Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“Festivali Shqiptar” bashkoi mijëra shqiptarë në emërtimin e rrugës “Gjergj Kastrioti- Skenderbeu” në Worcester, Massachusetts

by

Sokol Paja/

Massachusetts, 2 Qershor 2023 – “Festivali Shqiptar” bashkoi mijëra shqiptarë në emërtimin e rrugës “Gjergj Kastrioti- Skenderbeu” në Worcester, Massachusetts. Një festë madhështore e shqiptarëve të bashkuar tradicionalisht në festivalin e traditës, identitetit, historisë e kulturës shqiptare. Festivali Shqiptar në Worcester, Ma ka 40 vjet që organizohet në Kishën Shqiptare Orthodokse “Fjetja e Shën Mërisë” në Ustër, Worcester, MA. Prof.Thanas Gjika tregon detaje të organizimit patriotik të shqiptarëve në Worcester dhe histori të Kishës dhe Festivalit.

Dhimitër Çika është ikonografi i afreskeve murale të kishës i cili e filloi projektin në Janar të vitit 2000 dhe e përfundoi projektin në Dhjetor të vitit 2007. Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” e ndërtuar në vitin 1982 bashkon të gjithë shqiptarët në Worcester dhe krahas aktiviteteve të rëndësishme, Festivali Shqiptar është aktiviteti kryesor që Kisha e organizon çdo dy vjet. Festivali i vitit 2023 që filloi sot dhe vazhdon në ditët 3 dhe 4 Qershor, është një aktivitet patriotik që mbledh bashkësinë shqiptare dhe sukseset e patriotëve tanë duke promovuar traditën, kulturën, identitetin, historinë dhe shpirtin shqiptar në mërgatën e Amerikës.

Kryetarja e Vatrës Worcester zonja Efi Qeleshi u shpreh se “Festivali Shqiptar është një ngjarje shumë e shënuar për të gjithë komunitetin shqiptar. Ky festival është një vlerësim për shqiptarët që e ruajnë traditën prej dekadash pa dallim feje dhe krahine, për bizneset shqiptare, për organizatorët, për pjesëmarrësit është ngjarje kulminante që lidh fort komunitetin. Këtu krijohet, festohet, bashkohet dhe gëzohet shqip”. “Festivali Shqiptar” kishte drejtor Ilia Terovën dhe bashkëpunëtorë të Festivalit, Klevis Naqe, Helios Mako, Mariola St. Jean, Ilir Mihallari, Donika Koroveshi. Nën prezantimin brilant të

Polikseni Manxhari spektakli filloi me këndimin e himneve kombëtare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Shqipërisë nga Androniqi Danga dhe Feride Gillsberg. Atë Mark Doku bëri lutjen liturgjike pasuar nga përshëndetjet nga Këshilli i Bashkisë Uster Distrikti 5: Etel Haxhiaj, Këshilltare në Bashkinë Ustër, Dona Colorio etj. Editori i Diellit përshëndeti në emër të Federatës Vatra, gazetës Dielli e gjithë vatranëve. Shumë emocionuese ishte fjala e Mayor Rosario Peta nga Hora e Arbëreshëve dhe Loris Castriota përgjatë ceremonisë solemne të emërtimit të rrugës në nderim të heroit tonë kombëtar. Mbrëmja vazhdoi me grupin Vallet Tona nga koreografi Dhimitri Demiri, këngë deri në orët e vona nga Ylli Baka dhe Dj Andrea dhe Helios. “Festivali Shqiptar” është një festë tradicionale shqiptare që ruan kulturën, historinë, identitetin dhe traditën shqiptare në Massachusetts të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

KREMTOHET 28 NËNTORI TE KISHA “Fjetja e Sh. Mërisë”, WORCESTER MA

by

Thanas L. Gjika


Më 26 nëntor në ambjentet e Kishës shqiptare “Fjetja e Shën Mërisë” Worcester MA. u organizua nën drejtimin e Z. Frank Zdruli, kryetar i Shoqërisë “Djemtë e Sh. Mërisë”, festa e Ditës së Flamurit me rastin e 110-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë. Morën pjesë mbi 250 persona të të gjitha moshave. Krahas banorëve të qytetit e rrethinave të Worcester-it, ishin atu dhe Atë Mark Doku e klerikët e rinj që e ndihmojnë; disa miq nga Boston, MA. si  i Përndershmi Arhimandrid Theofan Koja, kryekleriku i Katedrales së Sh. Gjergjit, koreografi Dhimitër Demiri, etj. Nga qyteti Natick MA kishte ardhur familja Stratobërda, nga shteti Conneticat grupi muzikor “MALLI’ me këngëtarët e shquar fjerakë Brunilda e Rik Hoxha, etj. Gazetari dhe kameramani Arben Murraj xhiroi si gjithnjë ngjarjen nga fillimi në fund.

Festën e hapi Z. F. Zdruli, i cili në fjalën e tij falenderoi drejtuesit e kishës dhe biznesmenin Kozma Cane, që mbuloi shpenzimet e ushqimit e të pijeve të gostisë, si dhe vullnetarët Klodi Melka, Ilir Mihallari dhe Renato Robo që përgatitën mezet dhe ushqimet e bollshme, z. Gaqo Gjylapi që shërbeu si banakier, si dhe grupin tjetrër të punës që ndihmoi për organizimin me sukses të kësaj feste tradicionale.

At Marku dhe Arhimandrid Koja bënë lutjet e rastit për bekimin e ushqipmit dhe falenderimin ndaj Zotit. Nëpër tavolina ishin vendosur kopje të librit “Kënga Popullore Shqiptare”, përmbledhje me këngë popullore të cilat u kënduan prej grupit muzikor dhe vetë pjesëmarrësve. Më tej u vijua me këngë të tjera erotike shqiptare, angleze dhe italiane. Grupi “Vallet Tona” dha shfaqjen e vet, e cila u shoqërua dhe me pjesëmarrjen e publikut, ku shkëlqyen krahas valltareve profesioniste dhe zonjat e zotërinjtë Terova, Danga, Robo, Gërmenji, Zdruli,, Cane, Mano, Asllani, Christo, Lito, etj dhe fëmijët e tyre. 

U bë një intermexo gjatë së cilës Z. F. Zdruli i dhuroi drejtuesit të korit të Kishës Zotit Danga si pasuri të bibliotekës së kishës sonë, librin në tre vëllime “Muzika e Kishës Otodokse Shqiptare” të studiuesit Theodhor Peci. Në vijim iu dha fjala Prof. Thanas L. Gjika, sekretarit të degës së Federatës Vatra -Worcester MA, për ta përshëndetur festën në emër të Federatës.

Midis tjerash z. Thanas Gjika tha:

28 NËNTORI NA BASHKON, POR DHE NA DETYRON…

Falenderoj kishën shqiptare “Fjetja e Shën Mërisë” dhe shoqërinë “Djemtë e Sh. Mërisë” që na bashkuan sonte në këtë darkë ku festojmë Ditën e Famurit me rastin e 110-vjetorit te Pavarësisë. Kjo festë na kujton sakrificat e mëdha të rilindasve tanë, që nga Naum Veqilharxhi, Vaso Pasha, vëllezërit Frashëri, Faik Konica, Fan Noli, Mic Sokoli, Dedë GjoLuli, Hasan Tahsini, Atë Gjergj Fishta, vëllezërit Topulli e Grameno, Pandeli Sotiri, Papa Kristo Negovani, Papa Llambro Ballamçi, Spiro Bellkameni, etj, të cilët të ndihmuar dhe prej aleatëve Austri dhe Itali, arritën të krijonin shtetin e pavarur shqiptar. Por Rusia Cariste me politikën e saj shoviniste u imponoi Fuqive Europiane që shteti i ri shqiptar të mos ishte një shtet i plotë kombëtar, por gjysmak. Në këtë shtet të cunguar, të quajtur ‘Shqipëria Londineze’, u përfshinë vetëm 28.000 km katrore që banoheshin prej shqiptarëve, kurse më shumë se gjysma e tokave dhe e popullsisë shqiptare iu dhanë shteteve fqinjë: Serbisë, Greqisë e Malit të Zi.

