Intervistë me pianistin Redi Llupa, nga Amerika-performon në Shqipëri/

Intervistoi DEMIR GJERGJI/

Kur vëmë gishtat mbi tastierë na kujtohen shumë mjeshtra të tastierës, deri tek Van Vang pianist i madh kinez e shumë të tjerë, por kjo s’do të thotë që edhe ne shqiptarët s’kemi nxjerrë mjeshtra të tillë. Unë kam këtu njërin prej tyre, ai është Redi Llupa. Ai ka ardhur nga Amerika për të performuar këtu në skenat shqiptare. Por si ka arritur ai të jetë sot një nga emrat më në zë të interpretimit pianistik. Këtë do të na i thotë vetë, pra Redi, cila ka qenë rruga për të arritur deri aty ku je tani?

Kureshtja, studimi dhe mbështetja e prindërve. Studioj shumë, akoma studioj. Mbështetja e prindërve ka qënë maksimale, por kur futesh në botën e artit duhet një ingredient i tillë si kureshtja, kureshtje për të njohur botë të ndryshme në art, dëshirë të njohësh përvoja të ndryshme, njerëz të tjerë të artit.
Kur ti flet për kureshtjen unë si një njeri që vetëm e dëgjoj pianon më shkon mendja tek pjesa e pasme e pianos, tek ajo e padukshmja.
Është shumë interesante se pianoja të bën të interesuar edhe pas shkencës akustikore. Pianoja është një miniorkestër dhe kjo lloj kureshtje bëhet e pafundme kur trupi yt bashkohet me këtë krijese jo jetësore në fillim, por kur merr shpirt nga ty ajo bëhet e jashtëzakonshme.
A të kujtohet moment i parë kur ke vënë gishtat mbi pano?
Vështirë e kam ta kujtoj tani, por më kujtohet impresioni i parë nuk di se çfarë më ndodhi se brenda meje ndryshoi diçka, sikur të shpon diçka, unë kujtoj që jam impresionuar nga tingulli.
Në ç’moshë keni qënë kur ka ndoshur kjo? A të kujtohet?
Unë fatmirësisht kam prindërit muzikantë, mamja ime është pianiste dhe që në vogëli e kam prekur pianon. Dëshira për tu bërë pianist më erdhi më vonë.
Veç asaj kureshtje që ju përmendët, çfarë dhuntish të tjera duhet të ketë dikush që të shkojë me besim drejt instrumentit të pianos, që të bëhet pianist?
Mua më pëlqen që njerëzit të më etiketojnë me dhunti, por ju përmendët besimin. Profesori im Pressler, thotë “që po të kesh besim ti je i plotfuqishëm në skenë ” e po s’pate atë, pra besimin, nuk ke as shpresë, asgjë. Kjo është për të gjitha profesionet, po nuk pate ti vetë besim nuk mund të ecësh, besimi të çon tek puna, mëndja punon dhe trupi punon.
Cila ka qënë ajo fazë e vështirë e punës tuaj për tu bërë ky që jeni, ky pianist që jeni sot?
Mposhtja e mungesës së durimit, kam qënë fillimisht i paduruar doja ta mësoja pjesën shpejt, por ti luan shpejt dhe harron që duhet të kuptosh. Është si të lexosh një libër, ti mund të lexosh pesë romane a më shumë brenda një kohe të shkurtër dhe mund të mos kuptosh ç’ka shkruar Remark, Stendal e shumë mund të përmëndim autorë të tjerë. Duhet të kesh durim, dhe problemi qëndron në atë që: a përballesh ti dot me këtë apo jo? Problemi bëhet bardh e zi pastaj, ose po ose jo.
Cili ka qënë pedagogu juaj i parë dhe ç’ kujtoni në atë fazë.
Në jetë pedagogja ime e parë ka qënë mamaja ime, por në shkollë ka qënë Nadjezhda Porodini. Ajo kish besim që unë mund të zhvilloja diçka në instrument, besoj që veçantia e saj ishte që më mësoi që çdo tingulli ti jepja kuptim, ashtu si në poezi që secili varg duhet të ketë thellësi mendimi.
Po a mendoni që pedagogia juaj e parë, pra nëna juaj, është më e mira që të ka mësuar pianon, apo ke pasur të tjerë pedagogë më të mire pas saj?
