LIBËR NGA SIRTARI- Bardhyl Londo: Jeta që na dhanë, botimet Toena/
Nga Mikel GOJANI/
Shkrimtari Bardhyl Londo në letërsinë shqipe vjen me librin e titulluar, “Jeta që na dhanë”,që është një libër – roman, në llojin e librave të fushës së memorialistikës, ku shkrimtari Londo protagonistët i ka realë (kryeprotagonist të librit ka vetveten), por edhe shumë të tjera, po ashtu edhe për protagonistët tjerë i ka realë, po ashtu edhe ngjarjet që i trajton janë të vërteta dhe reale.
Fjala si mjet i komunikimit dhe arkivimit të historisë njerëzore, ose vlerat e komunikimit artistik
Shkrimtari e poeti Bardhyl Londo e ka quajtur librin e tij me kujtime nga ajo kohë “Jeta që na dhanë”. Përmes librit të tij, ai na tregon se si trajtoheshin poetët nën diktaturë, edhe ata më të mëdhenjtë, si Lasgush Poradecie shumë të tjerë. Në listën e gjithë dënimeve, sipas Londos, ishte edhe ai me vetmi, me harresë. Dhe ky dënim i ishte caktuar edhe Poradecit, poetit që nuk pranoi të ndiqte rregullat e realizimit socialist, që jetonte mes të gjallëve e të vdekurve. Si e trajtonte Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve poetin e madh, sulmet e vazhdueshme dhe përvjetorët hipokrite. Por ç’ndodhte ndërkohë në redaksinë e gazetës “Drita”, ndaj së cilës nuk mungonin sulmet e drejtpërdrejta e të tërthorta nga Ramiz Alia. Cila ishte marrëdhënia e ish-kryeredaktorit të gazetës më të lexuar në vend me Ramiz Alinë dhe pozicioni i Dritëro Agollit. Të gjitha këto në një fragment shkëputur nga libri “Jeta që na dhanë”.
Shkrimtari Londo përmes këtij libri ka pretenduar që përmes fjalës, si “mjet i komunikimi dhe si mjet i arkivimit të historisë njerëzore”, të shkruajë dëshmitë e tij për kohën të cilën e ka jetuar, duke mos pretenduar që ta shkruaj hisotrinë po vetë jetën e tij. Shkrimtari Londo dëshmon vetëm “në emër të fjalës dhe vetëm të fjalës”, dëshmitë të tij bazohen në të vërtetën reale. Janë disa kapituj të jetës, rrëfimi i tij për jetën studentore në Tiranë, jeta e tij si mësues në Përmet, përkatësisht izolimi i tij në fshatin kufitar Zhepë, fshat që ndan kufiri Shqipëri – Greqi; kthimi i tij në Tiranë, pastaj puna dhe angazhimi i tij në si gazetar në gazetën për art, letërsi dhe kulturë, gazetën Drita, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, jeta e intelektualit, përkatësisht shkrimtarit në ato kohë të sulmeve dhe persekutimeve nga ideologjia ekstreme komuniste, ku shkrimtari ishte vlera më e atakuar dhe gjithherë në orbitën e policisë letrare e të kulturës të kohës.;përpjekjet e kësaj kategorie intelektuale, letrare, e kulturure për të ecur nëpër tehun e mprehtë të thikës që kishte sajuar ideologjia, persekutimi dhe ndëshkimi i emrave të shumtë të letërsisë dhe kulturës shqiptare; në një shoqëri totalitare të kohës censura bënte jetën e censurimit të gjithë Shqipërisë. Duke folur për këto realitete që në atë kohë kishin pllakosur individin dhe intelektualin përgjithësisht, shkrimtari dhe poeti Londo nuk anashkalon as vetveten si pjesë e këtij realiteti dhe kurtheve që sajonte ai regjim ndaj tij.
