Nga Niko Ferro & Muarrem Sharka/
Banorët e vjetër të fshatit Gjuzaj dhe Matjan, tregojnë se dikur në vendin me toponimin “Rrakzina”, ka ekzistuar një fshat me emrin “Barbat ose Barbas”. Sakaq ata tregojnë se gjatë punimit të tokës, aty- këtu ndeshen copa të ndryshme qeramike, (gjurmë të kulturës materiale).
Në lidhje me këtë fshat ruhet edhe një gojëdhënë: “Thuhet se pak më tutje fshatrave Gjuzaj dhe Matjan, dikur ka qenë një fshat i madh, i quajtur Barbas, se ku shkuan me saktësi banorët është vështirë të thuhet. Sakaq ata tregojnë se Barbasi u zhduk i tëri pa lënë gjurmë brenda pak ditësh.”
Sipas studiuesit Harun Greca, (i cili ka bërë edhe vetë kërkime historike dhe gjuhësore të botuara në librin me titull “Darsia” 2010 f,106 ) në lidhje me “Barbasin”, tregon: “Në fshatin Gjuzaj, në një parcelë dy dynymësh, te vendi me emrin “Rrakzina”, [ku në të cilën sot ruhen] disa varre të vjetra, njihen nga vendasit si “Varret e Barbasit”. Ai tregon gjithashtu se popullsia e këtij vendbanimi mund të ketë ardhur nga katundi Barbas që ndodhet sot në juglindje të Tiranës, pranë Petrelës”. Njëkohësisht autori, emrin e fshatit dhe të fisit barbasi e lidh me ritin e të shenjtit Shën Barbara, që sipas tij, e patën marrë dhe trashëguar nga fshati amë shumë i hershëm nga i cili qenë shkëputur, argumentuar kjo me ekzistencën e një kishë deri vonë me emrin e këtij shenjtori.
Por për ta thelluar më tej kërkimin tonë, natyrshëm lind dhe një pyetje. A mund të ketë ndonjë fakt historik për fshatin Barbas?
Burimet historike, tregojnë se në shek. XV, ka ekzistuar një fshat me emrin “Barbate”. Dokumenti në fjalë daton në vitin 1431-1432, vit në të cilin u bë regjistrimi i popullsisë së Myzeqesë nga osmanët. Ndër të tjera në dokument thuhet: “Fshati Barbate në defterin themeltar nuk figuron;[ka] shtëpi me kryefamiljarë 14. gjithsej të ardhura 1.316” Pra burimet historike vërtetojnë ekzistencën e një fshati me emrin Barbate, me 14 shtëpi dhe me të ardhura të konsiderueshme.
Por në kronikat historike, të mëvonshme ai nuk citohet më. Atëherë ? Çfarë mund të ketë ndodhur me këtë fshat? Mos vallë popullsia e tij, që atë kohë mund të numëronte 100 banorë mund të jetë shpërngulur ? Apo mos ndoshta për shkak të një epidemie mund të jetë shuar ?
Sipas dokumenteve që ruhen në Muzeun Historik në Lushnjë, thuhet se fshati Gjuzaj mendohet të jetë formuar aty nga shek XV – XVI. Banorët e vjetër tregojnë se “të dhjetën” për tokën dhe për pemët frutore ku pjesa më e madhe përbëhej nga pemë të dardhës. Fshati taksat ia paguante një pronari të madh tokash të fisit “Barbas”. Sakaq thuhet se në fshat u përhap sëmundja e kolerës, fisi barbasi, u shpërngul dhe iku. Edhe sot ikja e këtij fisi, mbetet një mister.
Nga hulumtimet e bëra zbulojmë se një kapedan i famshëm arvanitas, kishte mbiemrin Barbati, i cili citohet në shek XVI në ishullin e Korfuzit. Po në Korfuz, edhe sot e kësaj dite ekziston një fshat me emrin Barbasi. Bile mund të shkojmë dhe më tej, po të sjellim këtu një frazë të marrë nga një shkrim i Xhezo Canës në gazetën “TIRANA OBSERVER” ku ky autor i referohet një letre shkruar nga Thanas Kristo,botuar në gazetën “Përparimi”nr.5(Fitchburg,Mass.22 vjeshtë 1917,Kristo Thanasi ku thuhet: “…në atë kohë vjen një kryepolic i xhandarmërisë greke i cili dinte shqipen se, ishte nga Barbacet”.
Në shek XVIII në Arkadi (Greqi) citohet një fshat me emërtimin Barbicë. Po ashtu dhe toponime të tjera si Barbasi-Rema afër Farsalas në zonën e Thesalisë.
