Eneida Jacaj – Dielli

Dom Nikollë Kaçorri, kleriku i shenjtë që luftoi me pushkë e penë për Pavarësinë, figura e dytë pas Ismail Qemalit

November 18, 2023 by s p

Shkruan: Eneida Jaçaj/

Pavarësia dhe bashkimi i të gjitha tokave shqiptare, si pasojë e kryengritjeve në vitet 1910-1912, kundër pushtimit osman 5 shekullor, ishte një nga ngjarjet më të jashtëzakonshme dhe më tronditëse për okupatorin, që do ta bënte të njohur çështjen shqiptare edhe në arenën ndërkombëtare. Përpjekjet e ideologëve të periudhës së Rilindjes Kombëtare, për të bashkuar 4 vilajetet shqiptare dhe për të ndriçuar rrugën e kombit drejt një të ardhme të paqtë e të sigurt, ishte një hap gjigand për t’i dëshmuar Fuqive të Mëdha aftësinë dhe zgjuarsinë e popullit shqiptar për t’u vetëqeverisur, në çdo aspekt të jetës politiko-sociale-ekonomike. Ishin pikërisht kryengritjet e viteve 1910-1912, që me mobilizimin, organizimin dhe platformën e tyre politike tronditën sundimin osman në Ballkan dhe në Europë. Shumë trima shqiptarë rrëmbyen armët duke i dhënë jehonë të madhe kryengritjeve, të cilat u shtrinë në të gjitha viset, ndërsa nga ana tjetër, ishte diaspora dhe shtypi që dhanë një ndihmë të madhe për çështjen shqiptare, në të gjitha kancelaritë më të rëndësishme të asaj kohe.

Ideologët e kohës kanë zhvilluar Lëvizjen Kulturore Mbarëkombëtare, e cila kishte për qëllim pikërisht çlirimin e vendit dhe zhvillimin politik, ekonomik dhe social të tij. Kjo lëvizje u zhvillua me kontribut të personaliteteve të shquara dhe luftës së popullit shqiptar. Duhet theksuar se përpjekjet për pavarësi ishin një proces emancipimi i të gjitha lëvizjeve që ndodhën në Europë dhe në Ballkan, kundër pushtuesve osmanë. Në vitin 1887, territoret shqiptare njiheshin si terrritore turke, ndërsa ishte Lidhja Kombëtare Shqiptare e Prizrenit që bëri të kuptojnë shtetet e huaja, se këto janë territore shqiptare, duke i hapur rrugë Pavarësisë së Shqipërisë. Ismail Qemali, babai i kombit, politikan dhe diplomat me eksperiencë, në shtator të 1912, nisi përpjekjet me Portën e Lartë, në Stamboll, duke kërkuar autonominë, për t’u mbrojtur nga fqinjët. Më pas, ai hyri në bisediime me përfaqësues të Vjenës, Italisë, Gjermanisë, duke siguruar mbështetje ndërkombëtare. Austro-Hungaria dhe Italia e kanë mbështetur të parat pavarësinë.

Ismail Qemali nuk ishte i vetëm në arritjen e pavarësisë; kjo ishte një rrugë tepër e vështirë që kërkonte mbështetje, organizim dhe bashkim të të gjithë shqiptarëve për një qëllim të përbashkët. Një ndër figurat atdhetare dhe nga më të ndriturat të kombit, i cili ka dhënë një kontribut shumë të vyer për çështjen shqiptare edhe në arenën ndërkombëtare, ishte Dom Nikollë Kaçori, figura e dytë pas Ismail Qemalit. Kleriku i shenjtë nuk përmendet shumë në përpjekjet për arritjen e pavarësisë, edhe pse ai ka qenë një nga firmëtarët e Deklaratës së Pavarësisë, ka luftuar me pushkë dhe me misionin e tij të shenjtë fetar për një Shqipëri të lirë, dhe gjithashtu e ka bërë të njohur çështjen shqiptare edhe në botë. Është një figurë shumë e rëndësishme që duhet t’i japim nderin dhe vendin që i takon për të gjitha përpjekjet mobilizuese, organizative, si personalitet mjaft i shquar dhe me peshë pas Ismail Qemalit.

