Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Studiuesi : Faik Konica, babai i kritikës dhe eseistikës

by

Behar Gjoka: Kritikat e Konicës për shqipëtarët realiste, portretizoi vendin në sytë e botës, t’i pranohet emri Bej-

Intervistoi: Eneida Jaçaj-

Faik Konica është një personalitet ndërshekullor, me një veprimtari shumë të larmishme në letërsine shqiptare. Ajo që duhet theksuar akoma më shumë është se Konica ishte një aktivist i çështjes kombëtare shqiptare, i cili luftoi me penën e tij për një Shqipëri moderne e demokratike, por edhe loboi në sallonet e huaja për pavarësinë dhe zhvillimin e vendit. Konica, një personalitet me një dimension të gjerë kulturor, gjithashtu me penën e tij, i shkundi shqiptarët nga gjumi apatik, u përpoq t’i çlironte dhe nga mendësia e ngushtë dhe mentaliteti anadollak, duke i ftuar të bëheshin më të përgjegjshëm për çështjen kombëtare dhe të përqafonin kulturën perëndimore. Shkrimtari dhe njëherësh studiues i letërsisë shqipe, Behar Gjoka, në një intervistë ekskluzive për gazetën “Dielli”, sjell në perceptimin e tij figurën e Faik Konicës. Si njohës i mirë i letërsise shqipe, studiuesi Behar Gjoka e vlerëson Konicën si një personalitet shumëplanesh, me një individualitet unik në letërsinë tonë shqipe. Shkrimtari Gjoka vlerëson se Konica është babai i kritikës dhe eseistikës, ndërsa në aspektin artistik, ai futi prozën në shina moderne. Kritikat e Konicës për popullin shqiptar janë shumë të përdorura në veprat e tij, të cilat kanë ngjallur edhe debate mes intelektualëve. Por, në gjykimin e studiuesit Gjoka, këto kritika janë realiste edhe për ditët e sotme, pasi në atë kohë synonin të zgjonin popullin dhe të merrnin në dorë frenat për një Shqipëri të denjë dhe të pavarur. Këto kritika vlerëson Gjoka, ishin me vend sepse populli shqiptar nuk duhej të ishte vegël në dorë të interesave të pushtuesve të huaj, por të hapnin sytë për të luftuar në çlirimin dhe demokratizimin e vendit. Studiuesi Gjoka pohon se Konica e portretizoi Shqipërinë në sytë e botës, pavarësisht kritikave në veprat e tij, që ishin sigurisht me qëllim të mirë. Gjoka i bën një kërkesë qeverisë shqiptare, që t’i pranojë emrin Bej shkrimtarit, ndërsa shtoi se ka ende vepra të tij të pabotuara.

-Faik Konica është një personalitet ndërshekullor, të cilin e njohim jo vetëm si shkrimtar, publicist, kritik letrar, eseist, por edhe si mbrojtës i çeshtjes kombëtare shqiptare. Ju si studiues z.Gjoka, si do ta perkufizonit për lexuesin, figuren e Faik Konices?

Konica është personalitet shumëplanësh dhe një individualitet unik, i historisë dhe letërsisë shqipe, një figurë kontraverse, ku gjallonte njëherit rilindasi dhe moderni, i cili me revistën Albania, sidomos botimin në tre variantet e shqipes, shtroi shinat e lavrimit të saj në bashkëlidhje dhe diversitet.

-Çfarë të reje solli Konica me veprat e tij, në letërsine shqiptare?

“Të rejat” e sugjeruara dikur nga Konica, tashmë janë kthyer në model ligjërimi të visareve të shqipes. Konica, pamëdyshje që çeli hullitë e lavrimit të kritikës dhe eseistikës letrare, si dhe e ndërfuti prozën shqipe në shtratin e shtjellave të lavrimit modern.

– Çfarë vendi zë sot në letërsinë shqiptare Konica, dhe cila do te ishte vepra që do ta dallonte në gjithë krijimtarine e tij?

 Të mos harrojmë, ai dikur thirrej Faik Bej Konica, ende në Shqipëri nuk i kemi pranuar emrin bej, ndonëse ka vendin e vetë të merituar, jo se e pranojnë akademikët apo mësimdhënësit, po se lexuesit e kërkojnë për mendimet dhe format e laryshisë shprehëse, në të gjitha lamitë shkrimore. Konica është figurë tërësore dhe komplekse, por në rrafsh subjektiv, pra si parapëlqim imi, në krye qëndron teksti në prozë“Dr. Gjilpëra”

-Krijimtaria e tij letrare është shumë e gjerë. Në cilin zhanër të letërsisë shqipe do ta vendosnit më së shumti Konicën?

 Gjerësia, do parë në situatën e larmisë shkrimore, të kreatives dhe metateksteve verifikuese, do të thoja që për nevojat e letërsisë shqipe, do të mbetet si përvijues i linjave të kritikës letrare dhe eseistikës, kurse për fuqinë artistike, proza e tij. Për mua si lëvrues i prozës.

– Konica, si një intelektual i shumëditur, si një enciklopedi, një erudit, i cili luftoi mendësine e ngushtë orientale të prapambetjes dhe përqafoi idetë iluministe të botës moderne europiane, ka një veprimtari të gjerë në letërsi, por edhe tepër aktiv për çeshtjen kombëtare në proceset demokratike të vendit. A ka një urë lidhëse midis letërsise dhe përpjekjeve të tij për çeshtjen kombëtare shqiptare?

Konica është shembulli, ku shkrimtari dhe intelektuali bashkëjetojnë,  gjë që ndërkaq është tipike për letërsinë shqipe. Duke qenë njohës i vlerave dhe mungesave të shqiptarëve, si dhe duke qenë “pjesëtar” i salloneve europiane dhe amerikane, si pak të tjerë, ndjeu ritmin e vonuar të kombit dhe shoqërisë shqiptare, dhe prandaj si pak të tjerë, krahas vlerave, vuri në spikamën e penës së tij, përmes ironisë dhe sarkazmës, dobësitë jo të pakta që ende vijojmë me i pasë në shqipotë, madje edhe në shekullin e njëzet e një.

-Në veprat e tij, Konica përdor një gjuhë shumë të ashpër për shqiptarët: Shqiptaret jane kafshe, armiq të vetvetes. Sot e kësaj dite, ne vijojme të shajme njeri-tjetrin (ksenocentrizem), nuk jemi pozitive, ndoshta një kulturë e trashëguar kjo nga e kaluara. Si e shihni gjuhën e Konicës me nota shumë kritike ndaj popullit shqiptar?