Gjatë shekullit të XX-të në trojet shqiptare që mbetën jashtë territorit të shtetit shqiptar u ndoq një politikë e egër asimilimi, përndjekjesh dhe dëbimesh nga vatrat stërgjyshore. Në fund të shekullit të XX-të popullsia shqiptare në Greqi ishte pakësuar së tepërmi, shumica e saj ishte greqizuar. Kurse në ish-Jugosllavi, edhe pse trojet shqipfolëse ishin rrudhur, ishte ruajtur një popullsi prej mbi dy milion shqiptarësh, e cila kishte vazhduar lëvizjet për të drejta dhe liri kombëtare.

Lëvizja nacionale e popullit shqiptar brenda ish-Jugosllavisë dhe lobi shqiptar këtu në Amerikë arritën ta ndërgjegjësonin Kongresin Amerikan se populli shqiptar, një popull josllav, nuk kishte pse të jetonte nën sundimin serb si popull i robëruar. Mosbindja e qeverisë serbe të Milosheviçit ndaj presioneve diplomatike të ShBA-ve dhe BE-së për t’i dhënë popullit shqiptar në Serbi të drejta të barabarta qytetare me popullin serb, shpuri në ndërhyrjen ushtarake të NATOS dhe krijimin e Republikës së Kosovës. Kështu u krijua shteti i dytë i pavarur shqiptar. kurse popullsia shqiptare në Republikën e Maqedonisë, në Malin e Zi dhe në Serbinë Jugore fituan më shumë të drejta qytetare.

Zhvillimet ekonomike dhe politike të këtyre 20 vjetëve të fundit po tregojnë se çeshtja shqiptare ka dalë në plan të parë në Ballkanin Perëndimor. Rruga e Kombit dhe Rruga e Arbërit e kanë lehtësuar e shpeshtuar qarkullimin e popullit shqiptar dhe e kanë forcuar tregun e biznesin shqiptar në Ballkanin Perëndimor. Pra është koha që ne shqiptarët kudo ku jetojmë të mendojmë seriozisht për ngritjen e ndërgjegjes sonë kombëtare dhe për krijimin e një shteti kombëtar shqiptar, detyrë që na ka mbetur e pazgjidhur që nga coptimi i kufijve në vitet 1912-1913. Sot, kur Rusia totalitare, armikja shekullore e çështjes shqiptare, po dobësohet nga lufta me Ukrainën, është koha më e përshtatshme për të punuar seriozisht për korrigjimin e padrejtësive që na u bënë në të kaluarën.

Më shumë se kushdo, ne shqiptarët që jetojmë në ShBA, në vendin ku sundon liria, na bie detyra për realizimin e kësaj detyre strategjike mbarëkombëtare. Eshtë koha të shpenzojmë më pak kohë për dëfrime personale nëpër kafene e klube dhe të ndjekim rrugën që na ka lënë Atë Fan Noli: të frekuentojmë më shumë institucionet fetare, të lexojmë më shumë gazetën “Dielli” dhe të anëtarësohemi në Federatën Panshqiptare Vatra, në këto institucione mbi 100-vjeçare, që e kanë ndihmuar më shumë se kushdo tjetër çështjen tonë kombëtare.

Po të rronin sot Atë Fan Noli e Faik Konica me shokë, jam i bindur se ne do t’i ndiqnim këshillat e tyre për t’i frekuentuar këto tri institucione të atdhetarizmit. Prandaj t’i bashkohemi me ndërgjegje trinomit INSTITUCION FETAR-GAZETA DIELLI- FEDERATA VATRA. Ta luftojmë indiferentizmin, qëndrimin tonë e sidomos të fëmijëve tanë larg këtij trinomi, sepse indiferentizmi na ka shpënë tek globalizmi dhe internacionalizmi. Globalizmi dhe internacionalizmi, pa zgjidhur ende problemin kryesor kombëtar: krijimin e shtetit kombëtar, janë të dëmshme, sepse na shpien drejt asimilimit, dobësimit dhe shuarjes së kombit.

Shqiptarët kudo ku jetojnë në Ballkanin Perëndimor e në diasporë duhet tv kujtohen se 28 Nentori na bashkon, por edhe na detyron të kujtojmë se çështja jonë kombëtare ka mbetur ende e pazgjidhur dhe duhet punuar për realizimin e kësaj detyre.

Po t’ia lemë spontanitetit detyrën që na kanë lënë rilindasit për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar, si e kemi lënë deri sot, ajo do të mbetet e pazgjidhur dhe për dhjetra vjet të tjerë dhe kështu ndihma e aleatëve do të vejë dëm. Po të mos zgjohemi e po të mos aktivizohemi sot, koha dhe brezat e ardhshëm do të na dënojnë…

Ju faleminderit për vëmendjen. Gëzuar festën që na bashkon, por dhe na detyron!

* * *

Më tej vluan këngët e vallet deri në ora 11:00 PM, pastaj pjesëtarët u shpërndanë të kënaqur. Duke shkuar në shtëpitë e veta të mbushur me emocione, shumë prej tyre  thoshin se komuniteti ynë prej mbi 20.000 Shqiptaro-Amerikanësh ka nevojë të organizojë të tilla takime edhe për raste të tjera si promovim librash, përkujtim ngjarjesh të ndryshme, etj. Takime të tilla atdhetare e kulturore e ngrejnë moralin e komunitetit dhe dashurinë midis njëri tjetrit…

Shën Pali në Durrës – P R O M O V I M  L I B R I 

by

(Kronikë e shkurtuar)

Më 7 tetor u promovua në Muzeu Historik Kombëtar Tiranë studimi “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiates së Re” të Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika. Në numurin e shtatorit gazeta Dielli dha të plotë vlerësimet e studiuesve Fotaq Andrea dhe Dr. Thoma Qendro. Këtu po vijojmë me pjesët e tjera të këtij promovimi.

Ishin të pranishëm krahas autorit dhe drejtori i MHK -Dr. Dorian Koçi, botuesi i librit Z. Aurel Kaçulini, autorçt e vlerësuesmeve Dom Nikë Ukgjini, Dr. Eris Rusi, Dr. Neli Naço, gazetarë të RTV Shqiptar, korrespondenti i VOA – Z. Ilirian Agolli, disa punonjës të Muzeut, kameramanë, gazetari vullnetar Ndoc M. Shaben, si dhe studiuesi e shkrimtari Kristaq Nanushi, juristi Klodi Stralla, studiuesi Qerim Vrioni, mësuese Asie Hoxha, motra e studiuesit Z-nja Margarita Bimbli, shoku i rinisë Dhimitër Pema dhe dëgjues të tjerë. 

Për rëndësinë që ka ky studim, ishte i turpshëm fakti që në këtë promovim nuk mori pjesë asnjë koleg i autorit, asnjë anëtar i Akademisë së Shkencave, asnjë punonjës shkencor i Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë, ku kishte punuar autori i librit deri në vitin 1996, dhe asnjë punonjës i Shoqërisë Biblike të Shqipërisë, ndonëse libri u ishte dërguar herët dhe i patën premtuar se do të vinin në ceremoni.

* * *

Dr. Dorian Koçi

Jemi mbledhur sot në kuadër të Tetorit të Librit, për të promovuar librin “Disa korrigjime në shënimet sqarues dhe hartat e Dhiatës së Re” të studiuesit Thanas Gjika, i cili na ka nderuar duke ardhur nga ShBA. Ky promovim kryhet prej Muzeut Historik Kombëtar në bashkëpunim me Botimet Joze. Motos së Ministrisë së Kulturës ‘Lexo Shqip’ iu bashkua dhe MHK si institucioni më i rëndësishëm i memories kombëtare. Ky libër është libri i dhjetë i autorit, i cili  përbën pjesën e tretë të korpusit me tematikë nga historia e krishtërimit. Ai sjell këtu rezultate të reja lidhur me problemin se kur e ku u shkruan librat e shenjtë që përmblidhen te “Dhiata e Re”, si dhe problemin se kur filluan e kur përfunduan udhëtimet misionare të Shën Palit, i cili punoi edhe në qytete e fshatra ilire, pasqyruar në harta përkatëse. Ky studim ka vlera kombëtare sepse hap horizonte të reja në studimet biblike dhe në historinë tonë të shekullit të parë.

* * *

Prof. Dr. Dom Nikë Ukgjini

Shën Pali punoi dhe në Sardë e Lissus.

Të nderuar, miq e dashamires të kulturës shqiptare, ju përshëndes të gjithëve e në veçanti studiuesin Thanas Gjika, i cili na bashkoi në këtë event.

