Dr. At Zef Oroshi*/
Me 6 qershor 1965 ishte 280-vjetori i dërgimit në shtyp të veprës së parë monumentale të prozës shipe”Cuneus Prephetarum Christo Salvatore Mundi e Ejus Evangelica Veritate”(Vargu i Profetëve përmbi Krishtin Shelbues i Botës dhe të vërtetën Ungjillzore të tijen).Botimi u ba në dy vëllime, me objekt Dhajatën e Vjetër e të Re të Biblës.
Ky libër qe shkrue nga Imzot Pjetër Bogdani, i cili qe për njizet e nji vjetë Ipeshkëv i Shkodrës (dhe Administrator i Tivarit, si na thotë ai vetë) dhe mandej, me urdhën të Papës Inocenci XI, me 8 nanduer, 1677, qe transferue si Argjipeshkëv i Shkupit, dhe në të njëjtën kohë si Administrator i Serbisë. Me kete rasë Imzot Pjetër Bogdani merrte në dorëzim selinë e Ungjit të tij,Argjipeshkëv Andre Bogdani, që vdiq tri vjetë më para në moshën 80-vjecare. Pjetri në pararthanjen e veprës na tregon se Andrea para se të bahej Argjipeshkëv i Shkupit, kishte qenë Argjipeshkëv i Ohrit (këtu na del qartë se ky qytet ishte padiskutim shqiptar në kohnat e vjetra, dhe kishte ritin latin).
Vepra asht e shkrueme, nga vetë auktori, në dy gjuhë, në shtylla paralele, shqip-italisht.
Nga letrat e aprovimit kishtar të veprës, që Bogdani boton në hymjen e librit, nxjerrim tërthorasi, datën e dergimit në shtyp të librit.
Për pjesën shqipe qe censor Abat Gjon Bogdani, Vikar i Pergjithtë i kishës Metropolitane të Shkupit. Ky si nen titull shënon:”Missionario commune (sic) della S.Congregacione de Propaganda Fide”.
Këtu del në shesh se Shkupi qe m’atë kohë ishte vend misjonarësh për Selinë e Shejte. Dokumenti mban datën 1 tetuer 1684.
I dyti censor asht Nikollë Andrea Bratich edhe ky për gjuhën shqipe. Me gjithse emni i tij asht sllav, asgjamangut thotë se vepra e Bogdanit(shqip)asht në ..mia lingua natia(në gjuhën time amtare). “Thotë se asht nga Prizreni”, porse gjindej në Venedik. Censura e tii mban datën 1 prill 1685.
Censori për pjesën italishte qe “Franciscus Burlinus, notariu Episcopalis”(i Padues) , i cili qe autorizue për kete censurim me nji dekret të posacëm nga Kardinal Barbarigu. Ky dokument i u lëshue Bogdanit me datën 6 qershuer 1685. Derisa libri u shtyp me ndihmat bujare të Kardinal Barbarigo-s, kemi arsye të besojmë se, mbas këtij aprovimi libri i Imzot Bogdanit vojt edhe në shtyp po në të njajtin muej.
Bogdani i bani studimet theologjike në Romë, në Kolegjin “De Propaganda Fide”. Prandej italishten e zotnonte. Me gjithatë nuk qe kjo arsyeja për të cilen ai e përkthei vepren në italisht, tue vue në shtyp njiheri të dy pjesët e bashkangjituna, si u tha. Në parathanje na thotë qartë pse e bani dhe italisht: Mbasi kjo për hir Tinezot mbaruem vepra e n’kryem (krye) gjithë Arbenisht, m’urdhenoj Selia (Shejte) kuvend (Kongregacjoni De Propaganda Fide-shënimi i shkruesit) qi ende Italjanisht ta kthenje ashtu qi te mundeshin, jo vec t’Arbenisht me xan Italjanishten, por ende këta Arbenishten( rasti asht për misjonarët ktholikë të Huej-shenim i Shk.) tue u sherbyem posi t’ish nji Kalepi (Calepinus asht auktori i nji,ndër ma të parët fjalor Latin në gjasht gjuhë të ndryshme:prandaj Bogdani për të shënue fjalën fjalor, e shënon me fjalën Kalepi-shenim i shk.)Mu desht pra me djerse të madhe, me qitun mbe dritte shume fjale plaka e te harrueme …perse per te sherbyem dheut (Atdheut-shenim i shk.), deshirova mire filli quish po flasme Italjanisht, bukure të Kumbon(kumbojë) e të kallezone kallxojë Arbenisht…Andaj ende asht dale vepra pakeze e holle , ma tepere nde punete Theologjisë, për ta marre vesht: ende po drue se jo gjithe kuj e pelqyeshime, tue vote une mbas disa fjalkesh plaka te mos harroheje te dvarje(humbte)gjuha.