Nikollë Kaçori ishte një meshtar që përpos shërbimit shpirtëror, krehu dhe shërbimin e shenjtë atdhetar. Imzot Kaçorri ishte politikan, klerik i njohur, dhe zëvëndës Kryeministër i parë i Shqipërisë në kabinetin e Ismail Qemalit. Ai lindi në fshatin Krejë, Lurë në vitin 1862. Arkipeshkvi i Durrësit në atë kohë, imzot Ambrozio, e bëri meshtar, pasi pa te ai një fëmijë të zgjuar dhe shumë energjik. Kështu, për kontributin e madh fetar, Papa i asaj kohe e nderoi me “Kryqin e artë”, “Për Kishë dhe Papë”. Ai u angazhua në organizimin e shoqërive patriotike “Vllaznia”, “Bashkimi” Durrës (1907 -1909), dhe mori pjesë në përpjekjet për pavarësi, duke udhëhequr me pushkë e penë kryengritjen mbarëkombëtare. Nikollë Kaçori propagandoi që në mesha duhet të predikohet gjuha shqipe, dhe jo ajo arabe e turke nga klerikët muslimanë dhe greke, nga klerikët ortodoksë. Ishte Imzot Kaçorri ai që priti delegacionin e mërgatës, që arriti nga Trieste me datë 22 Nëntor 1912. Durrësi ishte parashikuar nga atdhetarët si qyteti ku do të bëhej Shpallja e Pavarësisë, por për shkak të trazirave që vinin nga fqinjët, u zgjodh Vlora.

Më pas, imzot Nikollëë Kaçorri emigroi në Austri, ku qëndroi tri vjet në Vjenë derisa vdiq me 29 maj 1917, nga një sëmundje e pashërueshme e mushkërive. Pas disa muajve, vdiq në sanatoriumin Würth, më 29 maj 1917. Ai kërkoi mbështetje te perandori austriak për çështjen shqiptare. Varrimi i tij u bë më 1 qershor 1917, në Zentralfriedhof. Në varrim morën pjesë disa personalitete si komandanti i krahinës së Tiranës, Feldmarschall Braun, kryekonsulli i Shkodrës, Rappaport, Kviatorsski, Vinter si dhe e veja e konsullit austro-hungarez në Durrës, baronesha Lovontal-Linau, si dhe shumë diplomatë të tjerë. Më 2 qershor u mbajt një meshë nderimi për të në kishën Maria Treu në Vjenë. Varri i Dom Nikollë Kaçorrit gjendet në “Central Cementery”, nuk ka asnjë shenjë guri, apo pllake, për shkak se në të gjendet aktualisht një pemë shumëvjeçare. Me dekret të 28 janarit 1916, Franc Jozefi – perandori i Austro-Hungarisë dekoroi me Kryqin e Konturës (Kommtur Kreuz) të Urdhërit të Franc Jozefit. Nikollë Kaçori mbetet një nga figurat dhe personazhet më të vyera të aktit të pavarësisë, një nga simbolet e lirisë dhe atdhetarisë.

“Dielli” i “Vatrës”, drita e shqiptarëve të Amerikës

September 28, 2023 by s p

Eneida Jaçaj/

Përpjekjet e veprimtarëve shqiptarë, mendjeve të ndritura të kombit, për liri e pavarësi, për mbrojtjen dhe bashkimin e trojeve etnike, ruajtjen e vlerave dhe traditave kulturore shekullore, si asetet më të çmuara që i japin frymë dhe formojnë që në gjenezë një popull, kishin nevojë për një zë të fuqishëm që të dëgjohej anë e kënd botës. Atdhetarët shqiptarë, të shpërndarë kudo, në Europë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, për të idealizuar lëvizjen politiko-shoqërore, e cila në qendër të saj kishte luftën patriotike kundër pushtuesve të huaj për çlirimin e trojeve etnike, zhvillimin ekonomik, edukativ dhe kulturor, e panë me shumë interes dhe u lindi si nevojë e brendshme, që përpjekjet e tyre të sinkronizoheshin me mjetin e fuqishëm të fjalës, e cila do të kishte peshë te personalitete të huaja, në kancelaritë diplomatike më të rëndësishme të botës. Është pikërisht Gazeta “Dielli”, organ me shumë peshë që vepron pranë Federatës Pan Shqiptare “Vatra”, që ka ndriçuar rrugën e veprimtarëve të shquar të kombit dhe i ka dhënë vlerë të ashtuquajturës Rilindja Kombëtare Shqiptare, e cila hapi një faqe të re historike, duke ndërgjegjësuar dhe shkundur nga gjumi apatik çdo shqiptar, që të përvishnin “mëngët” dhe të rrëmbenin mjetet kundër pushtuesve të huaj. Gazeta “Dielli” ka shkëlqyer gjatë gjithë veprimtarisë së saj në diasporë, me shkrime dhe publikime, ku në qendër të tyre kanë qenë dhe janë interesat për atdheun, duke u shndërruar në simbolin e dritës dhe shpresës.

