, sepse teoria e këtyre burrave, marksizëm-leninizmi, është e ardhmja e gjithë njerëzimit, sepse partia jonë, me në krye…
Ç’ta zgjat, unë ende quhem Marenglen, edhe pse atdheu im tani i ka kthyer shpinën marksizëm-leninizmit.
Duke qenë se emrat e mi janë lidhur ngusht me historinë e vendit tim, tani duhet të quhem: Bill, Helmut, Blair, apo diçka e tillë, siç e kërkon kapitulli i ri i kësaj historie.
Por autori i emrave të mi ka gati një çerek shekulli që nuk jeton më.