Tue dashtune i lumi Zot qi kjo vepre me te delte mbe drite, zu Nazeri(këtu fjala asht sundimtarin Turk i Skupse fort me më perzane(ndjeke), nde per ata veshteri te perzjarshime.
Bogdani e përmbyllë parathanjen me këta rreshta shum të mallengjyeshëm: “Te lutem pra letterari em i Urti, te me ndejeish, nde gjec fjalede qi te trazon veshefe..Pi vene roe se kusha na ka pushtuem e nde te kujet dhe jemi, ani me zemere aneki…(!)
Pjetër Bogdani leu në “Guri lexi; zhuri ) nde Hast’ , Sanxhakijet se Dukagjinit, Djecezit se Prezerendit” ne vjetin 1630. Sudjoi ma para në “Collegium Illyricum”të Loret-it, mandej në “Collegium Propaganda Fide’, Romë, ku mori doktoratën e theologjise.
Me gjiha ndjekjet që pat nga sundimi turk, e me cka duket ma tepër për ndienjat e tija kombetare e të gjuhës amtare, se fjeshtë për cashtjen e fesë, Bogdani nuk u nda nga librat e lavrimi i gjuhës shqipe. Qe si e pershkruan situatën e vështirë në të cilën gjindej…ky zot fort i urte (Andre Bogdani)me dha fort zemrat me vote paret (me vojtë para) nde kete vepere, ende tue me ndimuem pa kuer (pa masë) fort ne shume fjale t’Arbnesha, te si (j) lat i kishte udob e per duer, tue pasune bam ende aj (Andre Bogdani) nji grammatike fort te godicime Latin e S(h)qip. Ma (per) mbasi dviq (vdiq),13 dit nde Decembre 1683 mu desh mue deper pune te ushtrise e ndene Bec (Vjena), marrë nga serbo-kroatishtja që edhe sot kështu e quen kete qytet),shume here me n’grehun e cgkrehune(me ngrehë e me zhgrehë)Librarine teme, tgue jau porositune kjorevet (caranikevet ku fshatarët ndejnë qumshtin), gozhduem Arkavet e lidhun thasevet, e vete tue ikune Malevet; aqa, sa Gramatika nde kete te perzieme n’tretti si kryp nd’ujet. Kohnat në të cilat jetoi Bogdani ishin shume të vështira , sidomos për ata në zemrat e të cilëve nuk ishin shue ndienjat kombetare. E këtu po shenoj nji notë të nxjerrun e përkthye shqip nga At Mark Harapi(vallu i Antonit) prej “Illyricum Sacrum” i Ferlat-it,vllimi VIII,fq21 ,shtypë në “Lajmtari i Zemrës së Krishtit”, vjetë 50,Nr. 5 Majë, 1940. “Pjetri (Bogdan) me urdhen t’Inocencit Papë, dhanë me datë 8 nanduer 1677, prej djocezit të Shkodrës vojt me marrë nen sundim djocezin e Shkupit …Vlote gjithnji lufta e Turkut kundra Leopoldit (I). Peranduer, e republika e Venedikut ishte edhe ajo me drojë të kercenimeve të mënishme e rrenimqare të barbarevet prandje nji salvim (Peresekutim) i rrebët shperthej kundra katolikëve të djocezit të Shkupit, kështu që Pjetri s’mujti me i u vu me qeti detyrës e zyrës së vet”.Në fakt, fillë vjetin në të cilin vdiq Andrea Bogdani, Vjena qe rrethue nga Turqit, të cilët ishin në kulmin e fitorevet kundra Perendimit.
Botimi i Parë i veprës së Bogdanit qe ba në Padua, në shtypshkrojen e Seminarit. Në fakt mbasi Pjetri pat pregatit e mbarue, si u tha ma nalt duket se puna i ra në vesh, sundimtarit Turk në Shkup, kështu që ky kishte nderment të arrestojë Pjetrin. Por Pjetri u arratisë nder male dhe ma vonë arrijti në Venedik e qe pritë me dashuni atnore nga i famshmi Kardinal Gregur Barbarigu të cilin qysh atëherë Bogdani e përshkruan si njeri shejt(dhe në fakt Papë Gjoni XXIII e bani shejt në vjetin 1958).
