Nga  Reshat Kripa/

I mbylli sytë dhjetë vjet më parë, më 4 tetor 1988. I mbylli i qetë, pa iu rënduar njeriu, pa u ankuar. I mbylli siç i mbyllin burrat e mëdhenj.  Por i mbetën dy brenga pa u plotësuar. E para që nuk pa ditën e rilindjes së atdheut, ditën e demokracisë, së cilës i ishte përkushtuar dhe që do të vinte pas dy vitesh dhe e dyta për djalin e vetëm, Enin, që nuk kishte mundur t’i trasmetonte profesionin e tij, profesionin e mjekut, për të cilin ai kishte punuar gjithë jetën.

Megjithatë të dy këto dëshira u plotësuan, ndonëse ai nuk mundi t’i gëzonte. Shqipëria e shpërtheu perden e hekurt që e kishte ngujuar për gati një gjysëm shekulli, ndërsa Eni, me përkujdesjen e jashtëzakonshme të nënës së tij të nderuar, fisnikes Gjyltere Hysenbegasi, sot punon në profesionin e mjekut në Romë, duke ndjekur shembullin e të atit.

Isuf Hysenbegasi lindi në  vitin  1913  në   Starovë  të Pogradecit. Lindi në ato vite kur Shqipëria e porsa lindur luftonte me të gjitha forcat e saj për mbijetesë nga intrigat e  kurdisura nga fqinjët djallëzorë. Ishte i biri i Jasharit, një luftëtar i vendosur kundër pabesive greke që, në atë periudhë, ndesheshin në çdo hap që hidhte atdheu.

Por ati i tij ishte gjithashtu një intelektual i shquar që dinte se si duheshin edukuar fëmijët. Kështu i shkolloi të dy djemtë. Isufin pas shkollës së mesme e dërgoi në Romë, në Universitetin Shtetëror, që më vonë do të merrte emrin “La Sapienza”, në fakultetin e mjekësisë në vitin 1932, ku u laureua për doktor në mjekësi dhe kirurgji me rezultate të larta. Nga 100 pikë të  mundshme mori 97. Një rezultat me të vërtetë i mrekullueshëm.

Në kohën që Isufi ishte me studime në rradhët e studentëve universitarë filloi të përhapej një ndjenjë diskriminimi dhe mospërfilljeje për shqiptarët. Një gjë e tillë nuk kishte si të mos binte në sy të Isufit dhe disa shokëve të tjerë të tij. Ndaj vendosën që t’i sfidojnë. Së bashku me mikun e tij Kudret Kokoshin, i cili studionte në atë universitet për drejtësi, organizuan një konferencë shkencore mbi karakterin e shqiptarit. Në këtë konferencë ftuan disa nga mendjet më të ndritura të asaj kohe në Romë. Atje u fol për Shqipërinë dhe shqiptarët, për shqipet dhe vendin e tyre, për doket dhe zakonet e këtij vendi, për besën dhe nderin e shqiptarit.

Suksesi ishte i jashtëzakonshëm. Qysh nga ajo ditë asnjë nuk guxoi më të përgojojë shqiptarët. Bile nëpër  gazetat  e  kohës  filloi  të  shkruhej  për  Shqipërinë.

7 prilli i vitit 1939 e gjen në Tiranë.Është njëri nga tetë anëtarët e komisionit të të rinjve që shkuan për të kërkuar armë në pallatin mbretëror, por mbreti tashmë kishte ikur. Në janar 1940, ndërsa kryente stazhin në spitalin e Tiranës, drejtori i këtij spitali, doktor Lozzi, e prezanton me një mjek italian të veshur civil:

– Il nostro giovane!  

Civili i zgjati dorën të cilën doktori bëri sikur nuk e vuri re,

– Io sono Albaneze! – ishte përgjigja e tij krenare.

Në vitin 1941 shkon për specializim në Itali. Dikush i propozon  që të vishej mjek ushtarak në frontin italo-grek, kundrejt një page të konsiderueshme. Doktori përsëri refuzoi. Rezultati ishin tetë muaj internim në ishullin Capraia, në derdhjen e lumit Arno në Firence.

Viti   1945   e   gjen   në   klinikën   e   tij  në  Tiranë.  Por komunizmi, që kishte vendosur të bëhej varrmihësi i inteligjencës nacionaliste shqiptare, e degdisi në Gjirokastër, ku në fund të dhjetorit 1946 arrestohet. Pas dy vjet torturash të tmerrshme në hetuesi, përballë të cilave qëndroi i paepur, dënohet nga Gjykata e Lartë Ushtarake me pushkatim. Pak më parë kishte vdekur nga torturat në hetuesi i vëllai Feriti. Kjo bëri që me vendim të Kuvendit  Popullor,  vendimi   t’i   kthehej   në  burgim  të përjetshëm. Lirohet pas nëntë vjet burg.

