e gjuhës Shqipe – Dielli

1a gjuha

NGA SADIK ELSHANI*/

Ka kohe qe niveli i gjuhes sone te folur e te shkruar eshte duke u perkeqesuar dita – dites. Mjafton te lexosh gazetat, revistat e shtypura, portalet elektronike, te percjellesh programet radiofonike e televizive dhe menjehere bie ne pah ky nivel i mjerueshem ne te cilin ka rene sot gjuha jone. Fjale te huaja te panevojshme e te çoroditura jane duke e vershuar, duke e dhunuar gjuhen tone. Por, jo vetem ne fjalor, edhe ne sintakse verehen gabime te shumta. Thurja e fjalive, radhitja me vend e fjaleve dhe sipas rregullave gramatikore te gjuhes shqipe ne fjali ka rendesi te madhe, sepse ne te kunderten, i humbet kuptimi fjalise, mendimit te shprehur. Po ashtu, gabimet drejtshkriomore jane te pranishme ne shumicen e shkrimeve gazetareske e publicistike, madje edhe ne dokumente zyrtare te organeve, institucioneve tona shteterore e akademike. Ne kete shkrim te shkurter nuk do te perqendrohem ne keto probleme, sepse ato i kam trajtuar me gjeresisht ne shkrimin tim: “Nevoje e domosdoshme gjuhesore e kombetare: ta pasurojme dhe ta pastrojme gjuhen tone” (Illyria, 9 korrik 2017 – gjindet ne internet). Prandaj, pa u zgjatur, do te perqendrohem ne disa raste te vecanta qe jane bere pak si te bezdisshme.

Fjalet qe ne gjinine mashkullore mbarojne me “-ni”, ne gjinine femerore duhet te mbarojne me “-nja”

Koheve te fundit, sidomos ne shtypin e Shqiperise londineze, po verehet nje kahje ne shkrimin e disa emrave te gjinise femerore qe percaktojne ca profesione, perkatesi qytetare e kombetare e qe ne trajten e shquar duhet te mbarojne e te shkruhen me “-nja”, ato jane duke u shkruar me “-nia”: historiania (historianja), politikania (politikanja), kapitenia (kapitenja), dekania (dekanja), shkodrania (shkodranja), italiania (italianja), amerikania (amerikanja), e shume e shume fjale te kesaj natyre. Per ata qe ndoshta mendojne se nuk duhet te kalohet nga shkronja “n” te shkronja “nj”, atyre u duhet perkujtuar se gjuha shqipe, abece-ja e saj eshte e bazuar ne parimin: shkruaj si lexohet, lexo si shkruhet. Ne e kemi edhe shkronjen “n” edhe shkronjen “j” qe kur jane se bashku lexohen si “nj”. Si do ta sqarojne keta perdorues te kesaj forme te ketyre emrave fjalen Gjermania (per shtetin gjerman) dhe fjalen gjermania (per femren gjermane). Atehere, perse ne fjalen Gjermania po u lexoka ashtu siç eshte shkruar, ndersa (sipas tyre) ne fjalen gjermania, duhet te shkruhet gjermania e te lexohet gjermanja?! Prandaj, duhet shkruar dhe duhet lexuar: gjermanja. Edhe shume fjale te tjera te ngjashme jane duke u shkruar gabim: shpeshhere ne vend te fjales “policja”, shkruhet “policia”; ne vend te fjales “prokurorja”, shkruhet “prokuroria”, etj. Ne raste te tilla nganjehere nuk dihet nese behet fjale per “policine”, apo “policen”.

Emrat foljore te gjinise femerore mbarojne me “je”: ecje, kapje, vajtje, ardhje, matje, marrje. Prandaj, edhe emrat foljore qe sot shkruhen me “nie” ne fund: thenie, marredhenie, duhet t’i nenshtrohen ketij parimi dhe te shkruhen: thenje, marredhenje, etj.