Qe si e përshkruan Bogdani:”M’avitti ky zot fort i dashtun, tue me leshuem nde Padovet, shtepi,Trimeni (djem roje)Kual e Koçi (Karrocës), sidoe une tue pasune mal(1)n’e shtampese (malli i shtampës), gjithe atyne u ketheva faqen(shpienen, veçe ju lutshe te me shtampohej libri”. E qe si e përshkruan dhe Farlati (o.et.1.c)ketë pritje dhe përmbylljes e jetës së Bogdanit:”Madje kah kje përzanë,iku n’Itali e u shmangë në Padovë. Ipeshkëvi Kardinal i atij qyteti, L.Greguer Barbariga e priti me dashtni të madhe në pallatin e vet, ku edhe ndej deri ne vitin 1685;mandej kthej në Shkup. Pjetrit si mungoj deshiri i flakët me ju gjete ndihmë grigjës se vet e me ja lecue travajet që e kishin mbulue:por mbas nja tri vjetësh,shkri prej së këqijash e prej mundit, u da kso jete. Shkroi “LIBRIN PUNË E MADHE”—“EGREGUM LIBRUM”që ka për titull”Cuneus Prophetarum”. Imzot Pjetër Bogdani,pos qe mbetet nji nder fytyrat ma të bukurat e sympathilse të racës shqiptare gjate vjetëve t’okupimit Turk,ai qe edhe prijsi i prozës së lavrueme shqipe. Në pikëpamje teologjike koha e ka kapërcye dhe deri diku e kishte kapërcye edhe kur shkroi;por në pikëpamje të gjuhës sot për ne asht nji minjerë e pacmueshme,aq ma tepër se levizjet tija të shumta,dashtë e padashtë, e shtynë me udhëtue nder shumë krahina të Veriut të Shqipnisë, kështu me na lanë nji dokumentim të pasun të gjuhës shqipe t’asaj kohe. (Fjalori i Bashkimit për shum fjalë i detyrohet Bogdanit)
Pjetër Bogdani krahas me cështjet e fesë ka për zemer cështjen e gjuhës shqipe, të cilën tri herë e permendë në parathanjen e librit, dhe na tregon se kishte shkue tue mbledhë fjalët e rralla (plaka)që ishin tue humbë.
Pergatitja e tij humanistike asht nder ma të mirat e kohës, si shifet nga prumja e shumë frazavet gëdhenëse nga poetët e shkrimtarët latin në vepren e vet. Ribotimi i vepres në vjetin 1702,sigurisht ma tepër për të huejtë se për Shqiptarë,mbasi në Shqipni me shumë zori mund të hynte ndonji kopje e rrallë,tregon qartas se Bogdani mbahej në nderim nga shkrimtarët bashkohorë të Veriu t’ Italisë.
Përsa i përket gjuhës shqipe vepra e tij mbetet nji ndër burimet ma të pasuna të prozës së vjetër shqipe.
Imzot Pjeter Bogdani vdiq si Arqipeshkëv i Shkupit në vjetin 1689,në moshën 59-vjecare.
Nji biografi e dokumentume e Imzot Bogdanit do të lëshonte dritë të pamasë n’atë periudhë të Historisë sonë Kombetare,sidomos përsa i përket relatavet të Shqiptarëvet e Shqipnisë me fqijtë e Veriut. Tue u gjetë në situate aq të veshtira në zhvillimin e misjonit të tij si Ipeshkëve,Pjeter Bogdani gjatë jetës së tij i dërgoj nji shumicë të madhe relatash Kongregacijonit Shejt te Propaganda Fide që janë me të vertetë nji minjerë pershkrimesh të situatës s’atëherëshme (e ketë i nënshkruemi mund ta vërtetojë nga eksperjenca,masi pat nisë me ba kërkime mbi keta dokumenta).