Thëniet dhe përcaktimet, e bëra ngahera nga Konica, pavarësisht “vellosë së ashpër”mua më duken më tepër realiste…Ende jemi një popull romantik, ëndrrimtar, që ka vlerë, po kur ujku po të kafshon e ti “ëndërron” se je në ëndërr… Mungesa e sensit kritik, të vetëdijes sonë, trima mbas beteje, e mentar pas kuvendi, ka nxjerrë në pah sensin kritik dhe realist të Konicës, në lidhje me bashkëkombasit, pavarësisht dozave të ngarkuar sarkastike.

-Kritikat e Konicës ndaj popullit shqiptar, nuk janë pritur mirë edhe nga një sërë intelektualë e studiues, duke e cilësuar ate inatcor, egoist, një person që mendon që i di te gjitha, se vendi nuk ka nevojë për inatçorë, por për mesues dhe edukatorë si Fan Noli. Si i shihni kritikat ndaj Konicës?

Konica ka thënë mendimin e vetë, në shumicën e herës të vërtetë, por vazhdimisht e ka trazuar mendimin shqiptar, që shpesh fanitet si një kënetë me lule, që kanë pak aromë. Konicës mundet t’i vësh epitete sa të duash, ndoënse mendimet e tij, prekin plagët e kënetës shqiptare. Mos të harrojmë, Konica ka qenë mësuesi dhe udhërrëfyesi i Nolit, pavarësisht shtigjeve të ndryshme dhe ndarjes së tyre.  Kur të çlirohemi nga beteja në mes vegjëlisë, që i përkon Nolit dhe bejlerëve, ku gjellin Konica, do të zbulojmë vatra të tjera, te secili shkrimtar, por në mënyrë të veçantë mendimtarinë polemizuese të Konicës.

– Konica, jetën e tij e kaloi jashtë vendit, nga Franca ku u shkollua, shkon në Angli, e pastaj u instalua ne Amerikë, por nuk i ndërpreu marrëdhëniet me vendin e tij. Çfarë të reje solli ai në mendimin dhe kulturën shqiptare, por edhe anasjelltas, pasi ai ka patur marrëdhënie me personalitete të huaja të asaj kohe. Si e ka prezantuar ai Shqipërinë në sytë e të huajve?

Duke jetuar jashtë, Konica thelloi njohjen me botën dhe në të gjitha rastet e paraqiti Shqipërinë në sytë e tyre si vend i jashtëzakonshëm, madje gati krejt ndryshe nga kritikat e ashpra që hidhte mbi shqiptarët, me jo pak mungesa. Ai në shaqërinë mendjembyllur shqiptare solli të menduarit kritik, që bën të mundur daljen nga shpërgjumja, por pati njohje të shumta dhe bëri vlerësime për kulturën perëndimore. Konica ishte sqimatar në portretizimin e Shqipërisë para të huajve, përgjithësisht e ruajti ekulibrin në komunikim me të huajt, për atë që përfaqësonte atdheu dhe kombi shqiptar.

-A është vlerësuar sa duhet figura e Konicës nga shteti shqiptar?

Edhe Konica kaloi nëpër kalvarin e pohimit, dënimit dhe të rikthimit, dhe për secilën situatë, shteti shqiptar, monarkia e bëri ambasador, diktatura e ndaloi, kurse demokracia, aq e brishtë shqiptare, e riktheu, së paku si emër, ndonëse Konica i përket kulturës, letërsisë, një përmase më përtej përkohësisë së secilës formë shtetërore.

-A ka ende vepra të pabotuara nga krijimtaria e Konicës?

Përgjigje: Fakti që Fotaq Andrea para disa vitesh zbuloi në Francë dy tekste romanesh, në frëngjisht të Konicës, ose letra të autorit në SHBA, tregon se përmasat e Konicës janë shumë më tepër, nga sa njohim, mbase letërkiëmbimi i autorit, mbetet ende në hije.

Studiuesi i shkruan Platinise: Shpëtoni futbollin nga dhuna!