Kjo është gazeta me shtrirjen më të madhe në kohë, është gazeta më e vjetër në të gjithë diasporën shqiptare në botë, e cila, sot e kësaj dite po jep një kontribut të vyer për promovimin e vlerave dhe traditave kulturore, ruajtjen e gjuhës shqipe, adresimin e problematikave politike të brendshme dhe të jashtme të Shqipërisë dhe Kosovës, në instancat më të larta të shtetit më të plotfuqishëm në rruzullin tokësor, SHBA-së. Kjo gazetë është shndërruar në zërin e shpresës, dritës, begatisë për shqiptarët, brenda vendit dhe atyre në diasporë. “Dielli” është media më serioze dhe e besueshme e diasporës, e referuar prej institucioneve akademike, pasi vijon të trajtojë vetëm çështje kombëtare, për historinë, kulturën, albanologjinë, ndërsa sot për sot mbetet të jetë zëri më autoritar në Amerikë. Kjo gazetë është pasuria e komunitetit shqiptar në Amerikë, pasi në të shpaloset e gjithë kultura jonë si një ujëvarë, të cilën shqiptarët e trashëgojnë brez pas brezi, pa mohuar rrënjët, gjuhën shqipe, “mushkërinë” e kombit, që na nderon para popujve të tjerë me lashtësinë e saj ilire.

Gazeta “Dielli” u themelua më 1909 në Boston, nga dy figura të shquara, Faik Konica dhe Fan Noli, në periudhën më të errët të historisë së Shqipërisë, kur trojet shqiptare ishin uzurpuar nga pushtuesit osmanë dhe vendi kërcënohej gjithashtu nga fqinjët, Greqia dhe Serbia. Kryeredaktorët e “Diellit” ndër vite kanë dhënë një kontribut të qenësishëm, ku misioni i tyre ka qenë zhvillimi i Shqipërisë, mbrojtja e interesave kombëtare dhe bashkimi i trojeve shqiptare kundër zgjedhës së huaj. Ata janë: Fan Noli, Faik Konica, Kristo Floqi, Kostandin Cekrezi, Bahri Omari, Andon Frashëri, Refat Gurrazezi, Qerim Panariti, Bilal Xhaferri, Peter Prifti, Aqile Tasi, Nelo Drizari, Athanas Gegaj, Xhevat Kallajxhi, Arshi Pipa, Dalip Greca dhe kryeredaktori aktual, Sokol Paja, i cili ka sjellë një frymë të re në konceptimin e gazetës si pasuri komunitare dhe kombëtare duke bërë ndryshime rrënjësore te “Dielli”.

“Dielli”, me publikimet e tij, ka dhënë një kontribut të çmuar për lëvizjen kombëtare për pavarësi, kur të gjithë atdhetarët shqiptarë u bashkuan, me në krye Ismail Qemalin, i cili shpalli aktin e pavarësisë, më 28 nëntor 1912. Ismail Qemali si “babai i kombit”, përdori të gjithë eksperiencën e tij si shtetar në administratën më të lartë në Perandorinë Osmane, duke drejtuar me mençuri shqiptarët në krijimin dhe ndërtimin e shtetit të tyre. Gjithashtu, kjo gazetë dha një kontribut të rëndësishëm në ngritjen e çështjes shqiptare, veçanërisht në Konferencën e Paqes në Paris, 1919, duke sensibilizuar qarqet diplomatike perëndimore në lidhje me tratativat e fqinjëve për copëtimin e plotë të Shqipërisë. Gazeta “Dielli” mbetet të jetë institucioni më i rëndësishëm i problemeve të ndryshme të komunitetit shqiptar, si dhe përçuese e denjë e vlerave dhe traditave te brezat e ardhshëm.

Projekte kulturore për artistët e rinj shqiptarë, në Zvicër

August 1, 2023 by s p

Ermira Zyrakja-Lefort, një jetë mes tingujve të pianos, misionare e kulturës shqiptare në botë

Bashkëbisedoi: Eneida Jaçaj

Ermira Zyrakja-Lefort, një grua e hijshme, e kulturuar, mbi madhështinë e saj prej artisteje qëndron një thjeshtësi, që të jep ndjesinë se “Njeriu i Madh” qëndron me këmbë në tokë

dhe është i vërtetë në të gjitha cilësitë, që përbëjnë esencën e qenies së tij.