Akademija e Zagrebit ka ba disa kerkime të përcipta nga këta dokumenta në botimet e vëllimeve Historike (që mjerisht i nënshkruemi nuk i ka këtu para) tue dhane numrin e arkivuer të dokumentevet, me nji përmbledhje të shkurtë të përmbajtjes së tyre.Por mbasi hulumtuesëve Kroat duket se nuk u pëlqen gjithaq ky dokumentim ose doshta nuk përkon me interest e cështjeve kufitare në mes dy shteteve fqinë, e kualifikojnë Bogdanin vetem “si agjent të Vatikanit”. Por në të vertetë Bogdani si fetar, difton të njejten simpathi si për katholikët Shqiptarë si pë rata “serb”kuer asht puna per ndjekjet Turke kundra kristjanevet. N’anen tjeter,tue pas Turkun si shqipe mbi krye, shovenizmi interballkanik nuk besohet që ekzistonte ende në ato kohna aq i theksuem.Bogdani në fakt tregon se qe i ndjekun dhe i persekutuem nga Turqit e nuk shprehë kurrgja të tillë kundra Serbvet që kishte ndonji farë arsyeje me shkrue kundra tyne. Por ndoshta shprehja kritikuese e shkenctarëvet Zagrebas mund të jetë ma tepër në përputhje me ideoligjinë komuniste të tashme se me të verteten, objektive të Bogdanit. Permbledhja dhe botimi i këtyne dokumentavet, nga dora e nji intelektuali shqiptar, edhe në gjuhën origjinale sikuer janë do t’i sherbente pamatshmenisht Historisë Kombetare dhe në të njejtën kohë historisë kishtare të Shqipnisë.
Vepra e Bogdanit u ribotue edhe dy herë mbas vdekjes se autorit nga të huejtë, por mjerisht nuk kemi mujtë me ribotue as pjesen shqipe të kësaje vepre. Ketë punë me randësi e pat nndermarrë, me pergatitje të plotë, At. Mark Harapi, por mjerisht Lufta e punë të tjera që erdhën mbas saj e nderprenë.
***
SHËNIM: Ky studim i Monsinior Dr.Zef Oroshit ishte botuar në gazetën “Dielli” në pranverën e vitit 1965,në përvejtorin e 280 të botimit të parë të “Çetës së Profetëve”të Pjetër Bogdanit. Sivjet në qershor u mbushën 330-vjetë të botimit të parë kësaj vepre monumentale të kulturës shqiptare. Autori i këtij studimi Msgr. Zef Oroshi bënte pjesë në plejadën e prelatëve më të spikatur të diasporës shqiptare. Bashkëpunoi me intelektualë, klrikë e atdhetarë të njohur në Evropë dhe në Amerikë.Ai ishte patriot dhe antikomunist i vertëtë. Msgr. Zef Oroshi kishte respekt të jashtzakonshëm për Imzot Pjetër Bogdanin. Në murin e sallës së kishës shqiptare në New York, Monsinior Zef Oroshi kishte vendosur portretin e Pjetër Bogdanit. Pastaj ky studim shumë serioz tregon edhe interesimin e madh të këtij meshtari shqiptar për Imzot Bogdanin. Monsinior Oroshi kishte vazhduar traditën e shumë prelatëve shqiptarë dhe të abatëve të mirenjohur të Mirditës sidomos atë të Imzot Preng Doçi. Zef Oroshi vdiq më 15 mars 1989, 6 muaj para se kjo Kishë të organizonte më 7 tetor 1989 Simpozium dhe nderime të posacme për 300-vjetorin e vdekjes së Imzot Pjetër Bogdanit, ku ishin ftuar për të ligjëruar Arshi Pipa,Daniel Gjecaj Ibrahim Rugova, Martin Camaj, dhe Engjell Sedaj. Kjo mbledhje madhështore, solli për herë të parë në Shtetet e Bashkuara Dr. Ibrahim Rugovën. Këtë Simpozium shkencor në Universitetin Fordham e kishte organizuar dhe financuar Kisha Katolike Shqiptare”Zoja e Shkodrës”në New York,nën drejtimin e Imzot Rrok Mirditës dhe Dom Pjetër Popaj. Edhe Komisioni Përgatitor në krye me Tonin Mirakaj dha ndihëmesë të madhe në organizim. Vlen për t’u shënuar se në këtë përvjetor madhërishëm të Imzot Pjetër Bogdanit filluan lidhjet e para historike midis Kosovës dhe Shteteve të Bashkuara, lidhje këto që për më shumë se një cerek shekulli i sollën shumë të mira popullit shqiptar të Dardanisë. Thirrja hyjnore dhe lutjet e shpirtit të shejtë të Imzot Pjetër Bogdanit i bashkoi në Neë York në fund të shekullit të kaluar, intelektualët e Kosovës me intelektualët dhe prelatët shqiptarë të diasporës, dhe të gjitheë së bashku kënduan himnen e shpëtimit të shqiptarëve të kohës së Skënderbeut”ZOJA E SHKODRËS LUTU PËR NE”./Gjekë Gjonlekaj-New York/
* E dergoi per Diellin-Beqir SINA
Pasqyrimi i kontributit patriotik të Mons Dr. Zef Oroshit në veprën e Dr. Markus.W.E.Peters
“Mireqënia kombëtare, nuk m’varet nga përkatësia fetare e secilit individ shoqnor, por sjellja e shumës së këtyne individëve ndaj Atdheut.”- At Gjergj Fishta/
Shkruan Leonora Laçi*/
Kjo vepër është një memorial tjetër, për kontributin e madh të klerit katolik shqiptarë, që u përsekutua nga regjimi i egër komunist, sepse tek ata shihte armikun e vet më të madh. Rregjimi ateist komunist, mendonte se pa nënshtrimin e klerit katolik, nuk mund të nënshtronte Shkodrën dhe Mirditën.
