Prof.Dr.BARDHOSH GAÇE/
Në dekadat e fundit u shfaqën mjaft zëra të fuqishëm vlonjatë në fushën e historio-grafisë, siç është e dhe rasti i poetit e historianit Idajet Jahaj, i cili, me një varg artikujsh, studimesh e monografish, ka dritëzuar mjaft ngjarje e bëma të rëndësishme të kësaj treve zulmëmadhe të Labërisë. Punimeve të tij tashmë u referohen edhe studiues të ndryshëm në Tiranë, Prishtinë e në vise të tjera shqiptare.
Me një varg punimesh e gjurmimesh të tij, si ai për Pishtarët e Dritës, mësuesit e gjuhës shqipe në Vlorë e në Labëri; për heroin Zigur Lelo; për Gratë Vlonjate në Histori; për patriotët e Bregut të Detit (Himarës), etj. etj, shkrimtari Idajet Jahaj ka krijuar individualitetin e tij si një historiograf i kohëve moderne, që i flet kohës dhe njerëzve me mesazhe bashkëkohore.
Në vazhdën e kësaj përvoje krijuese, ai na vjen tani me një tjetër vepër historio-grafike si “FLAKADANË TË HISTORISË”, në faqet e së cilës oshëtijnë gjëmimet e historisë së Labërisë, duke portretizuar me mjeshtëri shumë figura, të cilat kanë qenë përhumbur në mjegullat e kohës.
Është meritë e jashtëzakonshme e këtij studiuesi, i cili, i mbështetur në një material të pasur të botuar, arkivor, të dëshmive të ndryshme dhe krijimtarisë gojore të popullit, u përcjell brezave të rinj figura të mëdha të historisë, përfaqësues të fshatarësisë e popullit tonë në luftërat dhe përpjekjet për lirinë dhe pavarësinë e atdheut.
Duke portretizuar figura të tilla të shquara si Zenel Gjoleka, Cane Miftar Smokthina, Lulo Abaz Tërbaçioti, Selam Hasan Velça, etj, autori na çon në kryengritjet e mëdha të shekullit XIX, në Besëlidhjet dhe Kuvendet Ndërkrahinore, ku nxjerrin krye një varg prijësash popullorë, armët dhe trimëria e të cilëve tronditën themelet e Portës së Lartë dhe kancelarive të Evropës, në kërkim të të drejtave të tyre kombëtare.
Portretet e këtyre luftëtarëve të shquar popullorë, si dhe mjaft bashkëluftëtarëve të tyre, autori na i ka dhënë me shumë sqimë, me veçoritë e tiparet e tyre, me individualitetin dhe rolin e tyre historik që ata kanë luajtur duke bashkëpunuar edhe me prijës të krahinave të tjera.
Ashtu si edhe në vepra të tjera, tek ky autor të bën përshtypje fakti se këto figura ai i jep në sfondin e përgjithshëm historik, të ngjarjeve e ndodhive, ku spikat më tepër roli i tyre. Detajet, ngjarjet e bëmat janë lidhur ngushtë edhe me personalitetin e secilit prej tyre. Të tillë, ata mbajnë mbi krahët e tyre edhe këngët e gojëdhënat e kohës, që autori i ka gjurmuar aq bukur në rrjedhë të kohës.
Një vëllim më vete në këtë libër zenë edhe kapedanët e shquar të Lumit të Vlorës si: Zaçe Xhelo, Zigur Lelo, Toto Hosi, Sali Vranishti, Memo Mete Brati, Ahmet Lepenica, etj.-figura këto që shkëlqyen në përmasa kombëtare si ushtarakë e prijësa të shquar popullorë, në kryengritjet e viteve 1911-1912, në Shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, mbrojtjen e trojeve shqiptare të jugut nga intervecioni shovinist, në luftën-epope të Vlorës-1920.
Çdo njeri prej tyre është një monument i gjallë kulturor e historik.
Këto figura historike, krahas pjesëmarrjes së tyre në betejat për çlirimin e Atdheut nga monarkitë ballkanike, na shfaqen edhe me një vizion tjetër-si mendimtarë e organizatorë të shoqërive atdhetare-kulturore e arsimore si: “Labëria”, “Lumi i Vlorës”, “Mbrojtja Shkollore”, “Shtizat e Qytetërimit”, “Mbrojtja Kombëtare”, etj, të cilat gjallëruan më tej lëvizjen patriotike të kohës, por edhe përhapën më tej gjuhën shqipe, duke ndriçuar ndërgjegjen kombëtare të Labërisë.
Është meritë e studiuesit të talentuar Idajet Jahaj, i cili, në këtë varg intelektualësh e atdhetarësh të fillimit të shekullit XX, vizaton me mjeshtëri edhe portretet e veprimtarëve të shkollave e të diturive shqipe, të publicistëve të rrallë si Hamit Lumi (Vërmiku) e Halim Xhelo Tërbaçi, të cilët, me përpjekjet e tyre titanike për zgjimin kombëtar të Labërisë, u bënë pishtarë të mëdhenj të rrymës Rilindase në popull. Veprimtaria e publicistit dhe demokratit të shquar Halim Xhelo shkëlqeu edhe më vonë, si në Kuvendin zakonor të Labërisë, për emancipimin shpirtëror të popullit.
Në tërësi libri i Idajet Jahaj “FLAKADANË TË HISTORISË”, në kompleksitetin e vet, përbën një enciklopedi të figurave të shquara të Lumit të Vlorës, aq të domosdoshme në kulturën bashkëkohore historike e të brezave të ardhshëm.
Ky libër bart vlera të shumta të kulturës sonë historike përgjatë një shekulli. Krahas portretizimeve, libri është i pajisur edhe me fotografi e dokumenta, që sjellin para syve të lexuesit-ringjalljen dhe madhështinë e kësaj tradite