by

Nga Behar Gjoka*/
Zoti Platin!
Një lojëtar i madh, një yll i futbollit europian dhe botëror, tani keni në dorë shansin të mos tregoheni njeri i vogël dhe një bashkëfajtor me dhunuesit.
Në asnjë rrethanë, nuk barazohet dhunuesi me viktimën. Nuk besoj se është e ligjshme të fishkellesh himin e kujtdo kombi. Nuk besoj se është e ligjshme dhe humane të thërrasësh në korr, vdekje shqiptarëve, siodmos në një fushë ku luhet futboll… Nuk besoj se ka ligj, që të justifikoj hedhjen në fushë të shisheve, gurëve, fishekzjarreve… Arbitri e ndali ndeshjen për shkak të fishkezjarreve dhe ai është një anglez i urtë dhe që e ndërpreu ndeshjen në kohën e duhur… Këto dhe të tjera dhunime, vepra anti sport, ngjanë para se në qiell të vinte flamuri, një lojë që erdhi si befasi… Fillimisht serbët therriten Putin, se menduan për ndonjë truk të atit shpirtëror të pansllavizmit dhe panortodkosisë… Kur panë se ishte flamuri shqiptar u irrituan… Nuk dua të besoj se ju i merrni seriozisht përrallat serbe mbi fjain e shqiptareve, të lojëtarëve që ishin në fushë… Përqasja me një bombë nga ana juaj ishte zhgënjyese, ishte një ikje nga përgjegjësitë që keni për fubollin… Dëshpëruese kur avokatia, pa asnjë bazë logjike, pa asnjë fakt, vihet në gojën tuaj, edhe për një fakt të thjeshtë, sepse ajo është nën hetim dhe nuk ka vlerë të nënvizoni fajësinë para verditkit… E verëta ishte e qartë, bota e pa, nëse nuk do të shohësh, më keq është për sportin. … Lojtarët serbë deshën ta dhunonin simnbolin-lodër… Nuk di a ka ndonjë francez, madje edhe ju vetë z. Platini, që do të lejonte dhunimin e flamurit të Francës?… A ka ndonjë serb, grek apo rus, që do të lejonte një gjë të tillë?…Duke e shpallur të paligjshëm flamurin, po kush është fjatori? Lojëtarët shqiptarë që ishin në fushë nuk e sollën, këtë e pa edhe i verbëri… Se ai erdhi nga qielli… Thonë se kur nuk ke fakt, ose kur kërkon që t’i shtrembërosh ato, i kërkon argumentat në qiell kur ato janë në tokë… A është e ligjeshme të qëllohet me mejete të forta nga tifozi një lojtar në fushë! A ka ligje që justifikojnë praninë e tifozave në fushë? A ka ligje që mbrojnë gjestet antisportive, antinjerëzore, sjelljet raciste? A ka kund ligj që forcat e sigurisë të bëhen palë me huliganët? Nuk dua ta besoj se një lojëtar i madh, një yll i futbollit, të cilin e kam adhuruar për lojën e bukur, si Mishel Platini, do të jetë pjesë e dhunimi te futbollit… Pak rëndësi kanë pikët, kur u rreziku seriozisht jetë e futbollistëve tanë… Falë qetësisë së futbollistëve tanë u shmang tragjedia… Hapini sytë mirë, provat janë të gjitha… E vërteta nuk mbulohet me shoshën e propagadës së verbër serbe… Shpetoni futbollin nga dhuna… Barazimi i dhunuesit me viktimën do të thotë humbje e bukurisë së futobollit… Barazimi i dhunuesit me viktimën, do të legalizonte precedentin, ku radhën do ta ketë Portugalia, Danimarka, pastaj me radhë të gjitha ekipet europiane, e mandej edhe ato të botës… Jepni drejtësi për hir të futbollit, edhe për shqiptarët, për futbollin e tyre, që në këto eliminatore po shfaqet fuqishmë, përndryshe do të mbaheni mend si shkatërruesi i lojës që bashkon, i lojës më të bukur në botë… Keni shasin të shpëtoni nga vetja Zoti Platini… Futbolli dhe barabria nuk ka gjasa të takohen, sepse i bie që loja të barazohet me luftën… Keni në dorë fatin e futbollit, por edhe që të shpëtoni veten nga makthet e dhunuesve…
* Per Diellin e dergoi autori