Ky botim i mirëseardhur, nxjerr në dritë të tjera fakte, ku autori është përqëndruar në burime të dorës së parë, të arkivave shqiptare dhe të huaja. Vepra në fjalë, karakterizohet nga objektivizmi, ftohtësia e argumenti me rrënjë të thella. Në këtë mënyrë, autori Dr. Peters, ndryshon nga të tjerët, sepse në vepër mendon dhe shkruan si shqiptar, që i njeh shqiptarët po aq sa kombin, ku ka lindur në Gjermani.
Studiuesi, albanologu, meshtari gjerman Dr. Markus Peters e përqendron veprën e tij në vitet 1919 e deri në vitet 1996. Në kapitujt e librit të ri, ai përfshinë ngjarjet më të rëndësishme jetësuese të shtetit shqiptar si çorbë e gatuar, në odat e diplomacisë së vjetër europiane, por me orientime të reja, si dhe asaj amerikane, që sapo ishte përfshirë në vendimëmarrjen e kontinentit të vjetër.
Ajo që bie ne sy, në faqet e para të veprës, është udhëtimi i Ipeshkvit Bumçi në Romë, për të takuar Papën Benediktin XV, qysh në ditët e para të janarit të vitit 1920.
Ky takim historik, kishte për qëllim paraqitjen para Papës të problemeve të Shqipërisë dhe për t’i kërkuar shenjtit ndërhymje, për moscoptimin e mëtejshëm të Shqipërisë në Konferencën, që po zhvillohej në Paris.
Përgjigjia e Papës, ishte mes të tjerave: “Zoti, ka m’e ba mirë se prei Konferencet të Paris-it mos pritni punë të mira pse Zotin e kanë qitë jashtë, e aty ku s’asht Zoti drejtsija s’mundet me kenë.”
Ngjarjet, që po zhvilloheshin me shpejtësi në Shqipëri, autori i përshkruan në trajta të përgjithshme, por dhe të specifikuara kur lind nevoja. Për më shumë, ai vendos theksin tek objektivi kryesor i këtij libri Roli i Klerit Katolik, rëndësia e tij si dhe mbështetja, që i jep Vatikani shtetit të sapo rikrijuar dalë nga Konferenca e Paqës së Parisit.
Vatikani, ishte shteti i pare, që e njohu Shqipërinë, më 12 nëntor 1920, duke emëruar Delegat Apostolik Ernesto Cozzi. Në këtë mënyrë, ripërtërihen lidhjet Shqipëri – Selia e Shenjtë.
Hulumtuesi M.Peters, i kushton një hapsirë të konsiderushme gjëndjes së dioqezave, për të vazhduar me tej në mënyrë të pashkëputshme me jetën politike të vendit, ku klerikët katolik kontribuan me mendjen dhe brumin e tyre perendimorë. Ata u munduan, që t’i japin më të mirën e mundshme kombit të tyre, ku u bën dhe pjesë e Parlamentit në vitet 1921-1924.