Autori i këtij studimi, si njohëse i mirë i letërsisë dhe i publicistikës, është përpjekur me sukses të analizojë me hollësi e të ballafaqojë interpretime të teksteve të “Dhiatës së Re”, duke i krahasuar cato me tekste të përkthyera e të komentuara nga disa biblicistë të huaj dhe ndonjë vendas. Një përçapje e tillë e autorit u bën mirë studimeve të mëtejshme të teksteve të “Biblës”, e cila ka nevojë vazhdimisht të gjenerojë, ide dhe frymëzime të reja për boten njerëzore. 

Sipas studimeve teologjike, “Bibla” si botimi më i njohur e më i përkthyer në botë, ka vlera fetare, historike, letrare, etnografike, morale e tjera. Shkrimet e saj janë të bazuara, në dokumente të shkruara, por dhe në traditë e gojëdhëna. Shoqëritë që e kanë implementuar e kanë bere pjesë të jetës dhe ndërgjegjes së tyre. Kjo ka ndodhur edhe me popullin Iliro- arbëror, i cili e mori krishterimin drejtpërsëdrejti prej apostullit Pal dhe nxënësit e tij, si dhe prej disa apostujve të tjerë.

Përpjekjet e autorit për t’i sqaruar edhe njëherë lëvizjet e Shën Palit në të gjithë trojet Ilire, e ku shigjeton  udhëtimin e tretë që ai cakton të jetë kryer në këto troje në vitin 56, dhe gjatë udhëtimit të katër, gjatë viteve 62 dhe 63. 

Profesor Gjika, mbasi gjeti dy të dhëna historike të sigurta, njërën prej Marin Barletit, për punën e Shën Palit në Zadrimën e Sipërme, konkretisht në qytetin Sardë / Shurdhah; dhe tjetrën prej Daniel Farlatit, për punën e Shën Palit në Dyrrach / Durrës, ku krijoi bashkësinë e parë me të krishterë, jep me guxim për të parën herë, se apostulli kalimin nga Sarda në Dyrrach në kohë pranvere plot shira, mund ta kryente vetëm duke kaluar me anie nga porti lumor Lissus (Lezhë) te porti i vogël i Kepit të Dyrrachut, që më vonë u quajt Kepi i Palit (i Pavlit) e sot quhet Bishti i Pallës. Historiani H. Hechard, kishte sugjeruar, se kisha e krishtere e qytetit Lissus (Lezhë) ka qenë krijuar në të njëjtën kohë me atë të Dyrrachut, por nuk kishte përmendur kohën dhe as apostullin konkret për krijimin e saj. Kurse studiuesi Thanas Gjika jep me një logaritje të besueshme se apostulli Pal gjatë muajit maj të vitit 56, ka pasur mundësi të ndalte në qytetin Lissus e prej aty të kalonte me anie të vogël lumore anës bregut deri tek gjiri i Kepit të Dyrrach-ut e më tej të shkonte në këtë qytet të lirë, ku punoi gjatë muajit qershor 56. 

Sipas dokumenteve të me vonshëm, edhe apostujt të tjerë kanë kontribuar në ungjillëzimin e popullit Ilir. Burimet kroate flasin, së Shën Luka ungjilltar, ka predikuar nëpër Dalmaci, kurse Jacobo Coleti, në “Illyrici Sacri vëll. VIII, dëshmon së Shën Matia, ka predikuar në Dardani. 

Mbi fillimet e zhvillimit të krishterimit në Ilirik, në bazë të dokumenteve të shkruara, sistematikisht janë marrë historianët e njohur D. Farlati dhe J. Coleti në veprën “Illyrici Sacri”, vell. I-VIII. Në vell., VII, gjejmë të shënuar emirin e ipeshkvit të parë të Durrësit, Ceasar, nga viti 58 Pastaj kah viti 100 gjejmë emrin e ipeshkvit të dytë të Durrësit, Shën Asti martir. Në vazhdim radhitën emrat e ipeshkvijve të tjerë. Afërsisht e të njëjtës vjetërsi, është edhe historia e katërmbëdhjetë ipeshkvijve të tjera të cilat gjendeshin në provincat ilire. 

Një numër tjetër i madh i shkrimtarëve kishtarë, flasin mbi kristianizimin e Ilirikut  të madh. Këtu, para të gjithëve, prin Shën Gregori i Nishit (nga Naissusi, 334-379). Pastaj dijetari dhe shkencëtari i madh ilir, Shën Jeronimi (347-420) nga Stridoni, i cili, në mes tjerash, thotë se “ krishterimi është përhapur në të gjitha vendet (…) me Tomën në Indi, me Pjetrin në Romë, me Palin në Ilirik, me Andrenë në Ahaj” Mbi veprimtarinë e Shën Lukës ungjilltar në Dalmaci, flet Shën Epifani, i cili ka vdekur në vitin 403. Shën Pjetër Damiani, i cili u lind në vitin 1007 në Ravenna, thekson se si Shën Pali ka vizituar tërë Ilirikun . Për këtë J. Zeiller konstaton: “fillimet e krishterimit në Ilirik datojnë që nga epoka apostolike” . Nga ana tjetër, po përmendim edhe martirët e parë nga këto vise: Shën Asti në Durrës në fillim të shekullit II, Shën Terinin në Butrint ( Buthrotum) në shekullin III, pastaj martirët dardanë, Florin dhe Laurin në Ulpianë tek Lipjani i sotëm, të cilët dhanë jetën e vet gjatë kohës së mbretit Hadrian (117-138) e të tjerë.

Libri, që promovojmë sot është përpjeke dhe analizë e mirëfilltë, biblike e teologjike, historike e kulturore dhe në një të ardhme të afërt, realisht mund të hapë debate, diskutime e analiza  të reja në fusha të caktuara, për shkrimet e shenjta dhe udhëtimet misionare të autorëve të “Besëlidhje së Re” e sidomos për saktësime përfundimtare të ngjarjeve të ndodhura në gadishullin e Ilirikut.

* * *

Mitropoliti i Korçës -Ph.D. Peshkop Joan Pelushi

Studim sh. i rëndësishëm që zbulon rrënjët e krishterimit në vendin tonë.

Libri i ri i profesorit Thanas Gjika “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re”, sjell një kontribut shumë të rëndësishëm për të kuptuar rolin e Durrësit në veprën apostolike të Shën Palit / Sh. Pavlit, si e quan Kisha jonë Ortodokse. Ky studim plotëson dhe sqaron më me hollësi veprën ungjillizuese të Pavlit në Provincën Ilirik dhe në shumë troje të tjera ilire. Autori është përqëndruar kryesisht në përcaktimim e momenteve kryesore të jetës, veprimtarisë dhe krijimtarisë të Apostull Pavlit, meqënëse ai është, jo vetëm një autor shumë i rëndësishëm i “Dhiatës së Re”, por edhe se luajti një rol kryesor dhe dha një kontribut të jashtëzakonshëm në përhapjen e Ungjillit në të gjithë botën mesdhetare të asaj kohe. Në tektet e “Dhiatës së Re” dëshmohet qartë se Shën Pavli, si edhe shumë bashkëpuntorë të tij, ungjillizuan në viset e Maqedonisë, të Ilirikut, të Epirit dhe të Dalmacisë, por ende nuk ka pasur shpjegime shkencore se kur e ku punoi ky apostull dhe konkretisht a shkroi letra aty. 

Shumë dokumente të vjetër dëshmojnë për praninë e Apostullit Pavël në trojet tona në përgjithësi dhe në Durrës në veçanti. 

Tradita kishtare dhe gojëdhënat, të ruajtura ndër shekuj në popullin tonë, si edhe toponimet e shumta kudo në Shqipëri, që lidhen me veprimtarinë e Shën Pavlit, të cilat janë trajtuar shkencërisht në këtë studim, janë të dhëna të rëndësishme dhe nuk mund të shpërfillen.

Të dhënat historike, vëzhgimet, analizat e Prof. Gjikës janë një prurje serioze mbi rëndësinë e qytetit të Durrësit në historinë e hershme të krishterimit në Shqipëri, pa të cilat nuk mund të kemi një histori të plotë të këtij qyteti. Këtu jepen të dhëna të shumta, me anë të të cilave, unë mendoj, do të ndihmohen edhe studjues të tjerë për hulumtime të mëtejshme.

Duhet theksuar se ky studim shquhet për thellësinë e analizave historike dhe letrare. Metoda e tij e veçantë, që kombinon dhe përfshin të dhënat e rëndësishme nga fusha të ndryshme, e ka ndihmuar autorin për të sqaruar me hollësira veprën ungjillizuese të Shën Pavlit dhe autorëve të tjerë të “Dhiatës së Re”. Studimi i Prof. Dr. Thanas Gjikës hap një udhë të re për gjithë studiesit e kësaj periudhe dhe është një kontribut shumë i vlefshëm në historiografinë tonë dhe më gjërë.