Proza si ndjekëse e modelet e rrëfimit realist
Libri “Jeta që na dhanë”, i prozatorit të shquar B. Londo, ndjek modelet e rrëfimit realist, bashkë me mënyrën e tij krejt origjinale në qasjen e tematikës që ka hedhur në dritë. Motivet që kanë ngjizur këtë prozë të tij e kanë shtysën e vëzhgimit të hollë e të vazhdueshëm të evoluimit apo transformimit të realitetit që kishte kapërthyer botën shqiptare gjatë kohës kur shkrimtari e ngreh si shqyrtim. Figurat vihen të veprojnë e të ecin nën trysninë e kushteve politike, mirëpo specifika e sfidës dhe e reagimeve të atij realiteti që merr në shqyrtim autori dhe rrugës së zgjedhur kërkohet të hulumtohet në veçoritë e karakterit të njerëzve të cilët diktonin atë realitet.
Konflikti dramatik, në të cilin e përplas jeta personazhin, kryesisht atë kryesorin të vetë autorit, që figuron në libër, përballet denjësisht ose jo, por autori kujdeset të lehtësojë aftësitë e leximit intelektual të lexuesit nëpërmjet paraqitjes tronditëse të fakteve të njohura dhe organizimit të tyre brenda subjektit baladesk së librit, pa preferuar që t’i lërë lexuesit dhe figurën në mëdyshje ekzistenciale, që do t’u kumbisnin konkretësinë detajeve të kohës dhe të hapësirës.
Libri i ri i B. Londos merret me fatin e intelektualit, kryesisht shkrimtarit të kohës, mbi të cilët kaloi tornadoja e atyre viteve të stuhishme bashkë me esencat e saja tragjike.
Libri i shkrimtarit B. Londo është një shpalosje interesante e brendësisë krijuese të autorit, e formësuar nga grimca meditimesh dhe përjetimesh, përvojash dhe ndjesish që plotësojnë një anë të re të profilit të tij prej krijuesi, i cili vë si subjekt një kohë të caktuar,me njerëz të caktuara, sidomos shkrimtarët e viteve të ’80-ta të këtij “brezi të humbur”, siç shprehet autori.
Subjekti dhe rrëfimi i librit është i thjeshtë dhe tepër përmbajtjesor. Shkrimtari qysh në fillim ka sqaruar qëllimin e botimit të këtij libri,që sipas tij ai përmes këtij libri ka pasur për qëllim hedhjen dritë të një periudhe të caktuara dhe të njerëzve të caktuar.
Shkrimtari Londo shprehet se gjithherë ka pasur një ndjenjë të pakëndshme sa herë ai ka menduar (qoftë edhe kalimthi), të fillojë të shkruaj kujtime,sepse sipas tij se i kanë bërë përshtypje që kujtimet pa dashje lidhen me pleqërinë. Pastaj, shkrimtari Londo po ashtu gjithë rrëfimin e shpalos “në emër të fjalës”, ku sipas tij edhe Bibla, ky monument unikali njerëzit, hapet pikërisht me nevojën për të dëshmuar dhe për t’u dëshmuar: e para ishte Fjala. Duke e sqaruar nocionin e “Fjalës”, shkrimtari Londo po ashtu e vlerëson si “mjet komunikimi dhe si mjet arkivimi i historisë njerëzore”. Në vazhdim autori bën një itinerar të jetës së tij, në radhë të parë në Përmet, që sipas tij ishte një qytet paqësor dhe mikpritësi, po ashtu një qytet që e ka bërë përpjekje për të qëndruar sa më larg luftës,.mirëpo që ka pësuar nga të tjerët shumë nga lufta. Edhe pse përmetasit ishin shumë paqësor edhe gjatë kohës së frymës së “lirisë”, dhe ishin të shumtë ata intelektualë , shkrimtarë e artistë të cilët bënin përpjekje për t’i ikur ndeshjes me këtë ideologji, mirëpo edhe përkundër këtyre përpjekjeve shumë prej tyre ranë vitkimë e kësaj ideologjie ekstreme. Transferimi tij nga një provincë në një “nënprovincë”, në fshatin Zhepë, që shtrihet shumë afër kufirit grek, ku punoi si mësues, i dha mundësitë të njihet me një të re dhe në të ardhmen të bëhen shokë të jetës, bashkëshortja e sotme; këto pamje të bukura të këtij fshati magjeps me lumin Vjosa që përshkonte fshatin, maja e malit të Pindit dhe shumë bukuri të tjera që syri askund nuk t’i zë, i ofronin mundësi për të shkruar poezi të bukura.