Albanologu, bën përshkrime të ngjarjeve më të rëndësishme, ku mundohet të hyj në mentalitetin e Shqiptarëve për këtë i referohet At Gjergj Fishtës: “Mireqënia kombëtare, nuk m’varet nga përkatësia fetare e secilit individ shoqnor, por sjellja e shumës së këtyne individëve ndaj Atdheut.”
Duke u future në thellësi të veprës, shohim se albanologu gjerman, rëndësi dhe kujdes në analizë, i kushton raporteve të Kishës katolike me Monarkinë Shqiptare në vitet 1925-1939, për të vazhduar me fillimin e Luftës së Dytë Botërore. Në vijim të pasqyrimit të ngjarjeve, ai me fakte dhe argumente ndalet tek pjesa e errët mesjetare, e periudhës gjakëpirëse të sistemit komunist, që sistematikisht ushtroi dhunë, ndaj klerit në tërësis dhe ajkës së ndritur të saj në veçanti gjatë viteve 1944-1967.
Me ardhjen në pushtet të komunistëve, filloi një fushatë anti katolike, që përfshiu kryesisht veri-perendimin e Shqipërisë, me kryeqëndër Shkodrën. Kjo nisi pas përpjekjeve dashakeqëse asokohe të Ministrit Sejfulla Malëshova, ku u dërgua në Shkodër, për t’i propozuar Arqipeshkvit Metropolitan Imzot Gaspër Thaçit krijimin e një partie demokristiane, të mbështetur nga klerit, për të marrë pjesë në zgjedhjet e planifikuara, për në fillim të dhjetorit të vitit 1945.
Mirëpo, Arqipeshkvi i zgjuar e kuptoi lojën dinake të propagandës bolshevike dhe nuk ra pjesë e grackës së komunistëve, por me vendosmëri i ndaloi klerit katolik çdo lloj veprimtarie politike.
Viti 1945 solli një valë terrori për katolicizmin Shqiptarë, e cila u përqendrua në disa pika, ku, u mbyllën shkollat kishtare dhe filluan arrestimet e klerikëve.
Në mënyrë konkrete, në terren pranë kishave dhe qelëve të meshtarëve, nisi vala e arrestimeve. Kështu në qërshor të vitit 1945 iu vunë prangat At Anton Harapit O.F.M, Dom Ndre Zadejës etj.
Komunizmi dhe diktatura e saj, hapi valën e arrestimeve të tjera deri në likujdimin total të tyre, si: Etërit Giovanni Fausti, Daniel Dajani, Gjon Shllaku, Dom Ndre Zadeja, Imzot Frano Gjini, Imzot Vinçenc Prenushi, Ciprian Nikaj, Imzot Nikollë Deda e shumë të tjerë.
Përveç goditjes shkatërrimtare, që do i bëhej klerit katolik, duhej të goditej dhe qëndra e saj, që ishte Shkodra e djepit të kulturës, ku këtu gjendeshin Etërit dhe Antona të tjerë.
Lufta kundër klerit, u bë në të gjitha format deri më brutalet. E vetmja rrugë shpëtimi, ishte arratisja nëpër male, për të formuar një qëndresë antikomuniste.
Ndërkohë, shohim në faqet e veprës në fjalë, se në vitin 1950, lufta kundër klerit, vazhdonte më ashpër se në vitin 1946.
Një klerik i dalluar, që patriotizmin e ka treguar në forma të ndryshme në mesimet fetare dhe në vendimin e tij për t’u bashkuar me grupet antikomuniste në malet e Mirditës ishte Monsg. Zef Oroshi.
Në veprën: “Përballjet e Historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919-1996”, studiuesi dhe albanologut bashkëkohorë gjerman Dr. Don Markus.W.E.Peters, shprehet: “Në mars të vitit 1951, në zonën katolike të Mirditës, pati sërisht një përpjekje nga dy kryengritësit Dom Zef Oroshi dhe Jak Përjaku, për të organizuar një përmbysje prej atje. Kjo aventurë ishte e dështuar që nga fillimi, duke pasur parasysh përqëndrimin e organeve të policisë në çdo cep. D. Zef Oroshi arratiset pak kohë më pas, (në drejtim të ish Jugosllavisë ku, vendoset në Kosovë dhe më ndihmën e direkte të Kapidanit të Miridtës Gjon Markagjonit dhe të birit të tij juristit Ndue Gjomarkut, mbërrinë në Itali, shënimi im L.L.) për në Itali e pastaj në SHBA, ku themeloi Kishën e Parë Katolike Shqiptare, që sot mban emrin “Zoja e Shkodrës” dhe shërbeu si udhëheqës shpirtëror shqiptarëve të emigruar atje.”