Personalisht e njoha në kampin e punës së detyruar të Urës Vajgurore në gushtin e vitit 1952. Me një trup mesatar dhe të rregullt, me ballin e gjërë prej dijetari, me sytë e shndritshëm që të ngjallnin shpresë dhe besim, me fjalën e ëmbël dhe të matur, ai zëvendësoi tek unë prindërit që më mungonin. Isha vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç, ndërsa ai tridhjetenëntë. Këshillat e tij  të herë pas hershme apo edhe tërheqja e veshit kur unë gaboja, formuan karakterin tim. Më thërriste “Vëllai im i vogël” dhe unë e quaja “Vëllai im i madh”

Më lejoni tani të përshkruaj disa çaste të paharruara që kanë ndodhur gjatë atyre katër viteve që jetuam së bashku, nëpër ato shkallë ferri.

Fundi i dhjetorit 1952.  Ishte cingërimë, binte një borë e  ftohtë dhe e shkrirë. Po ktheheshim të rraskapitur nga puna e lodhshme. Ishim lagur deri në palcë. Po dridhesha i tëri. Sa më pa më mori dhe më shtroi në atë që ne e quanim infermieri. Më vendosi termometrin. Tregonte mbi 40 gradë  celsius.

Nuk do ta harroj kurrë atë natë kur jeta ime luftonte dhëmbë për dhëmbë me vdekjen. Në atë luftë protagonisti kryesor ishte doktori. Gjithë natën më qëndroi mbi kokë duke më ndërruar pecet me ujë të ftohtë që m’i vendoste mbi  ballë, të vetmet mjete që kishte në dispozicion, përveç ndonjë aspirine apo bari tjetër të këtij lloji. Në kllapin time dëgjoja fjalët e tij që më pëshpëriste. Më fliste për familjen dhe shokët e mi. Dhe mua më dukej sikur ata i kisha pranë. Më në fund këmbëngulja e mjekut triumfoi mbi vdekjen. Afër mëngjesit temperatura filloi të zbresë.

Nuk isha përmirësuar ende, kur më njoftuan se do të trasferohesha në një kamp tjeter. Doktori kërkoi me forcë të më mbante, por daullja binte në vesh të shurdhër. Ndarja me doktorin më bënte ta ndjeja veten të braktisur në mëshirë të fatit. Më dukej sikur kisha humbur mbështetjen time. Ia shpreha këtë ndjenjë doktorit. Ai filloi të më fliste se edhe në kampin tjetër do të  gjeja  plot burra të tjerë ku mund të mbështetesha.

– Jam i ri – i thashë

Nuk më la të vazhdoja. U ngrit në këmbë dhe me një frëngjishte të kulluar më deklamoi vargjet e Sidit nga tragjedia e Kornejit:

 

Je suis jeune, il est vraie,

Mais aux åmes bien nais,

La valeur n’attend point,

Le nombres des annèes”.

 

(Unë jam i ri, por në shpirtrat e mëdhenj, vlefta nuk matet me vitet).

 

Vargjet kishin vepruar si magji për zemrën time. Një ndjenjë besimi në vetvete më mbushi zemrën.  Ndjenja e mëparshme e thyerjes shpirtërore ishte zhdukur. Të nesërmen na trasferuan në kampin e Vlashukut. Nuk  vonuan as tre muaj dhe doktori erdhi atje. U bëmë përsëri bashkë.

Prill 1953. Djali gjashtë vjeçar i  togerit katil, Ademit, ishte  sëmurë rëndë. Një ftohmë e tmerrshme e kishte shpënë në buzë të varrit, me gjithë kujdesin që kishte treguar doktor Isufi. Shpëtimi i vetëm ishte inxheksioni me penicilinë oleoze, një medikament i kohëve të fundit që vinte nga SHBA. Një të tillë kishte avokati Jani Ikonomi nga Narta, një i burgosur politik. Togeri e mësoi një gjë të tillë dhe iu lut doktorit t’ia merrte duke i premtuar se do t’ia kthente përsëri. Papritmas ujku ishte shndërruar në dele. Doktori ndërhyri, e mori penicilinën dhe ia injektoi fëmijës që u shërua, por bashkë me sëmundjen togeri harroi edhe premtimin. Delja ishte kthyer përsëri në ujk

Pas pak kohe u sëmur rëndë Bejo Vrazhdua nga Bolena. Edhe për këtë rast shpëtimi ishte penicilina oleoze. Doktori i kërkoi togerit të mbante premtimin, por ai ishte i atij brumi që premtimet i hidhte në koshin e plehrave pa e vrarë farë ndërgjegja, sepse nuk kishte ndërgjegje. Në fillim të qershorit  Bejua mbylli sytë. Ajo ishte një ditë zie për gjithë kampin.. Më i prekuri, më i revoltuari ishte doktori. Një i burgosur, një nga ata që fjalën e fundit e thonë në fillim, i tha një fjalë të rëndë. Doktori iu përgjigj:

– Unë jam mjek. Detyra ime është  të  shëroj  çdo  të  sëmurë,  aq  më  tepër  kur  ai  është

fëmijë. Ndoshta një ditë këtij djali do t’i vijë rëndë për xhestin e të atit.