Shkronja “nj” e tepert, e panevojshme si shkronje e veçante e abece-se se gjuhes shqipe

Siç u cek pak me lart, abece-ja e gjuhes shqipe eshte e bazuar ne parimin: shkruaj si lexohet, lexo si shkruhet. Abece-ja jone e ka edhe shkronjen “n” edhe shkronjen “j” qe kur jane prane njera tjetres lexohen si “nj”, pa kurrefare ndryshimi ne shqiptim nga shkronja e vecante “nj”. Atehere, perse ta kemi kete shkronje te vecante ne abece-ne tone? Kjo ndoshta ka ardhur nga ndikimi i abece-se kroate, sepse edhe At Gjergj Fishta edhe Dom Ndre Mjeda kane kryer studime ne disa qendra katolike ne Kroaci. Kroatet e kane shkronjen “nj”, por e kane edhe shkronjen “n” dhe “j” qe sikur ne gjuhen shqipe kur jane prane njera – tjetres lexohen si “nj”. Mund edhe te jem gabim, por mua po me duket si shkronje e tepert dhe e panevojshme.

Fjalet qe ne trajten e shquar te gjininse mashkullore mbarojne me “gu”, ne gjinine femerore duhet te mbarojne me “gja” (g-ja)

Shume fjale qe shenojne disa profesione, apo dukuri qe ne trajten e shquar te gjinise mashkullore mbarojne me “-gu” (pedagogu, psikologu, dermatologu, albanologu, e shume te tjera), ne gjinine femerore jane duke u shkruar me “-gia” (pedagogia, psikologia, dermatologia, albanologia, djegia, e shume te tjera). Perseri, ne baze te parimit: shkruaj si lexohet, lexo si shkruhet, keto fjale duhet te shkruhen: pedagogja, psikologja, dermatologja, albanologja, djegja, e keshtu me radhe. Ketu duhet pasur kujdes dhe duhet sqarur se ne keto fjale “g-ja” dhe “j-ja” nuk lexohen si “gj-ja” ne fjalen “gjuetari”, por lexohen si “g-j”. Keto duhen shenuar qarte ne fjalor, ose per te menjanuar çdo ngaterrese, hutim me shkronjen “gj” duhet vendosur nje apostrof ne mes te shkronjes “g” dhe “j”, apo nje “e” e pazeshme. Ka shume shembuj ne gjuhet tjera ku behet nje nderhyrje artificiale per te formuar nje emer te gjinise femerore (kjo praktikohet ne gjuhen franceze). Po ashtu, ka shume shembuj ku nje shkronje shkruhet njesoj, por lexohet ndryshe ne nje flale e ndryshe ne tjetren, madje edhe ne te njejten fjale. Per shembull ne fjalen e gjuhes angleze, Irish (irlandez-i/-ja), “i-ja” e pare lexohet “aj”, ndersa “i-ja” e dyte lexohet “i”. Ketu nuk ka nevoje per kurrefare sqarimi, sepse ata qe e njohin gjuhen angleze e dine sesi shqiptohet kjo fjale. Meqenese numri i fjaleve te cekura me lart nuk eshte aq i madh, edhe nese perfundojne me “gja”, njohesit e gjuhes shqipe nuk do ta ngaterrojne me shkronjen “gj”, por e dine se ne keto fjale shkronjat “g” dhe “j” lexohen si “g-j” e jo si“gj”. Fjalet e tilla qe mbarojne me “gia” shenojne profesionin perkates dhe jo personin femer qe e ushtron ate profesion, edhe pse ne themi “psikologjia” e jo “psikologia”, e fjale te tjera te ngjashme. Shkurt, le te shkruhen si te shkruhen, por le te shqiptohet/degjohet edhe “g-ja” edhe “j-ja”.

Jo punonjes, por punues ose punetor; jo standarti, por standardi; jo korrupsion, por korrupcion

Fjalet qe ne dialektin tosk mbarojne me “-onjes”: botonjes, lexonjes, mesonjes e shume te tjera te kesaj natyre, ne gjuhen standarde shkruhen: botues, lexues, mesues, Prandaj, perse fjala “punonjes” ende perdoret ne gjuhen standarde dhe gjindet ne fjalor? Kur jemi duke folur per gjuhen standarde, ne vend te fjales “standarti”, duhet te perdoret fjala “standardi”.

Fjalet me prejardhje latine/romane qe mbarojne me “-tion”: station, transition, corruption, ne gjuhen shqipe duhet te shkruhen: stacion, tranzicion, korrupcion dhe jo siç po shkruhet: korrupsion. Pra me “c” dhe jo me “s”.