Autori, me të drejtë arrin në përfundimin se: “Në vitin 1952 bilanci i përndjekjeve të klerit katolik që nga viti 1944 ishte si më poshtë: nga mbi 180 klerikë janë denuar me vdekje ose janë vrarë pa një proces gjyqësor rreth një e pesta, gati gjysma janë të burgosur, torturohen ose bëjnë punë të detyruar, 5% kanë vdekur ndërkohë nga arsye natyrale si dhe një e pesta jeton relativisht e pakufizuar dhe ushtron veprimtarinë e vet për përkujdesjen shpirtërore.”
Ngjarja e D.Zef Oroshin e vitit 1952, tregoi më së miri sa shumë ishte përhapur presioni i Sigurimit ndër klerikë.
Më 20 qershor Ipeshkvi Bernardin Shllaku, i dërgon dioqezës një qarkore, nga e cila mësohet se Kisha Katolike prej kohësh përpiqej të zbulonte vendndodhjen e D. Zef Oroshit, i cili kishte qenë famulltar në Ungrej (Mirditë).
“Përsëri u sillem ju që të informoni rishtas me shkresë gjithë famullitarët e juridikcjonit tuej rreth aktit të pa-mirë, që kreu dhe vazhdon të kryej ky ish-pjestari i klerit tonë. Në të gjithë duhet t’a denojme aktin e tij”, shkruan Shllaku, siç duket nën presionin e Sigurimit të Shtetit. Qarkorja e Shllakut, ka mjaft qëndrime kontraditore pasi nga njëra anë kërkon dorëzimin e Oroshit, por nga ana tjetër vlerëson, se ai nuk ka kryer asnjë vepër anti-pushtet.
Me të drejtë autori aludon, se nëse Dom Zef Oroshi, nuk ka kryer asnjë vepër penale pse kërkohet nga regjimi komunistë pa asnjë arsye!?
Në fakt, Dom Zef Oroshi, në mars të vitit 1951, donte të organizonte një kryengritje në Mirditën katolike, duke u ndihmuar nga familjet mirditore. Në fund të qarkores thuhet: “Ky tue mos iu bindë këti parimi e tue qëndrue në mal me armë në dorë, me anmiqtë e popullit tonë, e ban veten fajtuer, para Kishës e para popullit (…) Përpiquni pra që nga të gjitha anët dhe bani çdo sacrifice, për të shpëtue këtë mështar viktimë të reakcjonit”.
Rasti i Monsg.Oroshit, zë një hapsirë të madhe në vepër, sepse me personalitetin e tij të papërkulur dhe respekti e besimi, që kishin populli tek ky shërbyes i denjë i atdheut e fesë, i kishte bërë komunistët t’a shohin me dyshim dhe si person, që nxiste Veriun në kryengritje antikomuniste.
Kjo vihet re, tek inisiativat e të dërguarve të pushtetit, për t’a arrestuar Oroshin, por as përpjekjet me mision të veçantë të dy xhelatëve të pushtetit D. Ndoc Sahatçija dhe D. Mark Dushit, nuk rezultuan të suksesshme, për të gjetur vendndodhjen e D. Zef Oroshit.
Implikimi i priftërinjëve, për t’i shpëtuar burgut e torturave, bënë që kisha të humbte pikë para popullit, por presioni që ushtrohej mbi kishën, bëri që disa priftërinjë të gjenin një rrugë të mesme “modus vivendi”, duke iu përshtatur realitetit politik e duke dhe argumentuar këtë me ruajtjen minimalisht të aktivitetit kishtar. Kjo ndodhi deri në vitin 1967, me yë ashtëquajturin Revolucionin Kulturore.
Sjelljet e pushtetit në vitet 50,’ justifikohen me faktin, se në këtë kohë vepronin në male çetat antikomuniste si dhe po gëlonte (vlonte) veprimtaria e emigracionit, nën drejtimin anglo-amerikanëve, me petkun e Komitetit të krijuar “Shqipëria e Lirë”, vrasja e Bardhok Bibës, kishte nxitur veprimtarinë kundër Mirditës e Veriut në përgjithësi si vatër zjarri, që ende nuk ishte shuar.