Mendoj se një kontribut tjetër kryesor i këtij studimi është dhe sqarimi me detaje i hartave të “Dhjatës së Re” për udhëtimet e Shën Pavlit, sepse hartat zyrare të derisotme janë hartuar, duke pasur parasysh vetëm ato emra dhe vende që përmenden në “Dhiatën e Re”. Por, pa dyshim, si ka provuar Prof. Gjika, Apostulli ka vizituar edhe vende të tjera, të cilat nuk janë përmendur aty. Siç shpjegon bindshëm autori i ketij studimi, në “Dhiatën e Re” gjenden fakte direkte dhe të tërthorta, për udhëtimet e këtij misionari dhe në vende të tjera, sidomos në zonat ilire. Për këtë arsye, gjithmonë ka vend për korigjime dhe shënime të mëtejshme, për ta pasuruar, sa më mirë hartën e veprimtarisë së tij dhe të bashkëpuntorëve të tij të ngushtë.

E përgëzoj autorin për seriozitetin e studimit dhe për risitë e çmuara që ai sjell, duke uruar që vepra të tjera ta pasojnë, për të mundësuar heqjen përfundimtare të mjegullës në historinë e hershme të krishterimit në Shqipëri.

(Ky vlerësim u lexua prej Z. Andrea Lukani, njohësit të “Biblës” dhe punonjës i MHK, sepse Imzot Joani ndodhej me shërbim në Poloni.)

* * *

Fotaq Andrea

Shën Pali në Durrës

(Ky vlerësim u transmetua i regjistruar me zë e figurë prej vetë F. Andreas në Strasburg, sepse ai nuk mundi te vinte në promovim. “Dielli” e botoi të plotë në shtator 2022, f. 35)

* * *

Dr. Thoma Qendro

Arritje, që duhen mbështetur nga shkenca shqiptare dhe ajo botërore

(Dr. Th. Qendro, për arësye shëndetësore nuk erdhi në promovim, këtë fjalë e lexoi studiuesi dhe shkrimtari Kristaq Nanushi ish – bashkëstudent i tij. “Dielli e botoi të plotë në shtator 2022, f. 35)

* * *

Dr. Eris Rusi

Shenjtëria e pasionit në veprën studimore të Thanas Gjikës 

Po ndalem te shenjtëria e pasionit, të asaj shkëndije që ndriçon shpirtin e njeriut dhe e shtyn që të notojë në dallgët e jetës, të kapërcejë vitet e gjatë, pa u dorëzuar, duke u kapur me një bindje të palëkundur tek e vërteta e kërkimit. Është një rrugëtim, që secili nga ne mund ta ndërmarrë në jetë, por kur shikon se fillesat ku është pikënisja janë të rënduara nga shekuj njëri mbi tjetrin, kur ndjen përqark vetes shtytjen e mijëra të tjerëve, që kanë provuar të ecin në të njëjtën rrugë, nga shtigje të kundërt, me ngarkesa të ndryshme mbi sup, kur dallon së largu që nuk ka një fund, por shtrihet pafundësia, impulsi për të hequr dorë është i pari, që mund të shkojë në mendje. Në rastin e profesor Thanas Gjikës, fatmirësisht nuk ndodhi kështu. Libri që prezantohet sot, “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së re”, është një studim që e ka vënë në provë për vite të tëra studiuesin, një hulumtim dhe nevojë për të hedhur dritë, atje ku qëndron vështirësia më e madhe në jetën e njeriut: në kufirin që ndan shenjtërinë e besimit, nga laiciteti i shkencës; kuptimin shpirtëror, fetar të krishterë, që ushqen prej shekujsh botën, dhe botën që kërkon t’i japë koordinata të prekshme këtij besimi. Dhe në qendër është një nga figurat kryesore të Kishës së krishterë, apostulli Pal, i cili misionin e vet e mishëroi tek themelet e besimit të krishterë, mbi të cilët u ndërtua një botë e re, të cilën krishtërimi e ka shëmbëlltyrë edhe sot. 

Kisha e parë si “një shtëpi e tërë”, nga njëri skaj i botës te tjetri, është një metaforë e fuqishme, e dalë nga thellësia e kohëve. Në këtë shtëpi të tërë, profesor Thanas Gjika ka hulumtuar, ka ndjekur dhe ka veçuar gjurmët e apostullit Pal që kanë mbetur të pashlyera në tokën shqiptare. Kjo nevojë për të dalluar dhe nxjerrë në pah shenjën e hapave në rripin gjeografik të botës, nga më i rëndësishmi i apostujve të kishës, nuk mund dhe nuk duhet të konsiderohet si një sprovë e parëndësishme, si një gjurmim i padobishëm. Rëndësia dhe dobia e kësaj prove është e madhe.

Në një kohë dhe në një shoqëri ku për hir të gabimeve të mëdha, rrëshqitjet më të vogla konsiderohen të papërfillshme, frymëzimi për të nxjerrë në dritë çdo refleks të së vërtetës, përkon e duhet të jetë nevojë e çdo studiuesi. 

Gjurmët e Shën Palit dhe të shoqëruesve të tij, ilustrohen me dokumente dhe burime historike të shfletuara me skrupolizitet nga studiuesi Thanas Gjika, por njëherësh i nënshtrohen një interpretimi racional, i cili nuk përjashton atë frymë mistike që shoqëron zanafillën e tekstit të shenjtë dhe të pasuesve të tij. 

Kjo nxit që ky studim, të lexohet në disa nivele:

Së pari, lexuesit mund të përftojnë çmitizimin e heronjve, dhe përmbushjen e misionit të shenjtë në petkat e njeriut prej mishi e gjaku. Shën Pali në këtë studim nuk jepet për frymën me të cilën hodhi bazat e krishtërimit, nuk trajtohet me të njëjtin finalitet si në narracionin biblik. Jo, në nivelin e parë të leximit, Shën Pali identifikohet si një figurë historike, që ka lënë gjurmët e një njeriu të zakonshëm, të ushqyer nga forca e palëkundur e besimit. Kjo përligje e apostullit si njeri e jo si shenjt, përftohet nga kërkimi i etapave, i ndalesave, i periudhave historike ku ai predikoi fjalën e shenjtë. Lexuesi i studimit vihet në kushtet kur mund të kuptojë nevojën për t’i dhënë një shpjegim rigoroz detajeve dhe ndalesave që kanë shoqëruar jetën e këtij shenjti, e kjo e çmitizon, por jo në sensin negativ, petkun e apostullit, duke e bërë të ngjashëm me çdonjërin prej nesh. 

Së dyti: Në metaforën e besimit si një “shtëpi e tërë”, ky studim tregon që një pjesë e asaj shtëpie, ka qenë edhe toka jonë. Profesor Gjika mbasi ka sjellë dëshmi të historianëve Marin Barleti e Daniel Farlati, sjell dhe dëshmi të tjera në mbështetje të këtij rrugëtimi të Shën Palit në tokat ilirike.  

Së treti: Puna titanike e një njeriu të vetëm, mund të ndryshojë pikëpamje dhe bindje shekullore, tradicionale. Rasti i profesor Gjikës është emblematik. Tek ai ne gjejmë edhe petkun e mistikës fetare, edhe studiuesin, interpretuesin, eruditin dhe patriotin që mishëron cilësitë më të mira në punën kërkimore të tij! Ai lexues që njeh sado pak nga krijimtaria dhe puna studimore e mëparshme e profesor Gjikës, duhet të zbulojë tek ty libër studiuesin që ka shkrirë jetën e vet, në këmbim të së vërtetës të kërkuar pa pushim. Mund të themi që fizionomia e kësaj së vërtete, në studim, përkon me një gjuhë dhe stil përshkrues, ku rrugëtimi i Palit identifikohet dhe shënjohet në mënyrë të kuptueshme dhe bindëse.  Tek hartat e “Dhiatës së re”, udhëtari kryesor, Shën Pali është një figurë historike, personazh që nuk ilustrohet me përmasat e një heroi me fuqi të mbinatyrshme, por që përfaqëson udhëtarin që shtegton me fjalën e shenjtë, e mbërrin edhe në brigjet e Durrahut tonë dhe më tej. Kjo shënjohet në hartë, e si e tillë, harta mbush me kuptim shtegtimin e gjithë udhëtarëve që do të vijnë më pas. 