Vijimësia e dështimit të konkursit letrar

by

Nga Behar Gjoka*/

Edhe kësaj radhe, ashtu si në gjithë këto mote, Ministria e Kulturës, me gjasë juria e ngritur prej saj, kohë më parë, bëhet gati të shpërndajë çmimet letrare të radhës. Siç po thuhet në njoftimin e kësaj jurie, këto çmime kanë të bëjnë me botimet letrare, studimore dhe përkthimore të vitit 2012. Dështimi i këtij viti, le ta themi qysh në fillim, në punën e çmimeve letrare, të këtij dikasteri, në fakt është vijim i dështimit, që ka ngjarë qysh në krye të herës, diku në fillimvitin 2007, kur u konceptua pikërisht , në këtë formë, të një konkurrim vetëm brenda institucioneve të kulturës, dhe jo me konkurrim të lirë dhe të drejtpërdrejtë, të autorëve dhe teksteve. Kjo sepse, së pari, vlerësimet do të bëheshin me emra shkrimtarësh, dhe po të nisesh nga emrat e shkrimtarëve, vihet re se nuk përfaqësohet aspak letërsia arbëreshe, si dhe ajo e trojeve etnike. Pra, a nuk përbën një dështim konceptual kjo formë, që do të duhej përfshirë në procesin reformues dhe pastaj të realizohej ndarja e këtyre çmimeve? Vetë përcaktimet me emra shkrimtarësh, nga ana tjetër, simbas logjikës formale, lënë jo pak për të dëshiruar, sepse ta zëmë çmimi Fishta për esenë, jo se ai nuk e ka lëvruar atë, porse ai përpara së gjithash është poet, epik, satrik dhe lirik, përpara se sa eseist. Shkenca letrare, madje edhe këtyre mësimdhënëseve, që janë pashkëputshëm të pranishëm në shpërndarjen e çmimeve letrare, për esenë, kanë vënë në krye Faik Konicën, i cili këtu përfaqësohet me kritikën letrare, kur për kritikën letrare mundet të ishte Arshi Pipa, Ibrahim Rugova etj. Debati i zhvilluar aso kohe, bëri të mundur që të shmangej çmimi për përkthimin me emrin e Kutelit, sepse ai është prozator, dhe përkthimin, më tepër se sa kënaqesi e pati detyrë ndëshkuese, prej fitimtarëve të pushtetit. Po ashtu, dështimi më i prekshëm dhe tepër funksional, duket në mënyrën se si organizohet vetë konkursi i çmimeve letrare, ku përfshihen vetëm librat e botuar në Shqipëri dhe që kanë marrë ISBN në Bibliotekën Kombëtare, që do të thotë se nuk konkurron letërsia shqipe, kudoqë shkruhet, në trojet etnike dhe në diasporë, por vetëm ajo që shkruhet brenda kufijve shtëtëror. Lëre pastaj që jemi në situatën e një përzgjedhje, librash dhe autorësh, edhe më absurde nga sa mendohet, madje pa lirinë dhe dëshirën e pjesëmarrjes, sepse juria e çmimeve letrare, shkon dhe përzgjedh vetë ato libra që parapëlqen, duke krijuar kështu shanset e abuzimit, që pa nisur ende konkurrimi, si dhe e bën funksionale ndarjen e çmimeve letrare, simbas klaneve të caktuara, duke krijuar kështu pamjen e plotë të një korruptimi të pastër kulturor. Praktika e ngritjes së jurive të këtyre çmimeve zyrtare, një histori e një qarku të mbyllur, mbase përbën thembrën e Akilit, por edhe majën e ajsbergut të dështimit përfundimtar të organizimit të këtij konkurimi, për të kuptuar se si është punuar për të patur nën kontroll të plotë situatën, por që në distancën e kaq viteve, ka qenë vetëmse një dështim i vazhdueshëm. Një praktikë, ku ulet hoxha dhe del prifti, pra fituesi i vitit të kaluar është në juri, dhe pastaj ulet prifti dhe ngrihet hoxha, për ta mbajtur nën kontroll dhe në një qark të mbyllur gjithë procesin e çmimshpërndarjes. Mbetet emblematike thirrja e akademik Ali Aliut, një nga anëtarët e jurisë së vitit të kaluar e cila u dha në media, se ajo që ngjau në juri ishte e shëmtuar dhe e turpshme, që e dëshmon nga së brendshmi këtë dështim të atëhershëm, që vijon të jetë i pranishëm edhe tani, për shkak të praktikës funksionuese, ku fituesi i radhës kalonte në juri, pra që të ulet hoxha që të dalë prifti i radhës. Dhe në këtë jurinë e tanishme, pra të konkurimit të vjetshëm, të shëmtuar dhe të turpshëm, simbas Ali Aliut, janë një pjesë fituesve të vjetshëm. Asnjëherë, nuk është gjykuar për fituesit, sepse e meritojnë apo jo, ata vetë nuk kanë ndonjë faj, por për procesin e konkurrimit, për mekanizmin e mykur, që është kthyer në një makth të përvitshëm, të një qarku të mbyllur, ku dihen fituesit dhe shpërndarësit e çmimeve letrare. Kështu, sa për të kuptuar shpërdorimin e funksionimit të jurive, këtyre moteve, nga çmimndarësit e njohur të kësaj periudhe, janë dhënë disa çmime për Sabri Hamitin, madje së fundi edhe në Panarin e librit, sa thua se nuk ka asnjë autor tjetër në trojet etnike dhe në diasporë. Megjithatë, në praktikën e funksionimit të jurisë së çmimeve letrare, të dikasterit të kulturës, tashmë ka edhe një dukuri që evidenton faktin që gjatë gjithë kësaj periudhe, pra nga viti 2005, juritë letrare janë udhëhequr, drejtuar dhe menaxhuar nga një grup mësimdhënësish të filologjikut, më saktë të Departamentit të letërsisë dhe të gazetarisë. Në pamje të parë nuk ka ndonjë të keqe të madhe, por puna është se departamente të tilla ka edhe në Shkodër, Elbasan e gjetkë, dhe mundet të bënin pjesë edhe të tjerë specialistë apo ekspertër të letërsisë. Praktikisht, kjo rrethanë absurde në kohëzgjatje dhe në menaxhimin e procesit, ka sjellë që të njëjtët njerëz, shumica të po këtij rrethaku, që të jenë ose fitues ose në juri. Kujtoni listën e fituesve të këtyre moteve, pra nga viti 2005 e në vazhdim, për të kuptuar se çfarë ka ngjarë realisht me këtë historinë e çmimeve zyrtare të MK. Lista mbizotërohet nga mësimdhënës të filologjikut, duke i vënë vulën dështimit të gjithë praktikës së organizmit dhe realizimit të konkursit letrar të përvitshëm. Po kaq, të yshtur edhe nga dëshira e kontrollimit dhe determinimit të situatës, ata ka mote që kontrollojnë Ditën e librit, kudo ku ka ndarje çmimesh, në teatër, në panarin e librit, sa që tanimë ka përshtypjen se është ngritur edhe gjykata supreme e librit, e vlerësimit dhe konsiderimit, pa e patur ligjërisht këtë tagër, ndërkohë që territori ku duhet të ushtrojnë pushtetin e tyre është Filologjiku. Mbi të gjitha, prania e tyre, në shumicën e rasteve të ndarjes së çmimeve për librat, ka krijuar shijen e vlerësimit të zyrtarshëm, por edhe brenda një klani të caktuar. Është e dështuar praktika e përfshirjes në juri e personave të punësuar në ministri, gjë që ka ndodhur, me shumicën e jurive të këtyre viteve, që e implikon drejtpërsëdrejti insititucionin. Ripërshirja në këtë debat për mënyrën se si ndahen çmimet letrare të MK, erdhi për tre arsye: E para: Gjatë këtyre viteve, vazhdueshëm nga komuniteti i shkrimtarëve, në media ka patur debate dhe kundërshti, që kanë rënë në vesh të shurdhër. E dyta: Këtyre kohëve, nga ana e kësaj ministrie, është folur për një proces të thellë reformimi, dhe fakti që vijon ndarja e çmimeve letrare simbas platformës së vitit 2007, do të thotë se ky aspekt është lënë jashtë vëmendjes së reformës për librin. Së treti: Është rasti për të hapur një debat, real për ta çliruar MK nga detyrimi për të dhënë çmime të zyrtarshme, por e duke vijuar mbështetjen financiare, dhe kjo praktikë, të kalojë në mjedise të pavaruar nga shtetit, nga platformat politike dhe arsimore, të çdo qeverie. Prandaj, më tepër se sa dorovia e radhës, për fituesit e rastësishëm apo me vend, ka vend për të vënë piketat, se nuk ka kohë dhe hapësirë për shpërdorimin e parave të taksapaguesve, në mënyrë që të mbyllet periudha e dështimit të konkursit letrar, që udhëhiqet nga dëshirat e klaneve të ndryshme.

*E dergoi autori per “Diellin”

“E mbsuame e krishterë” – e Lek Matrëngës dhe fillesat e traditës letrare arbëreshe

by

Shkruan: Behar Gjoka, studiues-shkrimtar/

Vepra e “E mbsuame e krishterë”, botuar në vitin 1592 në Romë, është përkthim nga italishtja i librit të jezuitit Landesma. Simbas Selman Rizës : … gjithë veprën e tij të njohur prej nesh e përbën vetëm ky përkthim 28 faqesh të shtypura formati të vogël, së bashku me një letër kushtimi italisht e me një këngë të përshpëritshme shqip e italisht. , shënon veprën e shkrimtarit të parë arbëresh, e Luca Matranga (1560-1619). Tekstet që trashëgojmë prej tij, ndërkohë përbëjnë zanafillën e shkrimit të arbërishtes. Ky tipar vihet në dukje, më herët, nga Mario Roques , teksa shprehet: Vepra e tij, me gjithë përmasat e kufizueme, a^sht me interes si dokumenti ma^i vjetër i shqipes jugore i bartun në Itali. Afërmendësh, që ndërmjet shenjave që ngërthen, është hedhur dritë:

– Fakt historik, i shkrimit të arbërishtes/toskërishtes, që pason Meshari-n e Gjon Buzukut, të vitit 1555. Rëndësia e veprës së Matrëngës është e dyfishtë, sepse nga njëra anë bëhet dorëzanë e vijimësisë së shkrimit shqipes, dhe në anën tjetër, luan rol parësor si shkrim i shqipes, në diasporën arbëreshe. Nëse Meshari, e shkundi nga mugullimat e kohës gjellimin e shqipes, përkundër e në vazhdimësi, vepra e “E mbsuame e krishterë”, e Matrëngës, i zgjeroi hapësirat e shqipes së shkruar. Prej asokohe, pashkëputshëm në të gjitha periudhat, vepra u bë nyja lidhëse e shkrimit të shqipes, si variant i arbërishtes. Vepra e Matrangës, një fakt gjuhësor; themelhedhës i variantit të arbërishtes së zonës së Horës, u bë vatra përlindëse e shqipes, që e morën me vete arbënorët e matanë detit. Materia gjuhësore, është vështruar, në dy aspekte:

a. Fakt i lëvrimit të shqipes, që buron prej rrethanave të krijuara nga Kundërreformacioni, përveç të tjerash, për lejimin e shkrimit të librave në gjuhët amtare. Kjo ide përforcohet tash së fundi, nga Matteo Mandala : Prej këtej rrjedh vendimi në thelb risor për të reformuat rrënjësisht praktikat e mësimndhënies dhe të predikimit, fillimisht duke lejuar perdorimin e gjuhëve kombëtare në mësimdhënien gojore të katektizmit, e më vonë duke autorizuar përkthimet e teksteve të katekizmit, nën kontrollin e rreptë të censurës kishtare.(bazuar në librin Mbi plitikën gjuhësore të konciliti të Trentos

b. Paraqet nevojën e ngutshme të përkthimit të katekizmave, breviarëve, doktrinave fetare, përgjithësisht të librave fetarë, për nevoja dhe dobinë fetare, të komunikimit më të zgjeruar me ritet, sakramentet dhe normat e besimit katolik.

Përveç këtyre përcaktimeve, historike dhe gjuhësore, librit përçon dëshmi të tjera:

– Fakt i dokumentimit të shkollës së parë shqipe, në mjediset e arbëreshëve. Ky moment përmendet dhe argumentohet nga Dr. Jashar Rexhepagiç , Mendim pedagogjik hasim edhe në “Katekizmin” e arbëreshit Lekë Matrënga, i cili e përktheu këtë vepër…Ky formulim ka rëndësi të posaçme pedagogjike dhe ka këtë përmbajtje: “Unë sa të jamë gjallë nuk do të mongoj … të ndihmoj fëmijët për hirë të tyre të bëhem edhe vetë fëmijë që ata të përfitojnë sa më shumë.

– Fakt i fillesave të traditës letrare të variantit të arbërishtes, që ka mbetur në hije, ose është pohuar përciptazi. Shqyrtimi i tekstit të poezisë dhe të letrës kushtesë, përveç të tjerash, që bartin edhe shenjime artistike, do të hidhte piketa të tjera. Prania e letrares në shkrimin e Matrëngës, gjallon në dy esencat shkrimore:

A – Pjesa e materies, e cila nuk lidhet me lëndë e përkthyer, që përfshin poezinë Këngën e Përshpirtshme.

B – Në letrën kushtimore, ku përmes pohimit të autorit, evidentohet natyra dhe qëllimi i veprës së botuar prej tij.

Teksti i përkthyer, katekizmi i dialoguar, ka gjetur hapësira verifikimi dhe interpretimi. Studimet e kryera, nga filologët dhe albanologët, qysh nga G. Petrotta , M. Rokue , E. Çabej , S. Riza, R. Smajli etj. , për të mbërritur gjer tek botimi monografik, i të gjithë varianteve të veprës së Matrëngës, nga Matteo Mandala , kanë hedhur dritë mbi shumicën e çështjeve, si lëndë gjuhësore. Ndërkaq, studimet letrare, nuk i kanë kushtuar vëmendje, për të përcaktuar tiparet fillimtare të traditës letrare të variantit të arbërishtes.

Letërsi e kontekstit

Ndaj veprave të letërsisë së vjetër, në rrafshet e qëmtimit të vlerave letrare, është ecur në dy binarë:

– Lexim antifetar, utopik dhe ideologjik, në mjediset e Shqipërisë, që ka theksuar shenjat historike dhe gjuhësore. Në anën tjetër, tejqyra paragjykuese, ka heshtur dhe minimizuar, praninë e vlerave letrare. Në lidhje me Matrëngën, është këmbëngulur mbi vlerat përkthimore të veprës.

– Lexim fetar, brenda kontekstit fetar, që merr udhë qysh me përcaktimin e letërsisë së vjetër, pra edhe të veprës “E mbsuame e krishterë” të Lek Matrëngës, si filobiblike.

Kuptohet që optika e leximit, verifikimit dhe shqyrtimit, në rrafsh fetar/biblik, është një hap cilësor, që e pranon faktologjinë e shumëfishtë, pra edhe letrare. Me gjasat e krijuara në parashtrimet e reja, teorike dhe praktike, për të lexuar veprat e Buzukut, Matrëngës, Budit, Bardhit, Bogdanit, Kazazit, Varibobës e të tjerë, ka hapësira të reja, për të zbuluar kumtet që ato bartin. Prania verifikuese, në rrafsh fetar/biblik, nxorri në dritë, me disa shtresëzime, periudhën së parë të letrave shqipe. Evidentohet epoka përlindëse e gjuhës dhe letërsisë shqipe, që identifikon historinë e mbijetesës, praninë e qenies arbnore/shqiptare, si dhe të shqipes së shkruar. Termi letërsi filobiblike, ka sjellë pranimin e ekzistencës së letrares, ku ndërthuret prania e tekstit me kontekstin e botimit. Rrethanat historike dhe fetare, gjuhësore dhe letrare, që sollën botimin e veprave, e pamundësojnë funksionimin jashtë këtyre konteksteve, si proces leximi. Kontekstet botuese të këtyre veprave, lidhen:

– Me Kundërreformacionin e kishës për lejimin e gjuhëve amtare në kryerjen e ceremonialeve fetare, të hapjes së shkollave dhe botimit të librave në gjuhët amtare.