Arratisja e Dom Zef Oroshit, në fillim të viteve 50’ ishte alternative më e drejtë, megjithëse larg atdheut ai e ngriti zërin e Shqiptarëve në arenen e shurdhër ndërkombëtare, ku zëri i Shqiptarëve të robëruar ishte harruar.
Vitet 70’, ishin shumë intensive për klerikun, që nuk e harroi atdheun e robëruar por në Amerikën e largët afroi shqiptarët, duke themeluar dhe Kishën e Parë Katolike Shqiptare, si vatër atdhedashurie, që sillte atdheun më afër, bashkonte zemrat e shqiptarëve dhe flitej gjuha e ëmbël shqipe.
“Me 1 shtator 1973, Misioni Shqiptar pranë OKB-së në Nju Jork informon Ministrinë e Punëve të Jashtme në Tiranë se, shqiptarë të diasporës kishin demonstruar me banderola, para ndërtesës së Misionit dhe kishin shpërndarë një memorandum të “Komitetit për Shqipërinë e Lirë”, për të tërhequr vëmendjen e OKB-së në lidhje me përsekutimin fetar në Shqipëri. Një rol të rëndësishëm në gjithë këto aktivitete kishte luajtur Dom Zef Oroshi”, sikurse shkruan studiuesi Dr Markus Peters.
Me 15 prill 1973, në organin partiak “Zëri i Popullit”, shkruhej, se: “Vatikani po bënte spiunazh dhe sabotazh kundër Shqipërisë. Vatikani, po mblidhte fashistët shqiptarë dhe kriminelë të tjerë, po i merrte në mbrojtje dhe po i nxiste kundër popullit shqiptar. Dom Zef Oroshi, thelbi i vërtetë i relacionit, kishte qënë drejtuesi i këtyre veprimtarive”.
Në fillim të viteve ’70, Mons Oroshi, ishte i përfshirë në mënyrë aktive sëbashku me komunitetin antikomunist shqiptar atje, në protestat para Delegacionit Shqiptar (të kryesuar nga ish Kryeministri Mehmet Shehu, që kishte ardhur për të marrë pjesë në punimet e saj, pranë OKB-së në Nju Jork, shënimi im L.L.), për shkak të persekutimit të klerit katolik në burgjet e Shqipërisë dhe me rastin e pushkatimit të Dom Shtjefen Kurtit, pse ai kishte pagëzuar një fëmijë.
Këto veprime të shpeshta të liderit shpirtëror dhe atdhetar Mons Dr. Zef Oroshit bëheshin për të tërhequr vëmendjen e opinionit amerikanë e atij ndërkombëtar në tërsi.
Viti 1986, ishte koha kur Mons Dr. Zef Oroshi, në moshë tshmë të madhe, doli në pension dhe një ditë të bukur pranvere, më 15 mars 1989 ndërroi jetë në Bronx të Nju Jorkut.
Amerika, atdheu i tij i dytë, aty ku dhe sot i prehet shpirti ja rriti përmasat këtij atdhetari, ku me shërbimet e tij atdhetaro-fetare për 25 vite u bë një bir i denjë i komunitetit Shqiptarë duke shërbyer me devotshmëri rreth 20.000 katolikëve shqiptarë.
Atdhetarizmi, sakrifica e këtij vigani me të drejtë ka tërhequr vëmëndjen e albanologut gjerman. Aty gjen cilësitë e shqiptarit shembullor, të ndershëm, guximtar dhe besnik i idealeve të shenjta, ku Edith Durham i përshkroi e i thuri lavde aq bukur para 100 vjetësh por që i mbijetuan përplasjeve të fatit.
Vepra mbyllet me vitin 1996, por në të vërtetë është viti 1993, viti kulmor, ku ardhja e Papa Gjon Palit II (Karol Vojtila), ishte një ngjarje historike për Shqipërinë ateiste e të izoluar për 45-vite, që kishte humbur rrugën e Zotit.
Por vitet e demokracisë 1990-1993, karakterizohen nga ngritja e shpejtë e institucioneve fetare dhe aktivizimin e Kishës Katolike, në mision për të ndihmuar një popull, në kërkim të vlerave të përgjithshme morale.
* (“Përballjet e Historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919-1996”, të studiuesit dhe albanologut bashkëkohorë gjerman Dr. Don Markus.W.E.Peters botuar nga Shoqata Jezuite, Tiranë 2010)