Eshte koha per te vepruar per pasurimin dhe pastrimin e gjuhes shqipe

Pasurimi i gjuhes sone me fjale e shprehje te reja si dhe pastrami i saj nga fjalet e huaja te panevojshme duhet te jete detyre paresore per te gjithe shqipfolesit, posaçerisht e atyre qe çdo dite shkruajne neper gazeta, revista, flasin ne radio e televizion, merren me botime te ndryshme. Nje rol te rendesishem, do te thoshja kyç, duhet ta luajne gjuhetaret e shkrimtaret tane, shkollat e te gjitha niveleve, institucionet shteterore e akademike. Njeri nder gjuhetaret tane qe vazhdimisht merret seriozisht me keto probleme te gjuhes sone eshte akademik Gjovalin Shkurtaj, i cili ka botuar disa libra me studime ne te cilat ai shpreh shqetesimin e tij prej shkencetari per gjendjen jo te mire te gjuhes qe perdoret ne mjetet e komunikimit masiv dhe ne te folmen e perditshme. “Nga se sot rrezikohet gjiuha shqipe?” – e shtron pyetjen profesor Shkurtaj dhe vete e jep pergjigjen: “Nga mosperfillja, nga mungesa e kujdesit te organizuar e te drejtuar nga shteti, nga botimet e paredaktuara e te pakorrektuara, si dhe nga njefare ndjenje e pergjithshme nenvleresimi ndaj saj”. Ndoshta ky mendim i profesor Shkurtajt eshte me vend, por punet kryhen vetem atehere kur dikush ngul kembe, vendos se keshtu nuk mund te vazhdohet me. Ka ardhur koha, madje edhe kaluar, qe te themi: mjaft eshte mjaft. Eshte koha qe te veprojme dhe jo vetem te vezhgojme sesi niveli i gjuhes sone te shkruar e te folur eshte duke rene poshte e me poshte. Une vete nuk jam gjuhetar, nuk e kam pergatitjen e duhur profesionale gjuhesore, prandaj ketu po shpreh vetem shqetesimet e mia si nje shqiptar qe e do dhe e cmon gjuhen e vet. Do t’i kisha lutur te gjithe ata qe gjuhesine e kane profesion (dhe jo vetem ata) qe te merren me seriozisht me problemet e gjuhes shqipe, sepse te flasesh e te shkruash bukur, paster gjuhen tende nuk eshte vetem kulture, por eshte edhe atdhedashuri. Ta kujtojme edhe njehere porosine e profesor Çabejt: “Sot me fort se kurre na shtrohet detyra qe kete gjuhe, nje nga elementet e kombesise sone, ta pasurojme me fjale te visarit popullor dhe ta pastrojme nga masa e lendes se huaj”. Dhe ta flasim e ta shkruajme bukur, paster.

Filadelfia, Tetor, 2018

Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.

Një sqarim për z. Thanas Gjika lidhur me qëndrimin e Arshi Pipës ndaj standarditetit të gjuhës/

Nga Anton Çefa/Në nr. festiv të “Diellit”, lexova shkrimin “Të çlirohemi nga mendësitë osmaniste e komuniste” të Thanas Gjikës, ku vërejta me dhimbje mendësinë e kohës së diktaturës. Nuk kam ndër mend këtu të diskutoj për këtë, por do të them dy fjalë për qëndrimin e Arshi Pipës ndaj çështjes madhore të standarditetit të gjuhës sonë, për të cilin në atë shkrim thuhet: “Personalitete të kulturës dhe shkencës shqiptare si prof. Arshi Pipa etj. , mbas kapitullimit të diktaturës komuniste erdhën më 1992 – 1993 prej emigracionit dhe u shprehen për braktisjen e gjuhës letrare shqipe, gjuhës standard të përbashkët të krijuar mbi bazën e toskërishtes, si një krijesë me dhunë e kohës së diktaturës. Ata kërkuan krijimin e një gjuhe të re letrare me bazë gegërishten, meqenëse dialektet gegë i flet shumica e popullit shqiptar, etj.”

Së pari, kemi vetëm një dialekt gegë dhe disa nëndialekte e të folme.

Së dyti, askush nuk ka kërkuar të vendosë gegërishten si gjuhë standard të shqipes.