– Bashkë me lejimin e librave, kisha kalotike, normativizoi karakterin kontrollues, të institucionit të censurës. Në rastet kur gjykohej, se nuk janë përmbushur rregullat librat, ktheheshin për redaktim ose ndaloheshin fare. Nga parashtrimi mbi natyrën e librave të shekujve 16 dhe 17, pra që shoqëroheshin me lejen e Papatit, kuptohet se kemi të bëjmë me literaturë specifike:

– Të kontekstualizuar për nevojën e kishës, për të zgjeruar komunikimin me grigjën, si dhe mbi përpjekjet e popujve të Europës për të identifikuar ekzistencën e tyre, me anë të librave shkruar në gjuhët amtare.

– Të materies së bashkëshkruar, fetare, diturake, shkencore dhe letrare, realizuar në një hapësirë të vetme gjuhësore.

Literatura në gjuhën shqipe, e kësaj atmosfere, ku përfshihen librat e Buzukut, Budit, Bardhit dhe Bogdanit, shpalohet me anë të variantit të gegnishtes, ndërsa Matrënga lavron arbërishten. Pohimi i Ibrahim Rugova : Po ashtu duhet që kjo letërsi të bëhet objekt studimi jo vetëm i gjuhësisë historike dhe i historisë së letërsisë në plan serik, po edhe objekt i kritikës, i intrepretimit dhe teorisë së letërsisë, pra ta forcojmë planin sinkronik të studimit dhe vështrimit të saj, sepse kështu do të saktësohen e shpjegohen shumë çështje e fenomene të letërsisë së Rilindjes e të letërsisë së mëvonshme. Pjesë unike e kësaj literature, si dhe e kontekstit shkrimor, është edhe vepra e Lek Matrëngës. Kuptohet, se njohja e kontekstit shkrimor, pra të një literature specifike, nuk ka gjasa që të imponojë rrethanën e leximit të kësaj literature, sërish dhe vetëmse në këtë kontekst. Dija teorike, në anën tjetër, e zgjeron hapësirën e komunikimit, përmes idesë së Borges-it , kur shprehej: Koha e veprave nuk ëshrtë koha e kufizuar e të shkruarit, por koha e pafundme e të lexuarit; hapësira letrare është kujtesa e njerëzve. Në librat e shekujve 16 dhe 17, ka mundësi që të ndeshemi me dy rrethana:

Së pari: Lartësynimi për t’i verifikuar si gjithëvlerësi e bashkëshkruar, ku tekstet gjuhësore bartin vulën historike, rrezatimin fetar, po kaq rrezëllimat letrare.

Së dyti: Heqja dorë nga hamendësimet, se prania e gjurmëve fetare dhe historike, kanë fshirë vlerat letrare.

Atëhermë, ka gjasa, që të lirohemi nga pengu i kontekstit shkrimor, e të zbresim në fushën e leximit dhe shqyrtimit të teksteve. Në këtë proces, zbulues dhe rivlerësues, të shqipes së shkruar, ndërfutja e kontekstit të leximit bashkëkohor, është vatra që rivlerëson trashëgiminë librore të mesjetës shqiptare. Konteksti leximor, varësisht teorive letrare moderne, ka gjasa që na mundëson shansin që të nisim leximin real të kësaj trashëgimie. Pjesë e leximit real, të teksteve të letërsisë së hershme, padyshim që është:

– Braktisja e leximit antifetar të kësaj trashëgimie, pra edhe të veprës së Lek Matrëngës, si mos shqyrtimit i teksteve edhe në dritën e shenjave letrare.

– Riformulimi i optikës së leximit fetar/biblik, të kësaj trashëgimie, të materies së veprës “E mbsuame e krishterë”, në kontekstet e leximit të tekstit, të rrafsheve tërësore të kësaj vepre. Leximi biblik, pavarësisht arritjeve, në një kuptim e mban të mbyllur këtë trashëgimi, në kontekstin e kohës shkrimore dhe të një leximi tematik.

Kundrimi i tekstit, i fjalës së shkrimtarit, në rrafshet e komunikimit dhe të kumteve, kinse letrare, që buron nga energjia e fjalës, si nëntekst dhe obligim kërkimor, tanimë nuk ka shkaqe thelbësore, që sërish të vonohet.

Teksti poetik i Matrëngës

Vargjet e Këngës së Përshpirtshme, përfaqësojnë të vetmen pasuri poetike, që trashëgojmë, që është shkruar në shqip dhe latinisht, përcjellin këtë situatë:

Gjithëve thëres, kush do ndëlesë,

të mirë të krështë, burra gra,

mbë fjalët e Tinëzot të shihi meshë,

se s’ishtë njerii nesh çë mkatë s’kaa;

e lum kush e kujton se ka te vdesë,

e mentë bashkë mbë Tënëzonë i kaa,

se Krishti ndë parrajsit i bën pjesë,

e bën për bljr të tij e për vëlla.

Kemi një poezi fetare, në frymë dhe mesazh, në teknikën shkrimore, e cila përbëhet nga tetë vargje, që janë realizuar me numër rrokjesh të ndryshme, ku mbizotëron përdorimi i njëmbëdhejtërrokshit. Megjithatë, vepra monumentale “E mbsuame e krishterë”, e Lek Matrëngës, shkruar në arbërisht, për shkak të pranisë së vargjeve, ndërkaq përçon fillesat e traditës letrare. Materia e vargjeve, ofron një situatë specifike, të bashkëshkrimit sinkretik, që ngërthen disa tipare:

– Me këto vargje, të natyrës fetare, një lutje dhe përgjërim drejtuar besimtarëve, dokumentohet poezia e kultivuar në letrat shqipe, duke shënuar cakun e fillimit të poezisë autoriale.

– Me librin e parë të arbërishtes, lajmërohet një situatë e shkrimit të poezisë, që përçon vlera estetike, me veprën e Jul Varibobës, Jeronim De Radës, Zef Serembes, Zef Skiroit etj.

Duke bartur këto atribute, shenjuese dhe identifikuese, tashmë del si parësore, analiza e vargjeve në rrafshet përbamëse:

A – Përmbajtësore: Një materie fetare, në formën e lutjes.

B – Utilitare: Të mundësojë përjetimin e besimit si akt pastrues dhe shpëtimtar.

C – Artistike: Të ekzistimit të poezisë, në bashkëlidhje fetare me vlerën artistike.

Vetëm një marrëdhënie e vlerës së këngëtimit, me dobinë e këngëtimit në vargje, na mundëson hyrjen në marrëdhënie të kësaj natyre, ku poezia dhe vargjet ndikojnë për të përçuar uratën e Perëndisë.