Në mbyllje, dua të veçoj emocionet e profesor Gjikës, që më ka treguar për momentin kur ky i dorëzoi një kopje falenderimi Ing. Gordon Lankton, sponsorizuesit të librit “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut”. Pasi emigranti ynë e falenderoi mirëbërësin e tij, që e ndihmoi financiarisht të hartonte e botonte librin, dhe si Njeri që kishte krijuar me punën e vet fabrikën NYPRO, ku punonin mbi njëmijë banorë të qytetit Clinton MA dhe që me shpenzimet e veta kishte krijuar “Muzeun e Ikonave Ruse” në këtë qytet, ky biznesmen amerikan vizionar i tha duke ia shtënguar dorën:  

– “Profesor Gjika, ju më falenderoni se i kam bërë mirë juve dhe një qyteti, por kjo që kam bërë unë, është një gjë e vogël krahasuar me dhuratën e madhe që i po i bëni ju shoqërisë njerëzore duke pasuruar biografinë e Shën Palit dhe të autorëve të tjerë të “Dhiatës së Re”. Unë duhet t’ju falenderoj juve, dhe jo ju mua.”

Në një mendje me këtë bamirës amerikan, edhe unë, ndaj të njëjtin vlerësim për vlerat e dhuratës së Prof. Thanas Gjikës. 

Faleminderit profesor! 

* * *

Dr. Neli Naco

Njeriu i lirë luftom e sakrifikon për të gjetur të vërtetën.

Te parathënia e librit të ri të studiuesit Thanas Gjika, mësova se ai, i ndodhur në kushte të vështira jetese, kur jetonte në Tiranë deri në vitin 1995, në një dhomë e një kuzhinë bashkë me nënën e moshuar, me bashkëshorten rreth te 50-ave, dhe vjazën e djalin 18 e 13-vjecarë, u detyrua të aplikonte lotarinë e Green Card-it dhe pasi e fitoi, edhe pse nuk dinte anglisht, në vitin 1996 emigroi familjarisht në ShBA. Për të mbijetuar e rritur fëmijët nisi të punonte punë të rëndomta, por nuk i u nda studimit të anglishtes dhe studimeve historike e letrare. Jeta e lirë në Amerikë i brumosi një mësim të vlefshëm: “Derdhi energjitë e tua në atë punë ku mund të japësh maksimalen tënde”. Mirëpo si pjatalarës e pastrues, ai nuk mund të jepte maksimalen e vet, prandaj vendosi që krahas punës për mbijetesë të merrej seriozisht me mësimin e anglishtes dhe me studime shkencore në fushat ku kishte forminin e tij. Tema që e intrigoi ishte jeta e Shën Palit, për të cilin tradita e Kishës Shqiptare Katolike dhe Ortodokse e kishte pranuar gjithnjë se ky misionar kishte përhapur krishtërimin në trojet ilire, por në shënimet sqaruese të “Dhiatës së Re” nuk jepeshin shpjegime konkrete për këtë problem dhe në asnjë hartë biblike nuk pasqyrohej ky fakt. Filloi të lexonte e nxirrte shënime nga botime të ndryshme të “Biblës” anglisht, frëngjisht, italisht e spanjisht. Krijoi skedarin e vet me shënime mbi problemin se kur e ku ishin shkruar shkrimet e shenjta të “Dhiatës së Re”, mbi ndërtimin kompozicional dhe autorësinë e këtyre shkrimeve, si dhe mbi fillimin dhe përfundimin e udhëtimeve misionare të Shën Palit. Ai vuri re faktin se përcaktimet e studiuesve dhe interpretuesve të “Dhiatës së Re” për këto probleme nuk përputheshin midis tyre. Kjo e shtyu t’i futej punës më me ngulm, edhe pse disa pedagogë që ia lexonin shkrimet e para i thoshin: “Ke të drejtë, por rezultatet e tua nuk mund të pranohen, sepse janë miliarda kopje të “Biblës” në botë e ato nuk mund të mënjanohen prej studimeve të tua”. Por Thanasi vijoi punën dhe e paraqiti studimin e tij të plotë në vitin 2007 shqip me një përmbledhje 33 faqe në anglisht. Presidenti i Atlantic Union College, Dr. Norman Went, dhe stafi i katedrës së teologjisë e pranuan si punë shkencore të mirëfilltë, ia mbuluan shpenzimet e botimit dhe libri u botua në Shqipëri me titullin “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re”. Në vitin 2014 ai hartoi e botoi librin e dytë me titull “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut” shoqëruar me një përmbledhje anglisht 44 faqe. Ky libër u pranua dhe ruhet në thesaret e Bibliotekës së Selisë së Shenjtë.

Por hartuesit e botuesit e “Biblës” e të “Dhiatës së Re” në gjuhën shqipe nuk i morën parasysh arritjet e Prof. Gjikës, nuk ndërmorën asnjë diskutim shkencor për këto arritje dhe vijuan botimin e këtyre dy veprave me shënime sqaruese dhe harta të huazuara nga botimet në gjuhë të huaja. Kjo e detyroi Prof. Gjikën të hartonte librin e tretë, librin që promovojmë sot, me qëllim që t’ua lehtësojë punën hartuesve dhe botuesve të “Dhiatës së Re” e të “Biblës” në gjuhën shqipe.

Ky korpus i studimeve e ka kthyer Profesor Thanasin në një tekstolog të mirëfilltë dhe një interpretues të dalluar të teksteve të “Dhjatës së Re”, duke i dhënë atributin e një specialisti të mirëfilltë të këtyre teksteve dhe një metodologu të rrallë që rreket të zbulojë dhe të rindërtojë marrëdhënie të fshehura ose të humbura në kohë të këtyre teksteve me historinë reale, të zbulojë të vërtetën nëpërmjet dijes dhe semave të kapura me delikatesë në tekst. Vështirësia që përballet autori është shumë e madhe sepse teksti, si nevojë parësore, ka predikimin e së shenjtës dhe pastaj interpretimet e tjera historiko-antropologjike.

Saktësia e rindërtimit të veprimeve në kohën reale të Shën Palit është një detyrë shumë e vështirë në disa tekste ku të dhënat kohore janë të kufizuara sepse detyra kryesore e teksteve është jo ndërtimi kronologjik i jetës së shkruesit të tekstit biblik (si kemi përpara tekstet e shkruara prej Palit, Lukës, etj), por detyra kryesore e këtyre teksteve është e kundërta, tejçimi i mesazhit hyjnor nëpërmjet Letrave dhe Veprave. Kjo filozofi ndërtimi e tekstit biblik e bën të vështirë njohjen e detajuar të kronotopisë së veprës. Përdora fjalën kronotopi pra kohë-vend sic përdoret në studimet letrare, sepse kjo është një detyrë dhe synim kryesor i studimit të Thanas Gjikës të vendosë predikuesin në një kohë dhe hapësirë të caktuar duke krijuar kështu hapësira të reja interpretimi dhe duke e lidhur tekstin edhe me hapësirën e hershme ilire, të quajtur Illyricum, duke pasuruar nënteksturën dhe imagjinatën që mbart teksti biblik.

Ku është ndodhur Pali dhe bashkëpuntorët e tij në një kohë të caktuar? Si ka lëvizur ai dhe ku ka predikuar? Sa kohë ka qëndruar në një qytet dhe sa në një tjetër? Kur dhe ku shkoi ai letra në qytete ilire? Secila prej pyetjeve zgjon kureshtinë e të ndërtuarit të marrëdhënies kohë dhe hapësirë dhe si rrjedhojë jep edhe përfundime të qarta që lidhen në mënyrë të drejtpëdrejtë me interpretimin e tekstit edhe si histori edhe si teologji.

Këto momente të ndërtimit të narratives historike të udhëtimit të Palit (por dhe përfundime të tjera) duhet të jenë objekt i paraqitjes në ambiente studimore teologjike dhe shkencore për tu marrë në konsideratë dhe për të arritur në përfundime të cilat synojnë që t’i qasen reales me objektivitet. Rindërtimet kohore që ka ndërtuar Thanas Gjika nuk mund të lihen pa u rianalizuar dhe pa u marrë në shqyrtim herët a vonë nga autoritete fetare për të pasur një mendim më të qartë për udhëtimet dhe vendosjen në kohë dhe hapësirë të shkruesit të tekstit biblik.