Lasgushi dhe martirët të tjerë të fjalës
Ardhja e shkrimtarit në Tiranë dhe angazhimi i tij në gazetën “Drita”, ka hapur horizonte të reja në punën e krijuesit në fushën e letërsisë dhe të artit. Këtë angazhim të tij në këtë gazetë, ishte një sfidë për shkrimtarin, sepse shkrimtari ishte i detyruar bashkë me bashkëpunëtorët që të jetonin edhe jetën e viktimës edhe të xhelatit. Dëshironin apo nuk dëshironin ata duheshin t’i nënshtroheshin rregullave të censurimit, pra ishin të detyruar të mos lejonin që ato poezi të botuara të quheshin “poezi të gabuara”, dhe këta të ktheheshin në xhelatë të të tjerëve. Edhe puna e tij në Lidhjen e shkrimtarëve është një kapitull i veçantë i shkrimtarit me shumë bashkëpunëtorë të tjerë, si Dritëro Agollin, I. Kadarenë, Agim Cergën, Luan Qafëzezin, Zija Celën,Visar Zhitin, Xhevahir Spahiun, Koci Koston, (një shkrimtar i persekutuar dhe I cili iu nënshtruar një gjyqi tepër çnjerëzor, që i bëhej një shkrimtari për t’ia nxirë jetën dhe mbyllur gojën përgjithmonë), si dhe shumë të tjerë, të cilët kaluan shumë situata të rënda nga përcjelljet që iu bënte Drejtoria e Shtypit e Komitetit Qendror.
Përpos shumë përndjekjeve, dënimeve dhe persekutimeve që iu bëheshin shkrimtarëve, njerëzve të artit dhe të kulturës, kishte edhe dënime të tjera, dënimet me vetmi, më harrim,me izolim. Ishin të shumtë shkrimtarë që kishin këtë trajtim, të cilët për shkak të “mosbesimit” ishin të izoluar, të harruar dhe të përjashtuar nga jeta publike. Shkrimtari nuk mund të shkruante ashtu siç kishte shkruar deri me tash, por duhej të shkruante për atë siç donin të tjerë. Shkrimtarët që dëshironin të shkruanin ishin të detyruar t’u nënshtrohen kritereve të pacaktuara nga “lart”. Një nga martirët tipi i kësaj procedure dënimi ishte edhe poeti i madh Lasgush Poradeci, i cili kishte vite dhe dekada që jetonte i shkëputur nga jeta e të gjallëve, dhe e kishin detyruar që të bisedonte apo edhe të monologonte vetëm me të vdekurit dhe qenushin e tij Cucin.
Kosova si shprehje e censuruar dhe sulmet e gazetës “Drita” nga “gazeta mëmë’ “Zëri i Popullit”/
Një vend meritor shkrimtari i kushton edhe trajtimit të Kosovës, e cila kërkohej nga “lart” që emri i saj të mos përfshihet në krijime, ose të fundmi çdo shkrim apo krijim për të duhej të lexohej më parë në Drejtorinë e Shtypit të KQ, pastaj të vlerësohej nëse bën të botohej apo nuk duhej, meqenëse Kosova dhe fati i saj siç dëshmon edhe shkrimtari gjendej pranë tyre përherë. Madje shkrimtari tregon që poezia e tij e titulluar “Vajzë e vogël me jetë të madhe” i kushtohet Kosovës, duke iu shfaqur si një dashuri e dhimbshme dhe tragjike.
Një kapitull të veçantë shkrimtari i kushton edhe sulmet që redaksia e gazetës në shërbim të diktaturës së asaj kohe, “Zëri i popullit ”, që i bënte gazetës “Drita”, sulme që ishin nga më të vrazhda dhe tendencioze.
Shkrimtari Londo, po ashtu në vijim të librit vë në spikamë edhe shumë çështje të tjera të rëndësishme, si për “Lirikën e brezit të humbur” (“brez të humbur shkrimtari cilëson shkrimtarët e viteve të ’80-të), hapjen e diskutimeve për gjendjen e përkthimeve në Shqipëri, angazhimi krijues në fillimvitet e demokracisë, ku për fat të mirë Zyra e censurës në Komitetin Qendror tashmë ishte ekzistente etj.