Së treti, i pari që e ngriti këtë çështje madhore të gjuhës mbas rënies së diktaturës qe At Zef Pllumi, i cili doli me kërkesën që mbasi mund të diskutohet lirisht, dhe jo si në Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972 , ku ka munguar liria e fjalës si në çdo forum tjetër të kohës së diktaturës, të organizohet një Kongres për të diskutuar këtë problem madhor kombëtar. Akademikët kuqalosha që ishin pushtetarë të Akedemive, as që e përfillen Fratin e Nderuar e të ditur.Nuk kam ndërmend të merrem tani me këtë problem. Ajo që më bëri përshtypje e për të cilën do të sqaroj këtu është se akuza që i bën në këtë shkrim Gjika Arshi Pipës nuk qëndron, është e gabuar, tendencioze. Pra cili është qëndrimi i Arshiut ndaj çështjes së gjuhës. Në veprën “Politics of Language in Socialist Albania”, Arshiu merret me problemin e standardit të gjuhës sonë letrare, të vendosur në një forum ku liria e fjalës përbënte sakrilegj, si në të gjitha forumet e diktaturës, dhe mërrin në përfundimin që “gjuha e njësuar’ nuk asht as e njisueme, as e përbashkët, as kombëtare; ajo asht një variante toskënishte e arnueme me disa huazime fonetike nga gegënishtja letrare, të cilat i mungojshin strukturës së toskënishtes”; një përfundim të cilit nuk mund t’i heqësh asnjë presë, (siç thotë një shprehje popullore), dhe që më në fund është pranuar prej të gjithëve.

Me interes është të parashtrojmë ndonjë mendim të tijin për gjuhën tonë, të cilën e njohu dhe e përdori në mënyrë të përkryeme, në të dy dialektet. Ai kishte qëndrimin e Çabejt: “Unë kundroj me simpati nji gjendje, qysh asht kjo e sotmja, kur nji Shqipni e vogël, shembull fort i rrallë n’ Europë, asht e zonja me u shprehë në dy gjuhë letrare. Ky asht nji shenj pasunije, kulture, qi na shquen, cilido qoftë shkaku i tij” 1). Dhe në një rast tjetër: “Gegënishtja me toskënishten, plotësohen në fushën letrare në nji mënyrë fatlume. Ka gjana që njena i thotë fuqishëm, tjetra i shpreh kandshëm” 2). Ai e tregoi veten mjeshtër në të dy dialektet. Mjafton të përmendim këtu dy xhevahire poetike: “Shemo Hajduti” (toskërisht), “Kupe Danja” (gegënisht), ose përkthimin e Lukrecit në gegënisht, se aty gjen “hovet vigane të mendimit dhe trandjen e gjithanshme të shpirtit”; kurse Virgjilin në toskërisht, “jo se ai nuk mund të përkthehet mirë në gegënisht, por ajo diçka e vagullt dhe fluide që asht poezia e tij shkrihet ma mirë në toskënisht” 3). Gjithsesi, edhe pse u desht të vdesë Pashko Gjeçi, për t’i vu vulën kësaj dukurie, ndërgjegjja e disa intelektualëve, kryesisht atyre që ushqejnë mendësinë e kohës së diktaturës, për këtë çështje madhore, është ajo që është: preferon të pranojë paragjykimin në vend të faktit.

Më vjen mbarë të shtoj edhe dy fjalë rreth personalitetit të tij. Arshiu qe atdhetar idealist, demokrat e antikomunist i bindur, disident në jetë dhe në veprimtari letrare e shkencore, model shembullor i jokonformizmit, punëtor i palodhur, që të gjitha energjitë jetësore dhe aftësitë intelektuale, ua kushtoi kulturës kombëtare. Ai qe erudit i rrallë dhe poliglot. Përveç shqipes, ai fliste, lexonte e shkruante në anglisht, italisht, frëngjisht dhe gjermanisht.Atdheu e nderoi me titullin e lartë: “Naim Frashëri i klasit të Parë” dhe qyteti i tij i lindjes e shpalli “Qytetar Nderi”. Busti i tij i derdhur në Bronx qëndron, që prej vitiit 1999, në mjediset e Muzeut Historik të Qytetit. Kultura shqiptare, ku ende e përcaktojnë tonin akademikët e Diktaturës ose nostalgjikët e tyre, e kanë të zorshme të pranojnë një personalitet të tillë si Pipa, që i ka demaskuar një jetë të tërë.

Referenca

1). Shpend Topallaj, “Dy jetë paralele – Rreth librit të Uran Kalakullës me titull “Arshi Pipa njeriu dhe vepra”.

2). Idem

3). Ibidem

Per pastertine e gjuhes shqipe

Arshi Pipa për standarditetin e gjuhës Shqipe