Theksoj së fundi se ky libër ka një bibliografi të pasur e cila prfshin mëse 200 tituj nga autorë dhe studiues të “Biblës”, studime këto që mbulojnë një kohë prej disa shekuj studimesh biblike.

I uroj profesor Thanasit susese të tjera në punën e tij dhe e falenderoj që sjell këtë prurje me vlerë në një fushë tejet delikate dhe të rrahur pak nga studiuesit shqiptarë.

Ju falenderoj për vëmendjen.

* * *

Ing. Aurel Kaçulini, pronar i shtëpisë Botimet Jozef.

Bashkëpunimi me studiuesin Thanas Gjika ka qenë një kënaqsi për mua dhe punonjësit e mij, sidomos hartimi i hartave të udhëtimeve misionare të Shën Palit, ku u saktësuan datat e fillimit e të përfundimit të katër udhëtimeve misionare të apostullit Pal me ndalesat dhe në qytete ilire e sidomos në Durrës, Dyrrach-un e lashtë. 

Më tej Z. Aurel shpalosi Titullin që i akordoi Shoqata ‘Durrësi Autokton

Z. THANAS GJIKA

MIRENJOHJE E QYTETIT 

Firmosur e vulosur nga Kryetari Z. Abdulla Deliallisi dhe Sektetari Z-nja Melanie Moisiu.

Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika

Falenderim.

Falenderoj drejtorin e MHK Dr. Dorian Koçi, botuesin e librit Ing. Aurel Kaçulini, me të cilin hartuam së bashku hartat e udhëtimeve misionare të Shën Palit, gjithë vlerësuesit e folësit, gazetarët dhe dëgjuesit e këtij takimi. Falenderoj Shoqatën ‘Durrësi Autokton’ për Titullin <MIRENJOHJE E QYTETIT> që më akordoi për punën studimore lidhur me sqarimin e krijimit të kishës së krishtere në qytetin Dyrrach.  

Në fund, Z. Dorian Koçi ftoi gjithë pjesëmarrësit për të bërë foto me autorin dhe pastaj të kalonin te ambjentet ku ishte shtruar koktej për t’i dhënë urimet dhe lamtumirën.

Mendime për librin e Prof. Thanas L. Gjikës “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re”

by

Dr. Thoma Qendro/

Leximi i librit “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e “Dhiatës së Re” (Botimet Jozef 2022) të Prof. Thanas Ligor Gjikës më ndihmoi të kuptoj më mirë traditën tonë rreth përhapjes së krishtërimit në trojet ilire.

Ndonëse nuk jam specialist i mirëfilltë i studimeve biblike, as teolog dhe as historian i Krishtërimit, por po jap disa vlerësime për këtë libër, sepse e njoh lëndën e “Dhiatës së Re” duke qenë se jam marrë me hartimin e botimit të parë të “Biblës” në gjuhën shqipe titulluar Të Shkruomitë Shenjtë, ku bashkova fragmentet e librit Meshari të Gjon Buzukut (botim i SHBNSH, Tiranë, 2010). Po ashtu jam marrë me transkriptimin, përgatitjen dhe botimin me shpjegime gjuhësore të Dhiatës së Re të përkthyer nga Vangjel Meksi e të botuar në Korfuz më 1827 nën redaktimin e Grigor Gjirokastritit prej Shoqërisë Biblike Britanike dhe për të Huajt (botim i SHBNSH, Tiranë, 2016), si dhe të Ungjillit të Shënt Mattheosë nga të njëjtët persona më 1824 (botim i SHBNSH, Tiranë, 2021). Ndërkohë, ashtu si Profesor Thanas Gjika edhe une kam marrë të njëjtin formim filologjik e historik në Fakultetin Histori – Filologji dega Gjuhë Shqipe Letërsi, ku kemi qenë bashkëstudentë.

Paraprakisht e përgëzoj me gjithë zemër autorin si dhe botuesin e bashkëpunëtorin e hartave, z. Aurel Kaçulini, dhe mund të them se studiuesi Thanas Gjika ka bërë një punë titanike, të denjë për një institut të tërë të kompletuar me specialistë të të gjitha fushave të studimeve biblike. Në këtë libër është njëkohësisht puna e filologut, e historianit jo vetëm të fesë, e teologut dhe e filozofit që me argumente logjike nxjerr përfundime të arsyeshme dhe bën sugjerimet përkatëse. Metodologjia e përdorur në këtë studim është për t’u admiruar. Analiza është e përsosur. Përdorimi analitik i mjeteve gjuhësore, i njëjësit dhe i shumësit të përemrave vetorë e të foljeve, i mënyrave e kohëve të foljeve në funksion të ngjarjeve konkrete (sidomos të librit “Veprat” të shën Lukës) që patën ndodhur në praninë ose jo të tij, janë shumë domethënëse.

Hulumtimi dhe udhëtimi logjik që ndjek studiuesi janë interesante dhe mendoj se në një të ardhme ndoshta jo edhe të largët mund të hapin debate teologjike e historike. Unë si shqiptar jam i prirur të ndjek me interes ngjarjet biblike që ndodhin në Shqipëri, dhe si durrsak të shoh me interes ato që kanë ndodhur në Durrës, ashtu si një lezhjan p. sh. do të ishte i interesuar për ngjarjet në Lezhë, etj.

Historia e feve është e lidhur pazgjidhshmërisht me historinë e një vendi dhe populli, pasi shpesh ato përcaktojnë edhe zhvillimet shoqërore dhe ekonomike, ideologjike dhe politike, aleancat, miqësitë dhe armiqësitë me popujt dhe vendet e tjera.

Nuk është gjë e lehtë të komentosh në mënyrë krijuese e të sjellësh risi në studimet biblike, me të cilat janë marrë e merren për rreth 2 mijë vite, me miliona studiues të të gjitha fushave e nga të gjitha vendet. Prof. Thanasi e ka arritur këtë. Në veprën e tij ka aq shumë fakte, argumente, gojëdhëna, analiza, përfundime e sugjerime, ngrihen aq shumë çështje, shtrohen aq shumë teza, sa për secilën prej tyre mund të komentosh, të diskutosh e të shkruash edhe shumë më gjatë, e pse jo, një njeri i përkushtuar mund të frymëzohet e të shkruajë edhe studime e monografi të veçanta.

Në pamundësi për t’u marrë me hollësi në një diskutim promovues si ky, do të ndalem shkurt në dy aspekte që trajtohen drejtpërdrejt ose tërthorazi në këtë libër, por që janë të lidhura ngushtë midis tyre:

E para, përforcohet teza se Krishtërimi në Iliri, pra rrjedhimisht në territoret e sotme shqiptare, nuk u importua as nga Greqia dhe as nga Roma, por është me prejardhje apostolike dhe u përhap në të njëjtën kohë me këto vende. Bashkësia e krishterë e Durrësit, p. sh., që ishte një nga qytetet më në zë të antikitetit, u krijua drejtpërdrejt nga vetë apostull Pali gjatë udhëtimeve të tij misionare. Këtë të vërtetë historike Profesor Gjika e ka formuluar edhe në botimet e tij të mëparshme, por në këtë studim edhe më bindshëm.

Nga ana tjetër, puna e shën Palit në trojet ilire ka qenë pranuar edhe nga historianë objektivë të huaj e vendës edhe para studiuesit Thanas L. Gjika, ndonëse ka disa që ende për arsye të ndryshme, të cilët nuk është as rasti dhe as vendi t’i përmend këtu, e paraqesin Krishtërimin në Shqipëri si fe të importuar e të imponuar nga të huajt.

“Historiani italian Danijele Farlati, – shkruan profesor Thanasi, – duke u mbështetur në shënimet e një Menologu greqisht të përkthyer italisht prej Kardinalit të Sirletit, ka shkruar se – Sh. Pali krijoi kishën e Durrësit dhe se kjo kishë në vitet 57-58 kishte 70 familje anëtarë …” (f. 79).

E pikërisht këtë të dhënë Prof. Thanasi e plotëson me argumente e fakte të reja, vlerë e pakundërshtueshme e punës së tij, e pranuar dhe prej studiuesish amerikanë e shqiptarë.

