Nga Neim Zhuri/

“Historia e letërsisë shqiptare pa emrin e Dom Lazër Shantojës del e mangët dhe e varfër…”, shkruan Angjelina Çirinçone. Ernest Koliqi, kritiku që është marrë më gjatë me figurën e Shantojës, e cilëson atë jo vetëm si një nga stilistët më të ndritshëm të letërsisë shqiptare, por e përqas figurën e Shantojës me atë të Konicës kur shkruan :”Shkrimet e tij të pakta por shembullore e vendosin atë në historinë e letërsisë së Shqipnisë, pranë ma t’rafinuemit stilist shqiptar, Faik Konicës.” Një krahasim me Konicën bën edhe një nga biografët e Shantojës, Pjetër Pepa i cili, pasi vë në dukje përpjekjet për çështjen kombëtare e cilëson si penën më të fortë në publicistikë për veriun ashtu si Faik Konica për jugorët, madje nuk ngurron t’i cilësojë si”binjakë”të Shqipëisë. Në Historinë e Letërsisë Shqiptare Robert Elsie e cilëson Shantojën si poet, eseist, përkthyes… autorin e disa prozave me një stil mjaft të shkathët. Edhe Elsie është i mendimit se kemi të bëjmë me një stilist të shkëlqyer”me një stil mjaft të ngjashëm me atë të Koliqit.” Janë pjesë e stilit të tij shprehjet e limuara artistikisht të gjuhës së folur dhe të shkruar. A e meriton emri i Shantojës të qendrojë denjësisht përbri emrave të Konicës dhe Koliqit? Tashmë vepra e tij është e plotë dhe kjo u bë e mundur nën kujdesin e botuesve françeskanë dhe veçanërisht të dr. Arben Markut. Studiuesit kanë mundësinë të njihen me një vepër voluminoze me poezi, skica, elegji të shkurtra, ese, artikuj publicistikë, proza poetike dhe përkthime nga shumë autorë të njohur. Krijimtaria e Shantojës, megjithëse flet shumë për kohën, pati heshtur për një kohë të gjatë e ndrydhur nëpër faqe periodikësh të pluhrosur në dorëshkrime të mbetur gjatë nëpër sirtare. Më në fund Dom Lazri rikthehet. Shantoja rikthehet për herë të dytë sepse rikthimi i parë është në vitin 1939 pas një mungese 15-vjeçare, për shkak të përndjekjes nga regjimi i Zogut si njëri prej atyre që ideuan dhe mbështetën pa rezerva Revolucionin e vitit 1924. Më 1939 Shantoja kthehet me shpresën që Shqipërinë do ta shpëtonte vetëm perëndimi dhe në rastin konkret Italia. Shantoja, si shumica e klerikëvë që patën studiuar në perëndim dhe ishin pro perëndimorë njihte mirë rrezikun e madh që i kërcënohej Shqipërisë me vendosjen e forcave komuniste të lidhura ngushtë me jugosllavët e rusët. Kjo shpresë e Shantojës nuk do të zgjaste shumë sepse forcat komuniste erdhën në pushtet dhe bashkëjetesa e klerit me këtë lloj pushteti ishte përtej pamundësisë. Rikthimi i dytë është ai i veprës së plotë në gjininë e letrave shqipe:”Ai tashmë kthehet rishtas për mos me ik ma kurrë, mbasi as mtuesit, as barbarët nuk kanë çka me i ba atij që me jetën e vet ka tregue si mbrohen idealet” 1. Në veprën e Shantojës që kemi në dorë krijimtaria e tij nuk është ndarë sipas një kriteri gjinor, por thjesht sipas periudhave kohore: në periudhën e parë që përkon me vitet 1915-1924 gjejmë poezi të hershme të autorit, shkrime publicistike, aforizma, skica të shkurtra, humor dhe përkthime nga autorë të ndryshëm; periudha e dytë përfshin vitet 1925-1938; kurse periudha e tretë vitet 1938-1944. Poezia e hershme e Shantojës vazhdon në hullinë e krijuar prej lirikës së traditës, poezi që përmban ankthe nga trashëgimia stërgjyshore shqiptare për të kaluar nëpër një shoshitje sipas modeleve të kulturës perëndimore. “I madhi poet i popullit shqiptar, At Gjergj Fishta – nënvizon Koliqi – kishte këndue luftën heroike të shqiptarëve kundra çdo tentative armike për me thye bashkimin etnik të kombit. Shantoja lakmonte me paraqit në nji afresk të gjanë jetën familjare, me virtytet e panjoftuna, madje të keqkuptueme të saja të cilat lulëzojnë rreth vatrës ku flaka simbolizon kultin e lirisë, bazue mbi besimin te Perëndia e mbi bindjen se ndërsa asht për jetën dritë ma e nevojshme se ajri e dielli” 2. Për Shantojën atje ku ka poezi ka më shumë të vërteta sepse poezia është i vetmi mjet që udhëton lirshëm nga shpirti tek natyra e anasjelltas. Por kur Muzat prangosen, poetët lëndohen… Dhe nuk ka gjë më trishtuese se