Libri i Londos “Jeta që na dhanë”, përpos shumë arritjeve, përçon edhe një mesazh shumëdimensionalë, se “kush i ngre problemet, ai duhet edhe t’i shtjellojë. Tundimi për të dëshmuar është i përjetshëm…”, shprehet në fund shkrimtari Londo.
“Bardhyl Londo në një rrëfim për veten dhe të tjerët, thyerjen dhe mbijetesën”
Ndjesë Kadaresë për heshtjen pas pretencës penale të ‘Pallatit të ëndrrave’/Mbi librin me kujtime “Jeta që na dhanë”/Brenga e shkrimtarit që s’e mbrojti kolegun gjatë sulmeve për “Pallatin e ëndrrave”/
Nga Agron GJEKMARKAJ/
Një botë bardhezi nuk ka nevojë as për letërsinë, as për shkrimtarin. Shoqëri të tilla janë totalitare. Ne ende e kemi kujtimin dhe trashëgiminë e një shoqërie të tillë. Në një aso shoqërie ekstremesh, ku vdekja e artit është siguri matematike, ku “e mira” dhe “e keqja” e skajshme ishin terminologjia jonë, lind pyetja: Si jetoi, si mbijetoi, si u transformua, si doli prej asaj shoqërie shkrimtari dhe intelektuali shqiptar, ai që pati fatin të jetojë në “liri”(të paktën nuk provoi drejtpërdrejt burgun)?
Jam munduar ta shuaj kuriozitetin nëpërmjet hulumtimesh, bisedash, leximesh, por gjithmonë kam mbetur i pangopur, i pabindur, i turbullt pas përgjigjeve apo reflektimeve mbi librat që trajtojnë këso temash. Shija e manipulimit, e fshehjes, e tjetërsimit, e justifikimit të paranojës të mbetet gjatë në psihë si përkufizim i një gjysmëshekulli historie. Bardhyl Londo, poet e shkrimtar i njohur, i cili një pjesë të rëndësishme të jetës dhe të veprës i ka jetuar dhe realizuar nën komunizëm, ka ndërmarrë aktin moral e intelektual të rrëfimit nëpërmjet një libri, le ta quajmë kujtimesh. Nuk jam i sigurt nëse “Jeta që na dhanë” duhet konsideruar një libër mirëfilli kujtimesh, sepse më shumë se ngjarja, subjektin e tij e dominon interpretimi i subkoshiencës të kohës pas një transformimi etik të dyanshëm: të shkrimtarit dhe të shoqërisë. Shkrimtari që në fillesë ka bërë një betim a përbetim pothuaj mbi Bibël: ai shpall se çdo gjë që rrëfen është e vërtetë dhe vetëm e vërtetë. Domosdoshmëria për t’u betuar nënkupton kërkesën për të marrë besim, por edhe krizën në të cilin besimi gjendet në shoqërinë e sotme shqiptare. Kodi i komunikimit është i rrejshëm dhe i projektuar mbi faktin se si duhet të ishim dhe jo si ishim me të vërtetë. Emetuesi dhe receptuesi në Shqipëri bëjnë lojën e së vërtetës tek servirin dhe pranojnë gënjeshtrën. Primo Levi, tek kujtonte Aushvicin shprehej: “Ndoshta çfarë ka ndodhur nuk duhet të kuptohet deri në masën sa të kuptosh do të thotë të justifikosh”. Te libri i Londos justifikimi mungon. Të kuptuarit në këtë rast shërben për të ndryshuar. Në asnjë rresht shkrimtari nuk shfaqet si narrator neutral, por shpalos opinionin e tij mbi fytyrën, mbi mekanizmin, duke shquar pikërisht atë që ishte “perpetum mobile” e shoqërisë dhe sistemit tonë totalitar. Të kuptosh të keqen do të thotë edhe të propozosh mjetet që pengojnë kthimin e saj. Fjala në emër të së cilës rrëfehet thërret “mea culpa” për mungesën e fuqisë për t’u rebeluar, kundërshtuar, kuptuar më shumë e më thellë, e gjitha kjo e shumëzuar me shifrën disa milionëshe të këtij populli. Pa “ndoshta”, pa “sikur” Bardhyl Londo rrëfen një shoqëri të depersonalizuar, të mposhtur, të nënshtruar, të banalizuar e po aq të tillë intelektualin e saj. Ai rrëfen injorancën si vatër fanatizmi, fuqinë e saj mobilizuese. Dilemës së Rusoit “Të pranosh, apo të rezistosh” shoqëria jonë pothuaj njëzëri iu përgjigj: “Pranojmë!”. Leximi i “Jetës që na dhanë” të bën të kuptosh sesi intelektuali shqiptar zhytet në historinë “e re”, në historinë e fituesit pa i rezistuar asaj.