Letra kushtimore

Pjesën e trashëgimisë së autorit, që pamëdyshje bart shenja autoriale, hyn edhe letra kushtesë, që përgjithësisht sjellë atmosferën e kohës, situatën e nevojës për hapjen e shkollës shqipe. Përveç të dhënave me vlerë që sjellë:

– Mbi përpjekjet e bëra nga vetë shkrimtari për të realizuar me çdo çmim përkthimin e këtij katekizmi.

– Lidhja e përkthimit të librit me nevojën që të shërbente si libër për djemtë dhe vajzat e krahinës, që të mësonin më lehtësisht doktrinën e krishterë, por edhe që të shkruanin gjuhën shqipe.

– Ndryshimet e bërë në drejtëshkrim, sidomos mbi diftongun, domethënë o a, o e, o u,.

Epistolari, ku përfshihet edhe letra e kushtimit e autorit, për mënyrën dhe mjetet e komunikimit, në atë kohë, ishte një komunikim personal, pra thelbësisht autorial. Nëse relacionet e përhapura në atë kohë, ishin pjesë e detyrimit institucional, letrat/epistolari, ishte një marrëdhënie e një natyre tjetër, më tepër autoriale dhe specifike. Prandaj, mbas pasthënies së Mesharit, Kushtimorja e Matrëngës, është dëshmia e dytë e shkrimit të prozës autoriale në gjuhën shqipe, që mandej me P. Budin, epistolari shndërrohet në një komunikim organik, duke shkuar në 171 faqe prozë, të konceptuar si epistolar. Megjithatë, vlera e fillesave të traditës letrare, mbetet e lidhur ngushtësisht me natyrën e katekizmit. Kjo situatë mbrohet nga Matteo Mandala , ku theksohet: Qoftë Letra e kushtimit, qoftë edhe versioni shqip i Këngës së përshpirtshme, përputheshin me praktikën e botimit të Doktrinës së krishterë të Ledesmës. , që do të thotë ka udhë të gjatë për të mbërritur tek pranimi i shenjave letrare të pranishme në veprën e Matrëngës.

LUKË MATRANGA

KUSHTIMORJA

drejtuar arkipeshkvit të Monrealit, kard. Ludovik II de Torres, zotëri i Shtetit të Monrealit, të cilit i përkiste Piana dei Greçi:

“Duke qenë se kam njohur me përvojën time prirjen aq të drejtë, madje të dalluar që Zoti jonë mëshirplotë ka denjuar t’i japë Z. T. fort të Përndritun dhe të Përnderuem për t’iu gjendur në ndihmë shpirtërave në përgjithësi, dhe në veçanti vasalëve të tij shqiptarë; kam gjykuar se do të bëja diçka mjaft në përmbushje të dëshirës tuaj, nëse do të merrja përsipër ndonjë mùnd të dobishëm për shpirtërat e vasalëve që keni në këtë tokë tuaj të grekëve shqiptarë. Për këtë arsye, duke ditur se për Z. T. fort të P.un dhe të P.ruem ka fort rëndësi që djemtë dhe vajzat të ushtrohen në doktrinën e krishterë, jam përpjekur të bëj një përkthim të saj në gjuhën tonë amtare shqipe, i vetëdijshëm se italishtja që është përqark nuk kuptohet mirë nga njerëzit tanë. Gjë që e kam bërë për më tepër me mjaft dëshirë, kur kujtoja se do të ishte për Z. T. fort të P.un një vepër tepër e mirëpritur. Dhe tashmë ka nisur të mësohet me shumë solemnitet, me shumë kënaqësi dhe gëzim prej popullit, sa jam i sigurt se, nëse do të kishit qenë i pranishëm këtu, prej gazmendit shpirtëror do të ishit ngazëllyer për këtë. Dhe tashmë shumë djem në moshë të vogël për befasi të popullit e kanë mësuar në pjesë të madhe, dhe ajo që më tepër na shkakton habi, vajzat në këtë ushtrim tashmë ua kalojnë djemve edhe në numër edhe në dije.

Kam dëshiruar që këtë mùnd timin t’ia kushtoj Z. T. fort të P.un si zotëria dhe mbrojtësi im, duke shpresuar se do të mirëpritej; dhe përveç se do të jetë e dobishme për popullin e grekëve, do të jetë gjithashtu e mirëpritur në disa qindra fshatra ku, në Kalabri dhe Pulje, gjenden njerëzit shqiptarë.

Duke denjuar pra Z. J. fort i P.un e i P.ruem të pranojë nga një shërbëtor i tij i përunjur këtë dhuratë të vogël, dhe bashkë me të shpirtin me të cilin ua ofroj, që sigurisht tjetër gjë nuk e ka vënë në lëvizje, përveçse lavdia që shpresoj se do t’i vijë prej saj si rrjedhojë Z. T., dhe kënaqësia që besoja se do të merrnit ju prej kësaj.

Dhe që kjo vepërz të mund të praktikohej nga të gjithë, kam bërë dy gjëra për dy vështirësitë që rridhnin në shqiptimin e kësaj gjuhe shqipe.

Pikësëpari kam vënë në mënyrën e greqishtes letrare thekset përmbi diftongët, gjë që do të ndihmojë mjaft për tu shqiptuar mirë. Pikësëdyti jam kujdesur për një vështirësi të madhe që kanë grekët shqiptarë në shqiptimin e njëfarë tingulli që pothuaj lipset në çdo diftong. Dhe për të qenë krejtësisht në dijeni të plotë Z. J. fort i P.un duhet të dijë se shqiptarët pothuaj në çdo fjalë kanë një farë tingulli që bëhet me hundë, dhe megjithatë nuk është zakonisht zanore e veçantë, domethënë o a, o e, o u, por hera-herës vetëm një tingull që bëhet, siç kam thënë, me hundë. Prej nga kam vënë për shenjë, kur lipset një tingull i tillë, ose zanore e shqiptuar me hundë, një a diftong. Këtë do ta kuptojnë mirë me këtë rregull shqiptarët, kurse mjaft vështirësi serioze do të hasin të tjerët deri kur me anë të praktikës do të mësojnë shqiptimin.