Mendoj që nëna ime është pedagogia më e mirë e pianos për mua, sepse ajo më mbush shpirtin, asnjë pedagog tjetër pas nënës time nuk ma dhuron këtë kënaqësi as Porodini, as Presleri i madh, as Rodrigues apo të tjerë.
Redi do të doja të dija: periudha e Shqipërsië ç’farë vendi zë në përgatitjen tuaj për tu bërë një pianist i zoti?
Sa herë kthehem këtu edhe si turist përmbildhen gjithë kujtimet, të afërmit mësuesit, kushdo që ka kontribuar në karakterin tim. Këtu të rritet përgjegjësia dhe privilegji, e them me mburrje që jam shqiptar vij nga një vënd i vogël por me shpirt të madh. E kur luaj kompozitorët shqiptarë akoma më shumë emocionohem.
Kujton ndonjë ngjarje që të ka mbetur në mend nga vendi yt, me që vendlindja është një vend kyç në përgatitjen tënde, kur je ngjitur për herë të parë në skenë apo diçka e tillë?
Vëshitrë ta thuash me fjalë, por sa herë që vij këtu ndjej ashtu siç thotë Naimi aromën e fushave diçka ndryshe është edhe në skenë.
Mos doni të thoni që kur vini këtu ju i bini diçka ndryshe pianos?
Mund të themi që ajo influencon e ndofta një gjykues më i imirë është audienca, veçanërisht një audiencë që më ka ndjekur në disa vënde të ndryshme, unë besoj që më ndodh diçka e veçantë kur luaj në Shqipëri.
Si e gjykonit atëhere muzikën shqiptare pianistike dhe si e gjykoni tani pasi ktheheni pas një përvoje nëpër skenat e ndryshme të botës?
Pyetje shumë interesante për mua tani që pasi kam luajtur repertor të pasur edhe gjeografikisht të jap një mendim. Muzika shqiptare është rritur në vetvete se jemi në një repertor origjinal shqiptar. Une e trajtoj në mënyrë të barabartë me repertorin botëror. Të gjithë artistët shqiptarë poetë, piktorë e interpretues janë të barabartë me atë botëror.
Kur bisedon me ty padashur krijon bindjen sikur ke një jetë prej burri por unë do të gaboja në moshën tënde, cila është mosha juaj e vërtet?
25 vjeç është mosha ime, nuk di është shumë a pak por unë shfrytëzoj çastin për të studiuar e kapur gjithçka dhe jam i kënaqur që jam 25 vjeç se kam akoma shumë kohë për të mësuar.
Tani që mësova moshën tënde them se më hoqe nga arsenali i pyetjeve të mia një armë pasi doja të të pyejsa për muziken e para viteve 90 por ti atëhere ke qënë vetëm 2 vjeç. Cila ka qëne mosha kur jeni larguar nga Shqipëria?
U largova në gusht të 2005 e në tetor bëja 17 vjeç, kam qënë në një kolegj britanik në Itali ku 200 nxënës nga 80 vënde të ndryshme të botës tregonin eksperienca të ndryshme, jo vetëm si artistë por edhe si persona p.sh. shoku im i dhomës ka qënë nga Afrika, një tjetër nga Spanja, Egjipti e plot të tjera vënde. Gjuha, psikologjia e ndryshme kanë influencuar shumë. E bukur është të reflektosh çdo moment në mënyra të ndryshme.
Ç’ndodhi me ju në raport me pianon kur raporti me vendin u bë nostalgjik pas largimit tuaj nga Shqipëria, atdheun e kishit larg por e kishit në zemër?
Raporti me pianon u pasurua, pianoja është një shoqe që s’të ndahet orë pas ore, është aty, të dëgjon pa fjalë aty ku fjalët nuk punojnë më, ndërsa personaliteti im u pasurua. Këtë e them me kënaqësi pasi kam pasur fatin të jem me gjithë këto takime me njerës e kultura nganjëherë edhe ekzotike.
Student të kulturave të ndryshme, po para pedagogut si ishit, ju ishit më pranë tij se një egjyptian apo afrikan apo francez, apo ishin ata para teje.
Në muzikë mund të flasësh me gjuhën e muzikës, gjuhën shpirtërore unë mund të ndërlidhesha shumë thjesht me të tjerët, pedagogët shkojne pas egos së studentit, pra egos dhe ambicjes time për punë për tu bërë më i mirë, për tu bërë ajo që unë synoj, Pedagogët janë të hapur ndaj shpirtit tënd për tu bërë i dobishëm edhe ata donin të ishin të dobishëm ndaj meje.