Siç shënon Çabej në “Studime gjuhësore”,vëll. IV,shpërnguljet e arbëreshëve vazhduan deri në shekullin e 18-të :”Në katundthin tani krejt italian Pianiano afër Caninos në provincen e Romës u vendosën prej Papës në shekullin e 18 familje shqiptare,të cilat nënë kryesinë e rektorit trim Don Simone erdhën e kërkuan këtu strehë prej tiranisë osmane. “ Këto lëvizje vazhduan nga shek.XV-XVIII,dhe natyrisht që janë kryer me disa valë midis këtyre tre shekujve.
Sipas Lambertzit(në vendin e cituar f.6 v.),tradita që jeton në kolonitë e Molizes,së bashku me emra të vjetër familjesh si Muricchio,Muzacchie,Toskves,Likursi,çojnë në krahina të ndryshme të Shqipërisë së Mesme e Jugore si vatra shpërnguljesh…
Me të drejtë Çabej shprehet se në lidhje me çështjen e prejardhjes është me rëndësi kryesore fakti që emrat më të njohur si Bafa,Barbati,Barçi,Becci,Bera,Dorsa,Bellusci…,në pjesën e tyre më të madhe na paraqiten në ngulime të ndryshme. Me këtë gjen vërtetim nga ana e onomastikës mendimi që udha më lartë që grupe shtegtarësh të njësishme,në atdheun e tyre të riun,u shpërndanë e u shkoqën dhe m,anë tjetër aty pati dhe shtegtime të brendshme.. .
Duke e parë në një këndvështrim të përgjithshëm meqenëse nuk kemi fakte konkrete për të dhënë një mendim të plotë, në lidhje me fatin e këtij fshati apo dhe fisi, ajo që është më e sigurt është duke e parë këtë fjalë nga pikëpamja gjuhësore dhe semantike. Duke parë me kujdes hartën e regjistrimeve osmane të Myzeqesë të vitit 1431-1432 vëmë re se emrat e fshatrave janë shënuar ashtu siç shqiptohen, pa ndryshuar strukturën fonetike të fjalës. Në rastin tonë origjinën e fjalës barbas , mund ta shohim në raport dhe me fjalët e tjera që përafrojnë me të. Konkretisht barbas nuk mund të njësohet me fjalën barabar , huazuar prej turqishtes, fjalë e cila është produktive në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të tjera të Ballkanit, sepse përveç se përdoret rrallë në funksionin e emrit (barabarësi) , ky toponim ka jetuar para se ndikimi i osmanishtes të ushtronte pasojat e tij dhe në këtë sferë. Nuk duhet të lëmë pa përmendur këtu dhe theksin nistor i fjalës si toponim “Bàrbasi”, por dhe një formë si “varret e bàrbës” artikuluar kështu nga banorë të vjetër të zonës.
Këto përkime fonetike, në pamje të parë duket se më shumë na orientojnë drejtë fjalëve, barbaç apo barbë.
E para, sipas Çabejt, përdorej si emër për të thirrur shqiptarët e krishterë të krahinës së Frarit dhe Prevezës apo arbëreshëve në përgjithësi në Greqi. Barbaçi emër familje tek arbëreshët e Siqelisë “tek K. Serembe prej Kalabrie, fitirë fort e bukur e barbaçe, me kuptim të pa ditur. Por në formën barba prej italishtes apo më fort prej venecianishtes, barba (zio). Midis të tjerave Çabej shton se kjo fjalë, sipas tij dhe Meyerit bëhet fjalë për një barba (dajë axhë) prej greqishtes së re.
Pa pretenduar që jemi të pagabueshëm në këtë pikë, ajo që mund të themi me siguri është fakti që kjo fjalë qoftë nga greqishtja, qoftë nga venecianishtja, apo qoftë nga Shën Barbara etj, është e lidhur ngushtë me një histori shpërnguljesh, peripecish e përpjekjesh për mbijetesë të një populli vital, ata që quhen arbëreshë.
Si përfundim nuk mund të flasim me siguri kur u shpërngulën barbasët nga vendbanimi i tyre në zonën e Darsisë. Ajo që ka mbetur si dëshmi e pranisë së këtij fisi,është vendi me emërtimin “Varret e Barbasit”,dhe copëza tjegullash apo qeramike të shpërndara,të cilat bjerren vazhdimisht. Në pamje të parë ndoshta për shumë njerëz duket i parëndësishëm ky fakt, por duke u fshirë kështu copëza të historisë së ekzistencës dhe pranisë së paraardhësve tanë, mendoj se na lind e drejta të predikojmë një moral të tillë që asgjë nuk mund të mënjanohet,asgjë nuk mund të përcaktohet apriori e parëndësishme,dhe të gjykohet me mentalitetin që kjo apo ajo çështje e kësaj natyre përbën objekt pa rëndësi.