Nuk e di nëse ky djalë rron apo jo dhe se çfarë mendon për të  atin, por po ta takoja do t’i thoja se jeta e tij është ngritur mbi vdekjen e dikujt tjetër.

Vjeshta e po atij viti. Mbi qiell fluturonin lejlekët që përgatiteshin për t’u kthyer në atdhe. Midis tyre një zog i  pafuqishëm. Shokët u munduan ta merrnin me vete, por kur panë se ishte e pamundur, e lëshuan dhe ai ra në oborrin e kampit. Doktori e mori, e mjekoi dhe e ushqeu deri sa arriti  moshën që të fluturonte vetë. E pagëzoi me një emër egjyptian, sipas origjinës së tij, Saip. Saipi u bë pjesë e familjes sonë. Na shoqëronte në mëngjes kur shkonim në punë dhe kthehej bashkë me ne në mbrëmje.

Në marsin e vitit 1954 u trasferuam në kampin e Shtyllasit. Saipi na shoqëroi gjatë gjithë rrugës, duke fluturuar mbi makinat me të cilat udhëtonim. Në çastin  kur po futeshim në kamp një nga rojet e qëlloi me pushkë dhe ai ra pa jetë në oborr. Kriminelët nuk i linin as shpendët të fluturonin të lirë. Saipi u bë viktima e parë e kampit të Shtyllasit.

Ajo ishte një ditë e hidhur për tërë kampin. Doktori e mori dhe e vendosi në një kuti kartoni. Të nesërmen e varrosëm pranë kanalit ku punonim. Dikush mbolli mbi varrin e tij një lastar plepi.

Maji i  atij viti. Po bëheshim gati për të dalë  në  punë. Sulejman  Dizdari  e  ndjeu veten të sëmurë Ishte i  pafuqishëm dhe me temperaturë. Doktori e pa dhe vendosi ta shtronte në infermieri. Por e ndaloi toger Ademi. Sulejmani bënte pjesë në forcat që duhej të shkonin në punë. Doktori u mundua shumë, bile u ndesh  shumë ashpër me togerin, por ishte e pamundur. I sëmuri u detyrua që i mbajtur nga shokët të nisej.

Por ai nuk ishte në gjendje të punonte. Duke shtyrë karron u rrëzua dhe nuk ngrihej dot më. Togeri urdhëroi disa të dënuar ordinerë ta mbulonin me dhe. Ne dëgjonim rënkimet e mbytura të Sulejmanit, por nuk kishim mundësi ta ndihmonim. Ai u mbulua me dhe duke patur jashtë vetëm kokën. Në mbarim të orarit të punës e nxorrëm nga dheu dhe duke e mbajtur në krah e çuam në kamp. Atje shkëlqeu gjenia e doktorit. Ishte merita e tij nëse Sulejman Dizdari u kthye përsëri në jetë.  Doktor Isuf Hysenbegasi me përkushtimin e tij, me vetëmohimin e tij  e ringjalli përsëri

Erdhi edhe dita e fundit e qëndrimit tim në burg. Atë natë u mblodhën rreth meje të gjithë shokët. Midis tyre shquhej doktor Isufi. Ai me fjalën e tij më mësonte se si duhej të sillesha në burgun e madh që quhej Shqipëri.  Ato këshilla  tingëllojnë ende në veshët e mi.

Kujtimet ndjekin njëri-tjetrin. E për cilin të flas më parë? Për Vlashukun ku punonim në tridhjet metra thellësi dhe ku u vra Skënder Dinia që e zuri dheu apo vinçier  Qemali të cilin vinçi e ndau në mes? Apo  ndoshta për Bulqizën ku galeria zuri Markun dhe Vasilin? Në këto kataklizma shkëlqente gjenia e doktor Isufit që nuk hezitonte kurrë për t’u ardhur në ndihmë me ato pak mjete që kishte. Pyetni të burgosurit që e kanë njohur dhe  do  të  dëgjoni  ato  lëvdata  që

rrallë i dëgjon për ndonjë tjetër.

Në verën e vitit 1992 takova zonjën e nderuar Gjyla. Ishte e dëshpëruar se djali i saj kishte emigruar në Itali dhe po përpiqej të regjistrohej në fakultetin e mjekësisë. Deri në atë kohë nuk kishte mundur të bënte gjë. Djaloshi i ri e ndjente veten të pafuqishëm para asaj bote të re e të madhe që e rrethonte.  

M’u kujtua nata e largët  e  dhjetorit  të  vitit  1952 kur doktori më deklamonte vargjet e Sidit. Sa do të doja të isha në ato momente pranë atij djali, t’i flisja, ta këshilloja dhe ta   ndihmoja, ashtu siç kishte bërë dikur i ati me mua. Por kjo ishte e pamundur

Megjithatë Eni mundi ta gjejë vetë rrugën e jetës. Ai sot po ecën me ballin lart në rrugën e së drejtës  dhe  moralit,  ashtu si dikur ati i tij i paharruar, doktori Isuf Hysenbegasi.