Ma përshkruani dot itinerarin pasi keni ikur nga Atdheu?
Pas Tiranës shkova në Trieste në Itali në kolegj, pas Italisë stacioni im ishte Amerika me 4 vite studimi në Masachustes në Konservatorin e Bostonit ku edhe u diplomova për piano, pastaj në Indiana University kryeva masterin, aty pata mundësinë të isha student i pianistit legjendar Pressler e më pas tashmë jam në Majemi ku kam filluar doktoratën në piano dhe jam edhe asistent pedagog i pedagogut tim Rodrigues.
Ju ka çuar shansi, fati në këtë itinerar, vëmendja e pedagogëve ndaj teje apo këmbëngulja e familjes që të ka mbështetur vazhdimisht?
Mbështetjet nga familja e pedagogët kanë qënë të padiskutueshme, por propabilitetet janë shtuar me anë të punës e përzgjedhjes time, këmbënguljes se sa doja të mësoja, ku doja të arrija. Profesori im Pressler thotë që gjithmonë duhet të jetë edhe 5% fat, pra edhe fati ka bërë punën e vet, unë s’di ti përgjigjem tamam por unë besoj se është edhe puna.
Nëse në vend të kësaj tavoline do të kishit një piano, cilën pjesë do të luanit më parë?
Janë shumë pjesët që mund të luaj, por di të them që këtë vit kam luajtur çdo ditë Apasionatën e Bethovenit, kështu që do të zhytesha me pasion në të.
Juve keni patjetër një disk të regjistruar se këtë emision do ta pasurojmë edhe me pjesët tuaja.
Po pjesë kontemporane të ndryshme, një pjesë e tyre janë edhe në youtube.
Gjykimi yt për muzikën klasike që nga kolosët e saj e deri në ditët e sotme, si ka ndryshuar muzika pianistke në vite që nga koha e Chladermanit, Lan Langut etj që ju mund të na përmendni më shumë.
Pyetje interesante pasi piano ka historinë e saj të evolucionit teknologjik që kur u shpik si instrument. Sa herë që ajo evolonte si instrument evolonte edhe vetë pjesa, muzika që luhej. Pjesët klasike të Bahut kanë qenë të parat që kanë ndryshuar nga 12 tonalitete minor-maxhor, para tij bëheshin vetëm pesë tonalitete se po të bëheshin më shumë pianoja çakordohej, për këtë arsye Bahu u quajt avangard e kompleks për kohën dhe nuk dëshirohej të luhej. Apo Apossionata, me që e përmendëm, ka shkuar nga nota më e ulët deri tek nota më e lartë. Pjesët e tjera të Bethovenit nuk shkonin me këtë diapazon kështu u rrit gama, u shpërnda dhe tingulli u pasurua . Kjo ish arsyja që në disa raste Bethoveni u quajt si kompozitori që kompozonte gabim. Për kohën ai ishte i avancuar, kontemporan le të themi.. Heroika simfonia nr. 3 e Bethovenit është bërë në kohën e revolicionit francez, atëhere kishte topa, klithma heronjsh shpata etj. tani teknologjia ka ndryshuar e gjithsesi një arkitekturë që i është dhënë shpirt si janë ato të Gjirokastrës apo Beratit për shkak të dedikimit qëndrojnë. Ne prandaj luajmë Bethoven akoma, sepse ai qëndron. Pjesët kontemporane të huajat apo tonat luhen sepse reflektojnë kohën. Ne vetëm pasurohemi kemi kompjutera, avione, makina etj ashtu edhe muzika reflekton prandaj ne luajmë edhe kontemporanët tanë Aleksandër Peci dhe Ermir Bejo.
Por përse luhet Bethoven akoma, (një frazë kjo që unë do ta maj mend), nga mënyra se si ai ka kompozuar kuptohet, apo …
Këtu ndoshta do të kundërshtoj pak se mënyra se si ai donte ta luante Apassionatën ka vdekur. Ne thjesht e kemi të vështirë ta luajmë si ai donte ta luante atë. Një analitik muzicist Buczoni apo Adorno muzikant dhe filozof gjerman kanë thënë që transkriptimi i një partiture kalon tre faza: vjen nga mëndja tek pena në letër, i dyti nga zemra dhe nga mëndja tek performuesi, ndërsa transkiptimi i 3 tretë është nga performuesi tek audienca. Fundin nuk mund t’ja gjejmë është e vështirë, Bethoveni do të luhet sepse ne nuk dimë se si ai ka dashur ta luajë Apassionatën psh.