E gjitha kjo ka qenë e nevojshme të paralajmërohet në këtë kushtimore, me qëllim që ky mùnd i vogël i imi të jetë më i dobishëm dhe të praktikohet më lehtësisht. Dhe unë përsa të jem gjallë nuk do të kursehem (siç kam bërë gjithë këtë kreshmë) të gjendem pranë fëmijëve, dhe në të mirë të atij që për ne quhet fëmijë, të bëhem fëmijë, mjaft që të përfitojnë shërbëtorët tuaj vasalë, siç kanë përfituar deri më tash, që çdo festë fjalë pas fjale të thuhet prej të gjithëve, duke u përgjigjur ata me shumë zell të krishterë; se sigurisht është mrekulli që nëpër rrugët tona nuk dëgjohet tjetër, veç zëra fëmijësh duke recituar doktrinën në gjuhën shqipe. Qoftë krejt lavdia Zotit Tonë prej të cilit lus për Z. T. fort të P.un e të P.ruem gjithë më të lartën e hireve të tij.

Nga Piana dei Greçi, më 20 mars 1592.

Vasali i përvuajtur i Z. T. të Përndritun e të Përnderuem

LUKË MATRANGA”

Migjeni-uragan i panderprere

by

Nga Behar Gjoka/
Vepra letrare e Migjenit, në poezi dhe prozë, duke qenë moderne, njëherit ura ndërlidhëse me letraren e hershme, pati dhe ka një shkëlqim të beftë dhe të paimagjinueshëm. Shenjat autoriale dhe estetike, moderne dhe të mëvetësishme, gjuhësore dhe letrare, kanë të bëjnë me tekstet e tij, ndonëse prej amshimit të largët, qw tashmw mbushi 75 vjet i shuar nga jeta, rrezaton dritë dhe art të përveçëm. Në kuptimin fizik, për shkak të ndarjes nga jeta shumë përpara kohe, Migjeni ikën nga bota e të gjallëve në moshën 27 vjeçare, një fikje e parakohshme. Kurse, si shenja artistike, në poezinë novatore, si dhe në larminë e shkrimit të prozës, ai është një uragan i shkrimit letrar nw gjuhwn shqipe. Njw uragan qw nw kuptimin fizik ndërpritet përpara kohe, por njw uragan arti, si frymë dhe veprimtari shkrimi, që e vijon mbijetesën e vetë, fluturimin e pandalshëm, sot e gjithë ditën. Në kuptimin dhe shenjimin letrar, si tekste dhe poetikë shkrimore, hyri si një uragan dhe solli përmbysje etike dhe estetike, gjuhësore dhe letrare, si askush tjetër në letrat shqipe, të kohërave moderne, në poezi dhe prozë, në sendërtimin e një poetike shkrimore të përveçme, të patejkaluar ende në sendërgjimin e letrares në letërsinë shqipe. Mjerisht, tashmë që kemi nevojë më shumë se sa kurrë, si moral dhe frymë letrare, si mbijetesë dhe teknikë shkrimi, si qëmtim letrar dhe gjuhësor, pikërisht gjatë kësaj ndërkohje, ndaj tij dhe veprës së gjerë letrare, heshtim madje edhe më tepër dhe në një mënyrë krejt absurde, si me thënë vetëmsa bëlbëlzojmë përpara magjisë dhe artit novator të Migjenit, madje ndonjëherë edhe në mënyrë mjerane, bëjmë sikur e dimë dhe ia njohim vlerat dhe ngjyresat e shumëfishta. Migjeni, për asnjë arsye dhe gjasë, teorike dhe praktike, shkrimore dhe estetike, gjuhësore dhe letrare, kurrësesi nuk mundet që të trajtohet si një rast i zakontë, sepse në fakt ai është unik në shumëçka, në ndërprerjen e parakohshme të jetës, e po kaq në magjinë letrare të mbyllur, në një formësim dhe shprehësi letrare. Pra, vepra letrare e tij, në poezi dhe prozë, me shtjellime të posaçme, më në fund do të duhet kundruar dhe interpretuar në sistemin ekzistencial, si dhe në modelimet e ndryshme letrare, çka na dëshmon se arti dhe shkrimi i tij letrar, në ide dhe frymë, në teknikë dhe formësimin shkrimor, është shumë më tepër mbikohor, madje në shumicën e tipareve si shkrim letrar krejt i pakohë, aq sa duket sikur poezia dhe proza e tij, fatet e jetës dhe mjerimi i skajshëm, janë shkruar në këtë kohë, pra në kohën e tanishme, si me thënë janë pjesë e bashkudhëtimit të qenies njerëzore, njëherit edhe më përtej hapësirave tona. Poezia e Migjenit, një nga dëshmitë më përfaqësuese të autorit, që përmblidhet në Vargjet e Lira, që ngërthen në substancën e vetë, caqet e plota të shkrimit poetik, si mendim dhe formësim, po kaq edhe risimet e përveçme shkrimore si vargëzim dhe poetikë, si shenjë dhe arritje letrare, duke shënuar urën e ndarjes përfundimtare me shkrimin e poezisë klasike. Tekstet poetike migjeniane, ngjizur me ndjeshmëri dhe magji shkrimore, mbeten një referencë e pashmangshme e modelimeve të shkrimit modern, në ide dhe formë, në stil dhe figurime, madje në shumicën e hapësirës teksologjike të tyre, gati–gati të paimagjinueshme. Proza e shkrimtarit, qw shpalohet në një vëllimin Novelat e Qytetit të Veriut, sendërton botën e universit artistik në këtë gjini, ku shohim realizimin e disa llojeve letrarë të prozës, të novelës, tregimit, skicës, pamfletit, fejtonit, e këto të mbramet në lëmin e publicistikës, pra duke hedhur kështu binarët e shkrimit të prozës, tashmë vetëm në rruginat e ligjërimit letrar modern, si dhe duke pasuruar kështu poetikën dhe tipologjinë e shkrimit të prozës nw gjuhën shqipe. Pra, Migjeni ynë, me atë përmasë dhe natyrë të shpaluar në krijimtarinë letrare, në poezi dhe prozë, si rrallëkush shkrimtar i letrave shqipe, veçmas i përmasës moderne, nuk përmbyllet dhe qarkohet, vetëm në hipotekat zyrtare, të akademizmit të formuar në hijet ideologjike dhe sociologjike, me mendje të mbyllur dhe që simbas rastit, artin e mjeshtrave, ose e ngrenë në zenit, ose e lëshojnë nëpër humnera, për nevojat jashtëletrare