lëndimi i poetit. Me këtë lloj lëndimi në një nga këngët e rinisë së hershme do të shkruante: Ah, mos e lyp atë varg, asht shum ma mir Korimbat t’tu mos t’din ça do me than Me qenë poet e mos me qenë I lirë Me kndue me gojë kur zemërngrita qanë Tepër i ndjeshëm ndaj bukurisë femërore, Shantoja i mahnit lexuesit me sonetet kushtuar zonjës së re shkodrane. Shtrydh në vargje turbullimin e ngashërimeve që i shkakton bukuria por nuk tundohet. Për shkak të kushtit fetar heq dorë prej ndjesive tokësore. Gjithsesi, ajo që lë të shkruar tek kolona e soneteve:”Për një puthje të vetme”( pseudonimi nuk e ndihmon për ta fshehur autorësinë ) mbetet një nga më të bukurat në poezinë shqipe kushtuar një femre. Këndo poet, porse nji tingull lire A mundet kurr me shpreh aq bukuriT’tan jaseminat e lilat t’vetat ngjyrë, Ta falme asaj, t’tan lulet n’Shqipni.E më tej një përshkrim i pazakontë për penën e një kleriku që do ta kishte zili dhe më i zoti i piktorëve… E flokë e vetlla e t’ndritshmit sy, pasqyrë e mendes hollë, e gushë, e qafë, e gji e buzt lakmuese puthjesh prej natyre t’tan trupi i saj difton dashni, dashni. ***Në vitet ’23-’24 patër Anton Harapi boton gazetën”Ora e Maleve”duke pasur si mbështetës të fuqishëm Lazër Shantojën. Gazeta kishte si synim të edukonte rininë me aspirata perëndimore dhe të informonte popullin për rrezikun e një regjimi të ri anadollak në dukje i reformuar. Shantoja afirmohet një gazetar tepër i aftë që lufton të shkallmojë efektin hipnotizues të demagogjive së kundërshtarëve. Ai krijon profilin e një eseisti dhe publicisti të shkathët, por njëherazi dhe të një politikani idealist.”Ne jemi, – shkruan Shantoja – shkëndija dhe pluhuri i një revolucioni” 1. Ai ndihet apostull, luftëtar dhe viktimë e një ideali. Ai lufton me skamjen dhe pasurinë, me martirizimin dhe tiraninë, me aventurat e së kaluarës dhe besimin në të ardhmen. Në një shkrim të botuar në gazetën”Liria Kombëtare”, 10 Nëntor 1926 me titull”Si u bëra politikan”me një humor fin, vë në lojë politikanët e kohës, ata që jetojnë për politikë.”Po të diftoj nji herë…se unë politikan nuk jam, në mos nuk jam batakçi…politikaj po quhen sotë ata që jetojnë për politikë e me politikë, mua përkundrazi politika tjetër shpërblim nuk më dha pas këtij me më qitun në rrugë të madhe”.Tek “Rrno për me tregue”At Zef Pllumi e kujton Dom Lazrin si një njeri me një kulturë të gjerë dhe aftësi të rralla oratorike, si pjesmarrës aktiv në jetën politike të vendit dhe ndër redaktorët kryesorë të gazetës”Ora e Maleve”. Fjalimet oratorike të Shantojës si”Fjalimi tek vorri i Ramiz Dacit në Maqellarë ( Dibër )”;”Fjalimi ditën e 28 Nëntorit nga ballkoni i Shkodrës”;”Fjala tek vorri i Avni Rustemit”etj., bien në sy jo vetëm për frazën tipike shantojane, mahnitëse e mallëngjyese, por domosdoshmërisht i japin atij edhe statusin e oratorit zyrtar. Në veprën e Shantojës jo pak vend zënë dhe disa ese e proza të shkurtra poetike në të cilat trajtohet motivi i mërgimit. Vitet e mërgimit ishin vite makthi për Dom Lazerin. Ai jetonte çdo ditë me ëndrrën e padurimit për t’u kthyer në atdhe. Për Shantojën mërgimi është gjysëm burgu dhe ky gjysëm burgu zgjati jo pak por pesëmbëdhjetë vjet:”Vuejtje që më kanë kushtue shumë sakrifica, pa numër. Shpirti e trupi ynë u përshkrue prej shumë shgjetave morale…” 1. ***Shantoja është njohës shumë i mirë i gjuhës gjermane nga studimet e kryera në Innsbruck, por edhe i frengjishtes elegante. Ai sjell me korrektësi në shqip Shilerin,”Kënga e Kambanës”që e cilëson si më të bukurën poezi që doli prej penës së dramaturgut të madh gjerman. Do të shqipërojë”Faustin”e famshëm të Gëtes, të cilin Noli, një nga përkthyesit tanë të shquar, mbasi e lexoi i shkruan Shantojës : “Nuk gjej fjalë për të të uruar për përkthimin tënd në shqip të poezisë, veçse duke të siguruar se, po ta dinte shqipen gjigandi i Vejmarit do të falenderonte ty, një Nerval shqiptar, për këtë përkthim” 2.Me të njëjtin sukses Shantoja do të sillte në shqip edhe emra të tjerë të shquar të letërsisë botërore; Hajne, Friedrih Wilhelm, Weber, A. De Musset etj.