Një 25 vjeçar, pianist i zoti a mendon se zhvillimi i pianos si instrument ka ecur drejt në ditët e sotme?
Po ka ecur, është akoma në ecje po muzika bëhet më komplekse si teknologjia e saj. Po ta krahasojmë me instrumenta të tjerë si perkusionet që kanë një big bang në ditët e sotme se janë mjaft afër teknologjisë së sotme dhe mund të imitojnë shumë tinguj. Po ashtu edhe piano që ka brenda saj çekiça që përdoren në marinba ne nuk i shohim çekiçat se shohim vetëm “dhëmbët” e pianos. Mund të themi që edhe painoja është një instrument perkusional pasi është një instrument edhe me tela, edhe me taste, por gjithsesi jo perkusoinal tërësisht, Amerikanët si eksperimentuesit më të mëdhenj kanë kompozuar pjesë që duhen luajtur nga prapa pianos, jo në tastirë. Pianoja ështe dhomë e hapur ta jep mundësinë të luash edhe brenda saj.
Në vende të ndryshme, në skena te ndryshme si në Rusinë e largët, Itali a Japoni a tingëllon ndryshe e njëjta pjesë në piano të ndryshme?
Unë në Indiana pata fatin të studioja teknologji pianistike e tani di të akordoj dhe të rregulloj vetë piano. Jam çuditur sa ndryshe janë pianot me njëra tjetrën, sepse disa pjesë të saj bëhen ende nga dora e njeriut kjo i bën jo shumë perfekte. Hapësita më e vogel në milimetër jep një tingull çares tjetër dhe një piano mund të jetë vetëm për ninulla, balada dhe imagjino të bashkohet me akustikën e Veronës, Balshoj teatër apo edhe në TOB. Piano përçon ndryshimin një piano tjetër në të njëjtën skenë tingëllon ndryshe.
Madje fatntazia të çon që në Henë do të tingellojë ndryshe fare se s’ka gravitet. Por le të futemi pak në jetën tënde. Një 25 vjeçar ke qënë 18; 20 vjeçar që ka jetën e vet. Mbase me duar ke dashur të luash në fytyrën e një vajze ç’ka ndodhur me ty gjatë kësaj kohe?
Frymëzime të ndryshme normal. kam dashur të bëj edhe profesione të tjera shtyrë nga kuriozitete të ndryshme. Kam edhe unë muzën time, unë tezen time e kam poete, shkrimtare Eva Gavani, shkruan jashtëzakonisht bukur dhe kam dashur edhe unë aq pak ta imitoj sa do pak me fjalët e mia primitive. Kam dashur edhe me mjete shumë të thjeshta të pikturoj, por edhe me shkencën kam dashur të jem në kontakt të vazhdueshëm. Duke gjetur kohë për studim unë kërkoj të gjej kohë edhe për kohën time të lirë.
Në një koncert, në një sallë të mbushur plot cili do të ishte për ty spektatori ideal apo një person për të cilin do të doje të luaje, një person që të inspironte të interpretoje më mirë nga të gjitha netët e tjera në atë koncert?
Do të përdor përgjigjen e profesorit tim duke perifrazuar profesor Presslerin: nuk ka rëndësi se për kë luan por ka rëndësi se kush frymëzohet nga performanca jote, ajo është audienca më perfekte qoftë edhe një person i vetëm që mund të jetë një fëmijë, një i moshuar por që ti me tingujt e tu e ke ndryshuar sa do pak, e ke prekur atë. S’ka rëndësi numri i spektatorëve, pasi ti mund të bësh koncerte të ndryshme, albume që të gjithë ti blejnë e njëkohësisht mund të ndihesh bosh, pasi nuk je bërë i dobishëm me muzikën tënde. A ka rëndësi muzika jote për dikë? Kjo është.
Këmbëngul në pyetjen time në një version tjetër. Do të luaje në një teatër të Pekinit e pastaj në TOB, a ka ndryshim ky interpretim?