Jeta në liri e ka ndihmuar shkrimtarin ta çlirojë mendjen dhe të gjykojë mbi robërinë, duke kryer një nga analizat më të thella mbi vetëdijen dhe pavetëdijen e elitës, pseudoelitës, individit dhe masës. Kujtesa si shenjë është gjithmonë individuale, ndërsa kujtesa kolektive nuk është gjë tjetër veçse një diskurs i destinuar për hapësirën publike. Në këtë kontekst, ligjërimet nuk përputhen. Londo ka zgjedhur deheroizimin dhe gjykimin kritik. Të tjerë të kundërtën. Individi i rrëfyer nga Londo, duke nisur nga vetja, është një njeri pezull ndërmjet asgjësë, ankthit dhe dyshimit, i sulmuar në bindjet personale. Ai ka humbur natyralitetin, ka humbur gjuhën, ka humbur besimin, ai është njeriu i ri, ai flet “newspeak”, ai beson në fenë e re dhe “Mesinë” e saj, Enver Hoxhën. Ai është pjesë e masës. Masa është turmë dhe turmat i “adhurojnë spektaklet ku vetë janë aktorët kryesorë, aktorë të cilët identifikohen me zhurmat, fjalët e përsëritura, të bërtitura, të ulëritura, fjalë të cilat e pushtojnë aq shumë mendjen, sa që e paralizojnë intelektin, e mbysin shpirtin kritik, e asgjësojnë sensin e dyshimit dhe bëjnë të triumfojë llahtaria gënjeshtare”. Mes turmës përpëlitet shkrimtari, i cili ishte “kompromisi me kohën në të cilën jetoi”.
Duke shoqëruar Bardhyl London në këtë rrëfim, nga rinia studentore në Tiranë te jeta në Përmet dhe izolimi në fshatin kufitar Zhepë dhe kthimi në Tiranë si gazetar i “Dritës”, e ndiejmë peshën e kohës dhe mënyrat se si ajo rëndon. Ndiejmë vuajtjen e fjalës.
Në formën e heshtjes, si frikë e skalitur kudo në fytyrat e njerëzve nga Jugu në Veri, tek heshtja si aprovim, tek heshtja si konsensus, tek heshtja si pranim, si kod i qeverisjes me të qeverisurin, i mundësit me të mundurin. Por, po aq ndihet krrokrrama e gjuhës ideologjike, e gjuhës citat, në shkollë, në zyrë, në vdekje, në dasmë, në dolli, në vëllime poetike, në poezi oficerësh dhe veteranësh, në të parin libër poetik të vetë Bardhyl Londos, prej të cilit nuk ka pasur kurrë kurajën të marrë një poezi te vetme për ta përfshirë në një antologji. Në një shoqëri totalitare, raporti i individit, i masës dhe, më shumë se i kujtdo tjetër, i shkrimtarit me gjuhën përcaktohet nga autocensura si instrument mendor, por edhe gjuhësor kundër vetë gjuhës.
Askush më mirë se gjuha nuk e shpreh thelbin e një sistemi që i friket lirisë në kulturë e jo vetëm. Londo e shpjegon në mënyrë racionale këtë gijotinë vdekjeprurëse mbi krijimin. E pranon haraçin që i ka paguar ai dhe krejt letërsia jonë.