Duke folur për hartimin e dy pjesëve të Letrës kanonike drejtuar Romakëve, pasi analizon me hollësi udhëtimin misionar që kishte bërë Pali në kushtet e asaj kohe (meqenëse Durrësi ishte pikënisja lindore e Adriatikut që lidhte nëpërmjet rrugës tokësore “Egnatia” Lindjen e Mesme, pra dhe Jeruzalemin, dhe nga ana tjetër Romën, nëpërmjet rrugës më të shkurtër detare duke kaluar te gadishulli italik), prof. Thanasi arrin logjikisht në përfundimin se gjatë udhëtimit të tij të tretë misionar Pali kishte ndalur në një qytet të madh “ku kishte pasur kohë të mendonte e meditonte disa javë. Një ndalesë e tillë ishte kryer në qytetin Dyrrach (Durrës), ku Pali krijoi kishën e krishterë …” (f. 171).

Dhe kjo është krejt e natyrshme, pasi edhe në vendet përreth Ilirisë, në gadishullin italik dhe në gadishullin e sotëm ballkanik, si dhe në vetë vendet e atëhershme hebraike, Krishtërimi sapo kishte lindur e po përhapej në kushte mjaft të vështira, drejtpërdrejt përmes apostujve, ndërsa zyrtarisht nga autoritetet shtetërore përndiqej egërsisht dhe dënohej me vdekje mizore cilido që e përqafonte. Kjo gjë ka qenë pranuar edhe nga historiografia e periudhës komuniste, pavarësisht interpretimit materialist marksist që i bëhet përhapjes së Krishtërimit në Shqipëri. “Gjendja e vështirë e skllevërve dhe e shtresave të tjera të shfrytëzuara krijoi kushte të favorëshme që edhe në Iliri të përhapej krishterimi si fe që u premtonte njerëzve një jetë të lumtur pas vdekjes. Si besim i atyre që vuanin dhe shfrytëzoheshin, si besim i të varfërve dhe i skllevërve, kjo fe e re gjeti në fillim një rezistencë të madhe nga ana e perandorëve dhe e klasës sunduese të qyteteve. Predikuesit e saj bile u persekutuan. Por nga shek. III dhe veçanërisht në shekujt e mëpastajmë rritja e numërit të besimtarëve dhe ndryshimi gradual i përbërjes së tyre sociale ndikoi shumë mbi organizimin e fesë së re si dhe të ideologjisë së saj.” (Historia e Shqipërisë, I, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituri i Historisë dhe i Gjuhësisë,Tiranë, 1959, f. 126).

Së dyti, autori jep hollësi, argumente dhe gojëdhëna të shumta për udhëtimet e Palit. Natyrisht, gojëdhënat nuk janë fakte historike, po kur ato u kanë rezistuar me shekuj tallazeve të ngjarjeve historike, aq më tepër kur përkojnë me këto ngjarje, qoftë edhe pjesërisht, apo simbolikisht, ndihmojnë për të hedhur rreze drite mbi disa të vërteta historike. Në Durrës, p. sh. gojëdhënat për shën Palin, shën Cezarin dhe shën Astin kanë mbetur e gjalla deri sot dhe ato janë të lidhura dhe me faktet historike. Kepi i Palit, i transformuar ndër shekuj në gojën e mbarë popullit në emërtimin Bishti i Pallës apo Bishtpallë, që përmenden edhe në librin që po promovohet sot, është një dëshmi e qartë për këtë. Po kështu për këtë flet edhe fakti që të krishterët durrsakë e të rrethinave të qytetit, e kanë ruajtur ndër shekuj në traditën e tyre kujtimin e shën Astit: emrin e këtij kryepeshkopi martir të Durrësit, që u gozhdua në kryq në këtë qytet nga sundimtari i Durrësit Agrikoli, gjatë përndjekjeve të të krishterëve nga perandori romak Trajan në vitet 97-117 pas K. Emrin e tij e trashëgojnë edhe sot e kësaj dite mjaft durrsakë, ortodoksë apo katolikë. Dhe nuk është rastësi që ky emër përdoret vetëm në Durrës e në trevat rreth tij.

Libri që po promovohet sot i Profesor Thanas Gjikës është i mbushur me hollësi dhe burime dokumentare e gojëdhanore për udhëtimet e Palit nëpër Shqipëri, për qëndrimin, predikimet dhe shkrimet e tij e të bashkëpunëtorëve e shoqëruesve të tij misionarë në qytetet e vendbanimet e trevave ilire. Deri më sot shumë pak është bërë për të hulumtuar e studiuar rreth ngjarjeve të asj periudhe nga studiuesit shqiptarë, siç ka bërë profesor Thanasi. Përshkrimi dhe studimi që ai bën për udhëtimet e Palit, sidomos udhëtimi i tretë që pranohet kanonikisht nga të gjitha Kishat e krishtera, dhe udhëtimi i katërt, për pranimin e të cilit ka edhe debate historike, meritojnë, për mendimin tim, të zënë vend në diskutimet e rretheve teologjike e historike kishtare, sidomos në kolegjet e fakultetet teologjike e më pas, pse jo, ndoshta edhe në organizmat vendimmarrëse të Kishave, siç janë konferencat, sinodet apo koncilet.

Studimi i Thanas Gjikës nuk është thjesht studim mbi Fenë e krishterë, por është një analizë e shumanshme historike, filologjike, logjike, e të dhënave mbi udhëtimet e Palit. Luka, në librin Veprat e Apostujve, të përfshirë në librat kanonikë të “Dhiatës së Re”, përshkruan disa nga vendet ku ka kaluar, qëndruar, predikuar e punuar shën Pali, dhe natyrisht nuk shkruan me hollësi për çdo milje rruge që ai dhe grupi i tij i shoqëruesve patën bërë. Mbushja e këtyre zbrazëtive, sidomos gjatë udhëtimeve nëpër viset ilirike, është detyrë e historianëve shqiptarë që t’i plotësojnë. Pikërisht këtë ka bërë profesor Thanas Gjika dhe shpresoj, që ato të zënë vendin e merituar në historinë e Kishës së Krishterë të Shqipërisë e më gjerë edhe në historinë e përgjithshme të vendit tonë.

Së fundi i shpreh urime dhe përgëzime profesor Thanasit për gjithë veprën e tij, dhe inxhinier Aurel Kaçulinit, për punën e saktë plot pasion që ka bërë në bashkëpunim me autorin e librit, për përcaktimin e vendkalimeve dhe vendqëndrimeve të shën Palit nëpër trojet që i përkasin sot Shqipërisë. Shpresoj, që hartat e përgatitura prej tyre, sidomos ajo e Udhëtimit të tretë e të katërt, të gjejnë vend edhe në botimet e ardhshme biblike shqiptare dhe të huaja.

Shën Pali në Durrës…

by

Nga Fotaq Andrea/

Libri i Prof. Thanas L. Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re »  – një kontribut me vlerë për historiografinë shqiptare. Këto ditë doli nga shtypi libri më i ri i Prof. Thanas L.Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re ». Është libri i tij i tretë me tematikë të mirëfilltë shkencore në fushën e shpirtërores ungjillike, bazuar drejtpërdrejt te Dhiata e Re, tek ka botuar tashmë me sukses “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” më 2007, dhe “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut” më 2014. Vepra këto që përbëjnë sot që të trija një korpus unik dhe një risi të veçantë për historiografinë shqiptare, të lidhura ngushtë siç janë me udhëtimet misionare të Shën Palit, sidomos në trevat iliro-shqiptare të Ilirikumit të lashtë dhe me fillimet e përhapjes mes tyre të krishtërimit, Frymës së Shenjtë.

Me bagazh të rëndë si studiues i mirëformuar para viteve të demokracisë, kur kish punuar tashmë për 26 vjet me radhë në Institutin e Gjuhë-Letërsisë, prof. Gjika vjen me këtë libër të ri, i një veçantie të dukshme, për të vërtetuar sërish se edhe në fushën e Shkrimeve të Shenjta, përtej dogmave dhe vendimeve historike të Koncilit, përtej paragjykimeve në rrafsh të brendshëm e të jashtëm, ka vend përherë për studime të thelluara shkencore, të cilat e vendosin sot prof. Gjikën në radhën e studiuesve dhe biografëve më të njohur sidomos të jetës apostolike të Shën Palit, madje, do thoshim pa ndrojë, në pararojë të tyre, me prurje përherë të reja, përmes vështrimesh dhe analizash shkencore nën filtrin e kritikës konstuktive.

Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe përderisa këto vepra janë fryt i një pune këmbëngulëse 25 vjeçare filluar nga prof. Gjika që më 1997 në Amerikë, kur me përpjekje të vazhdueshme shkencore ai rrok fuqishëm e guximshëm një tematikë me përmasa botërore dhe me rëndësi madhore për vetë forcën e shpirtërores njerëzore. Kësisoj, tek bën objekt të punës së tij shkencore këtë fushë mjaft të vështirë e delikate, si ajo Frymës së Shenjtë përhapur nëpërmjet apostujve të saj, prof. Gjika ka meritën e padiskutueshme se ia del mbanë të flasë me sukses, në rrafsh ndërkombëtar, për kundërthëniet apo përplasjet nga një studim te tjetri të Dhiatës së Re, për kontradiktat dhe pasaktësitë që hasen në këto studime dhe në hartat historike shoqëruese të tyre, sidomos lidhur me jetën dhe veprën e apostujve të Jezusit. Duke respektuar traditën shekullore të Kishës së krishterë dhe doktrinën e saj të shenjtë, Prof. Gjika guxon dhe korrigjon me forcën e besimit shkencor tërë pasaktësitë që përmbajnë studimet historike lidhur me Shkrimet e Shenjta. Sepse ai e zotëron plotësisht lëndën biblike, di ta ndajë dhe ristrukturojë atë në mënyrë të saktë shkencore, për t’i trajtuar veçmas dhe hollësisht pikërisht katër Udhëtimit misionare të Shën Palit. Dhe e tërë kjo domosdo mbi bazën e hulumtimit këmbëngulës, tek ka vëzhguar, qëmtuar, krahasuar, arsyetuar me analiza të thella faktet dokumentare në shënimet dhe hartat e Dhiatës së Re, gjë që e lejon atë të sjellë saktësimet dhe korrigjimet e duhura, me probabilitet të pashmangshëm historiko-shkencor. 

Njohës i thellë, i përpiktë, i kujdesshëm, specialist i veçantë në fushën e shpirtërores sipërpore, Prof. Gjika nxjerr fuqishëm në pah krijimin e bashkësive të para të krishtera arbërore në Iliri, krahas bashkësive greke e maqedone, si dhe rolin e madh që luante Kisha e krishterë themeluar në Durrës nga Shën Pali. Ashtu si në librat e tij të këtij korpusi të veçantë, edhe në këtë vepër të re, prof. Gjika i përmbahet me besnikëri dhe frymë krijuese ndër të tjera dy burimeve kryesore bibliografike me tematikë shqiptare, konkretisht: veprës madhore të Barletit nga njëra anë, i cili jep të dhënën e rëndësishme se “në Shtëpinë princërore të Pal Dukagjinit, në TejDrinën e Sipërme, vërehen përmendore prej mermeri, ku shihen emra perandorësh romakë… dhe gjurmë se këtu apostulli Pal u ka predikuar njerëzve besimin e Krishterë” (f.79); dhe nga ana tjetër, të dhënën burimore të jezuitit dhe historianit Daniele Farlati në veprën e tij madhore “Illyricum Sacrum”, sipas së cilës Shën Pali themeloi në Durrës në v.56 bashkësinë e parë me të krishterë dhe Kishën e saj. Dhe, pikërisht aty, në Durrës –  ku ishte bërë në fushën e saj edhe përplasja historike Cezar-Pompe për fatet e botës pas kalimit të Rubicon-it dhe zbarkimit të Cezarit në gjirin e Palasës sonë –, po aty, në Dyrrahiumin historik, Shën Pali shkroi Letrën e famshme kanonike drejtuar romakëve. Nuk mungon me këtë rast, dhe me të drejtë, propozimi i prof. Th. Gjikës, me shumë largpamje dhe ndjenjë krenarie kombëtare që të ngrihet shi në Durrës përmendorja e Shën Palit duke shkruar këtë letër kanonike. E mbështesim fuqimisht këtë propozim të tij me besimin se së shpejti koha do ta bëjë realitet.

Udhëtimi i tretë misionar (UM3) dhe Udhëtimi i katërt misionar (UM4) i Shën Palit në trevat shqiptare përbëjnë kështu objekt studimi të hollësishëm për Prof. Gjikën, i cili, pasi parashtron tërë toponiminë me emrin e Shën Palit në trevat shqiptare, propozon edhe korrigjimet e tij të nevojshme të hartave zyrtare UM3 për lëvizjet e Shën Palit në këto treva shqiptare, si dhe kohëzgjatjen e këtyre udhëtimeve në vitet  52-57 (f. 92). Po ashtu, edhe për UM4, prof. Gjika nxjerr në pah sërish lëvizjet e Apostullit Pal në trevat iliro-shqiptare, gjithnjë duke pasur për bazë qytet-portin e Durrësit dhe rrugën Egnantia gjatë periudhës mars 62 – qershor 63. Dhe e jep me përpikmëri tërë këtë udhëtim: Romë – Puteoli – Brindisi – Durrës – Nikopol – Lasca – Cezara – Milet – Peloponez, etj dhe përsëri kthimin nga qyteti i Durrësit (f. 114-115).

Është e njohur se kryesisht gjatë shekullit XIX, studiues dhe dijetarë të huaj ishin të parët që trajtuan shkencërisht të dhënat historiko-gjuhësore për Shqipërinë dhe shqiptarët, sikurse ndodh edhe me këtë të dhënë të akademistit francez Jacques Bourcart (1891-1965) për udhëtimin e Shën Palit në Shqipëri tek nënvizon: “Shën Pali e predikoi atë (kristianizmin) mbi kodrën e Dyrrahut” (sipas librit F.Andrea, Pena të arta franceze për shqiptarët, f. 509-516). E megjithatë, baza e shkencave albanologjike do fillonte mrekullisht me kontributin e figurave të ndritura të Rilindjes shqiptare dhe do themelohej shkencërisht në mesin e shekullit XX, kur do të ishin tanimë dijetarët shqiptarë, historianë, arkeologë, gjuhëtarë, etj. që do të thoshin me vendosmëri e vërtetësi dokumentare fjalën e tyre shkencore që frymëzon sot dijetarët e huaj për thellime të mëtejshme në shkencat albanologjike. Dhe në këtë mes, prof. Thanas Gjika, me kompetencë studiuesi serioz flet bukurisht e ndërkombëtarisht, për të na e sjellë figurën e Shën Palit tepër njerëzor dhe tepër përkushtues për kauzën e tij të shenjtë apostolike. E paraqet këtë figurë me dashuri, vërtetësi, me tërë cilësitë e larta njerëzore e mbinjerëzore (misionare e hyjnore), duke parashtruar të dhëna të reja, saktësime e korrigjime, me frymë novatore, përtej çdo ndjenje inferioriteti, kur popuj të vegjël kanë nxjerrë dhe nxjerrin përherë figura të ndritura historike si Nënë Tereza, shenjëtorja shqiptare. 

Por, që të studiuesit shqiptarë të flasin sot ndërkombëtarisht dhe në mënyrë dinjitoze në tërë fushat e albanologjisë, e sidomos në këtë fushë të shpirtërores supreme, siç bën prof. Gjika me librat e tij, lypset para së gjithash e mbi të gjitha një strategji e tërë kombëtare për punë të mirëfilltë përkthimore të veprave madhore albanologjike. E më tej me revista shkencore dhe deri te dokumentarë shkencorë. Lypset popullarizimi i figurave dhe vendeve historike shqiptare me tabela e shënjues në gjuhë të huaja, me lapidare e përmendore, me tregues historikë e katalogë, si dhe me punë të vijueshme krijuese nga autorët dhe artistët shqiptarë, nga piktorët e skulptorët tanë të talentuar. 

Shqipëria po hapet përherë e më shumë për vizitorin dhe turisitin e huaj, Shqipëria ka se çfarë t’i tregojë denjësisht njerëzimit pasuritë e veta historiko-kulturore, traditat e saj të famshme në mikëpritje dhe dashuri të shenjtë njerëzore. Dhe këtë dashuri të shenjtë për figurën e Shën Palit dhe misionin e tij historik e shpreh fuqimisht libri më i ri i prof. Thanas L. Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re ». 

Duke përshëndetur daljen në dritë të kësaj vepre të re, po sjellim në vëmendje të lexuesit një hartë të vitit 1886 nga gjeografi dhe kartografi i njohur gjerman Richardf Andrée që shfaq bukurisht nisjen e udhëtimit të Shën Palit pikërisht nga Durrësi ynë historik, siç e vërteton po ashtu edhe një hartë tjetër e dytë që paraqet të plota katër udhëtimet e famshme misionare të Shën Palit për të realizuar shërbimin e tij të shenjtë të përhapjes së Krishtërimit.