Pyetje pak e vështirë se ndryshimin vështirë ta gjesh. Se kur futesh në muzikë del me mendimin se nuk ka ndryshim, sepse audienca do të kuptojë nëse ti shprehesh, por gjithesi ka një farë ndryshimi që përbën paradoksin – është si muzika kontemporane apo si një film i regjizorit Belatar, janë filma simbolikë se nuk të japin përgjigje në moment, ti duhet ta rishohësh e rishohësh derisa ta kuptosh.
Ikën nga Amerika vjen në Shqipëri: si ndryshon Redi, pra ta lëmë pianistin një çast në marrdhënie me shpirtin tend çfarë ndodh?
Unë qëndroj ashtu si më ka bërë nëna i takoj të gjithë me të njëjtën dashuri, më i apasionuar për dituri. Shqipëria më duket si e njohur ashtu edhe e pa njohur, se vazhdimisht ndryshon.
Gjithë kjo karrierë ç’farë ju ka dhënë, ta lëmë anën mateiale ç’keni marrë prej saj? …vlerësime, diploma?
Dua ta përmledh përgjigjen kam marrë dashamirësinë, jam bërë më mendjehapur e kjo lidhet me atë që unë insistoj të jem i dobishëm për dikë, metamorfoza ime është e lidhur me këtë dhe ja ku jemi, duartrokasim.
Do të doja të dija se a mendoni se jeni në majë tani që jeni në moshën 25 vjeçare?
Jo nuk jam në majë, absolutisht nuk e mendoj, nuk e ka ndjerë në majë veten asnjë muzikant besoj. Unë kam një ambicje: dua të tejkaloj Presslerin profesorin tim. Ne studentët e tij themi që të bësh mësim me Presslerin është si të jetë Sokrati gjallë, e pra pak si shumë ego por unë dua të kaloj Sokratin (qesh)
Maja juaj është që të jeni më mirë se profesori juaj.Keni ardhur kësaj here në Shqipëri nga Majemi, për ç’motiv?
Unë isha i ftuar në Pianodrom dhe luajta disa pjese kontemporane të autorëve të juaj dhe shqiptarë, por do të vi gjithmonë në vëndin tim sepse dua të tregoj se sa më ka dhënë vëndi im, qoftë edhe thjesht gjuha shqipe më jep shumë.
Njeriu yt më i dashur që do doje të të dëgjonte në këtë intervistë të sotme?
Nuk dua të ndaj askënd nga njerëzit e mi, janë të gjithë shumë afër zemrës time kështu që s’do të veçoj asnjë. të gjithë famljen time…
Në fund, Eva Gavanit një pyetje, na ka ndjekur me vëmendje,madje është bërë ajo shkaku për tu takuar sot. Ç’dini për Redin dhe për pianon e tij.
Të flas për Redin dhe pianon e tij kam një emocion më të madh se të flas për Evën, Demirin si poet apo edhe për vetë poezinë. Redi është një produkt i shkëlqyer i prindërve të tij, i familjarëve të tij, ai fëmijërinë e tij e ka të lidhur edhe me mua e kjo më bën të ndihem mirë. Po ti rikthehem një pyetjeje tuajën, do të thoja që njeriu të cilin Redi do të donte ta kishte në koncertet e tij e ta dëgjonte në intervistat e bukura që ka dhënë këto ditë të media është mamja ime, pra gjyshja e Redit e cila e ka rritur dhe e ka ndjekur në sazhot e tij të para, e ka duartrokitur e është përlotur që kur Redi ishte fëmijë. Redi ka duart më të bukura në botë, ka qenë një fëmijë shumë human, i dashur dhe i ëmbël. Redi ka njohuri në letërsinë shqipe historinë dhe gjeografinë. Njeh mirë filozofinë si daja i tij i ndjerë, dhe unë mund të them që Redin e kam dobësi. Të telefonova se Redi ka luajtur dhe është promovuar në skena botërore dhe mua më vjen pak keq që në Shqipëri njihet më pak, por Demir Gjergji veç të tjerash do të mbahet mënd si një nga intervistuesit më të mirë të një talenti shqiptar me famë botërore, që do të kapë shumë shpejt majat. Nuk dua të të marr më shumë kohë Demir, por për gjithë buzëqeshjen, duartrokitjet dhe krenarinë ne e falenderojmë Redin familjarisht.

Intervistoi DEMIR GJERGJI