Duke ecur më tej në këtë linjë, autori rrëfen rastet kur autocensura testohej nga natyrshmëria e ndërgjegjes dhe pikërisht këto momente shndërroheshin edhe në provë për komunitetin e krijuesve, për raportin e tyre me artin dhe sistemin. Artisti sulmohej në gjithë qenien e tij nga kanoni i socrealizmit, nga kolegu dëshmitar, nga studiuesi ekspert, nga aparatçiku i zellshëm, ndërsa mbi maskën e sistemit autocensura shkëlqente si emblema e gardës pretoriane.
Autocensura ka nevojë për terrenin e vet pjellor dhe ky terren ishte provinca e vogël dhe e madhe. Në optikën time, askush më mirë se Bardhyl Londo nuk e ka përshkruar atë si gjendje mendore, shndërruar edhe si realitet fizik. Provinciali shqiptar është njeriu “levantin” që historikisht i ka shitur shpirtin djallit. Ai është tjetërsuar sa herë ia ka kërkuar barku. Pa drojë ka vendosur interesin e atypëratyshëm mbi çdo ideal. Hilet i ka njohur para rregullave. Instinkti i dominon arsyen. Frika e nxit në veprim anarkik. Liria e tremb, e bezdis, nuk di si të sillet me të. Robëria është gjendja e tij e natyrshme. Suksesi i tjetrit është plaga e tij. Hibridë njerëzorë të tillë Bardhyl Londo gjen kudo përgjatë jetës së tij shqiptare në ditët e para të punës, në vijim të saj, në zbor me kapter Aliun, por edhe në “zemrën e kulturës”, në Lidhjen e Shkrimtarëve.
Mjerimi, frika dhe xhelozia e shkrimtarit shqiptar shfaqet ndoshta në një përmasë që krijon model të së keqes, kur në vitin 1982, Ismail Kadaresë i lexohej pretenca penale nga kolegët e tij të letrave dhe shefat e tyre partiakë për romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”. Të gjithë heshtin, askush nuk e mbron dhe të gjithë e braktisin tek i vetmuar dhe i zymtë zbret shkallët e Pallatit të Kulturës për në shtëpi. Të gjithë shtiren të pamëkatë, të gjithë gjuajnë edhe gurin e fundit kundër tij. Kjo është një brengë për Bardhyl London, i cili ishte aty i frikur si të tjerët. Kadare po i vetmuar dhe i zymtë e shndërroi letërsinë shqiptare në vlerë referenciale botërore, ndërsa Plenumi i vitit 1982 mbeti fytyra e vërtetë e provincës letrare shqiptare socrealiste. Duhet fuqi morale dhe intelektuale për t’u bërë pjesë e fajit të një epoke edhe atëherë kur ti gjendesh në skajin më të padëmshëm të tij. T’ia njohim këtë akt Bardhyl Londos.
Edhe si një shërbim emancipues për brezat e kulturës mund të konsiderohet “Jeta që na dhanë”, sepse i identifikon fenomenet, ideologjitë, njerëzit, i rrëfen ata në veprim, i gjykon në dy kohë, veprim, i cili ofrohet vetë për t’u gjykuar nga dy lexues të dy kohëve të ndryshme.
Shkrimtari shpjegon fazë pas faze se si e ka përjetuar kohën nën komunizëm në një qytet të privatizuar nga “sekretari i parë” dhe shpura e tij. Tek këqyr atë fotografi, sheh se si harliset mentaliteti i nënshtrimit dhe gjuha që e ushqen atë. Shkalla e ngjitjes për t’u bërë kastë drejtuese e regjimit evidentohet sa tek natyra e njeriut, aq dhe tek mbyllja mendore e shkaktuar nga izolimi e po aq nga joshja diaobolike e sistemit, tek lubrifikanti i tij: lufta e klasave. Këtë proces subjektiv shkrimtari na e shpjegon në dy përmasa, duke sintonizuar atë që ka ndodhur, emrat e ngjarjet me reflektime filozofike mbi natyrën e njeriut. Lasgush Poradeci në kujtesën e Londos na shfaqet tronditës, i veçantë, origjinal për mendjet mekanikisht të njësuara. Dy herë befasi, atëherë kur ka pasur fatin që në përvjetorin e lindjes ta dëgjojë e shohë dhe po kaq e mos më shumë tani pas gati 30 vjetësh, i rrëfyer si model i intelektualit që nuk “është kompromisi me kohën e tij”.
Të gjithë popujt që kanë lidhje të vonë me modernitetin kanë folklor të zhvilluar. Brenda këtij pohimi jemi edhe ne. Duke lexuar “Jeta që na dhanë” të krijohet ideja që tendenca folklorike e popullit e ka ndihmuar regjimin në krijimin e mitologjisë së tij. Folklori socrealist shfaqet si armiku kryesor i letërsisë shqipe të bashkëkohësisë, por edhe shpëlarësi kryesor i trurit.
Londo nuk është bukolik dhe himnizues i fshatit në rrëfimin e tij që i prek të gjitha, përkundrazi, ai është qytetar në kuptimin metafizik të fjalës dhe fokus i tij është ajo çka mund të përkufizohet si “shpirti i qytetit”, ajo që mbeti gjithmonë “polis”, por kjo nuk e pengon të konstatojë që veset e “njeriut të ri” kishin prekur më shumë qytetin se fshatin.
Provinca atij nuk i ndahet, e ndjek si hije kudo. Në Tiranë për pak kohë beson se i ka shpëtuar. Por jo: në tjetër formë, nën tjetër kozmetikë frikshëm ajo i del para përsëri me gjithë shëmtinë dhe kërcënimin e saj. Piramidale e kolektive e zbulon ai paranojën, atëherë kur kalon së pari kufirin shtetëror në vitin 1983, për një udhëtim në rolin e gazetarit për në Greqi.
Një sërë episodesh të rrëfyera mjeshtërisht dekonstruktojnë mitin e “shqiptarit krenar”, të “Shqipërisë, kopsht i lulëzuar”, atë “të epërsisë” së “njeriut të ri” mbi njeriun kapitalist.
Ndien një trishtim të thellë pasi ke lexuar këtë rrëfim, sepse zbulon se izolimi dhe ideologjia e kanë shndërruar shqiptarin e shek. XX në një foshnjë tragjikomike, naiv e paragjykues, mosbesues e tinëzar, me aparat të kufizuar komunikimi, ashtu si një memec me një njeri normal, të varfër deri në dhimbje. Elita e një vendi, si artistë e këngëtarë, shfaqen si skuadër pastrimi tek mbledhin shishe plastike rrugëve të shtetit helen apo tek vjedhin shishe uzoje.
Londo kur flet për të tjerët nuk përjashton veten. Nuk e fsheh paranojën e tij, habinë, frikën, paragjykimin, por edhe mundësinë e madhe që iu krijua për të dyshuar mbi dogmat dhe realitetin në të cilin jeton. Gjatë udhëtimit në Gjermani i rrëzohet miti i cigares “DS”, të cilat ndotin lokalin tek i pi dhe detyron klientët të dalin jashtë. Ulur gati në vetmi në Panairin e Librit në Frankfurt goditet nga ballafaqimi me realitetet europiane, ndien mjerimin kulturor e politik të vendit të tij. Në Bullgari, në vitin 1987, vendos dy karrige pas derës së dhomës në hotel nga frika hipotetike mos e rrëmbejnë shërbimet ruse…
Të gjitha diktaturat në parime performojnë njësoj duke ndërtuar mitin e kombit të zgjedhur, të udhëheqësit të pagabueshëm, të armikut të përjetshëm e gjithmonë aktiv. Rrëfimi i Bardhyl Londos në këtë libër të jetës është dëshmi e luftës për të mbetur njeri, por edhe e një luftë tjetër më të vështirë, të asaj për të mbetur shkrimtar në një shoqëri me dy ngjyra. Në optikën time, ky libër është rrëfimi më i plotë dhe më i ndershëm që një shkrimtar shqiptar ka bërë deri më sot për atë që ka qenë dhe mbi të gjitha për ç’nuk ka qenë.(Kortezi Panorama)