Duket se arti është i gdhendur si “kurorë dielli” bashkë me Ermirën që në ngjizje, i cili e bën të shkëlqejë në skenë dhe në shpirt. Ermira është nga ato artiste shqiptare të vërteta, profesioniste, që suksesin dhe famën e kanë të merituar prej punës së palodhur dhe talentit të spikatur. Me hijeshinë, buzëqeshjen dhe muzikën e saj, ajo është një femër elektrizuese që ngre në këmbë një publik të tërë, me duartrokitje dhe entuziazëm të pashtershëm. Ermira Zyrakja-Lefort është me profesion pianiste, por për t’ua freskuar kujtesën dhe mallin, ajo është bërë e njohur për herë të parë, me rolin e saj të Vjosanës, në filmin “Eja”, të vitit 1987. Ermira i ka ruajtur ende tiparet e bukura dhe të theksuara, por edhe personalitetin e saj të një vajze serioze, të ëmbël dhe të ndjeshme, ashtu siç janë artistët e vërtetë. Pianistja Ermira jeton prej 30 vitesh në Zvicër, e martuar me z.Francois Lefort, tashmë President i Parlamentit të Republikës së Kantonit të Gjenevës. Ajo ia ka kushtuar gjithë jetën e saj tingujve të pianos, dhe ajo që është për t’u vlerësuar është se Ermira është një misionare e denjë e kulturës shqiptare në botë. Përpos kësaj, ajo ka realizuar projekte dhe kurse për artistët e rinj shqiptarë në Zvicër. Dashuria për profesionin ka bërë që sallat koncertale zvicerane të luajnë me piano e të këndojnë shqip, gjithashtu ka marrë pjesë edhe në shumë koncerte të tjera në botë. Ermira luan me piano muzikë klasike, veprat e kompozitorëve më të njohur botërorë si ato të Bethovenit, Vivaldit, Hajdenit , Mozartit e të tjera. Ajo ka arritur të shfaqë shumë koncerte me muzikë klasike solo, por edhe me artistë të tjerë në shumë shtete si në Francë, Angli, Greqi, Irlandë, Slloveni, Kroaci, ShBA etj. Ermira,që në moshën gjashtëvjeçare ka filluar studimet për piano në Tiranë, për të ecur gjithnjë e sigurt në rrugën e karrierës së saj. Ajo është diplomuar me sukses në Konservatorin Superior të Tiranës, për piano soliste, ku ka ushtruar edhe detyrën e pedagoges dhe pianistes shoqëruese. Në moshën 14-vjeçare ka filluar të ngjitet në shkallët e karrierës me çmimin e fituar në Konkursin Mbarëkombëtar për të Rinj në Radio Televizionin Shqiptar. Ermira është artistja e parë që ka publikuar CD me vepra për piano të kompozitorëve shqiptarë, me titull “E jona muzikë”, projekt ky i vlerësuar mjaft, sidomos në Boston si dhe nga kritika franceze.

-Ju keni shumë vite që jeni larguar nga Shqipëria, ku tashmë jetoni dhe punoni në Zvicër. Sa e vështirë ka qenë për ju të përshtateni në të gjitha aspektet jetësore, e, sidomos, në lëvrimin e fushës së artit?

Unë tashmë kam tashmë tri dekada në Zvicër, ku jam zhvendosur pas studimeve universitare në Konservatorin Superior të Tiranës. Në ato vite kur u largova nga Shqipëria, nuk ishte informacioni që kemi sot për botën, para një udhëtimi ose një zhvendosje profesionale. Vija nga Shqipëria e mbyllur, por me shkolla, pedagogë e studime cilësore arti, tepër profesionalë,(16 vite studime për piano, që nga mosha 6 vjecare). Vështirësia ishte që u ndodha në një vend të mrekullueshëm, të rregullt e të bukur, por që nuk dinin shumë për Shqipërinë dhe shqiptarët në ato vite, as për artin klasik…,pasi ne nuk mund të udhëtonim jasht shtetit, përveç disa grupeve në turne popullorë e folklorikë. Ishte simbolikisht “si një përplasje mbi xham”, kur kuptova gjithë ato mundësi të realitetit artistik që ofrohej në Zvicër, sigurisht me kriteret e duhura profesionale që kërkonin dhe ne nuk kishim pasur mundësi të na njihnin kulturalisht e artistikisht, për arsye të një sistemi që kishte dhe çensurat e veta. Që aty lindi natyrshëm dëshira dhe idea e bashkëprezantimit të artit klasik të huaj, bashkë me artin tonë klasik shqiptar.

Ndjeva në Gjenevën internacionale, mendjehapësinë, politikat, strukturat, edhe kulturore, pa asnjë lloj paragjykimi për origjinën. Pas 3 koncerteve në Gjenevë dhe disa provime pasuniversitare, iu futa punës për njohjen e diplomës, çertifikimin e gjuhës frënge dhe deri te konkursi me 3 faza, postulimin për vend pune. E pra, plus muzikës në një nga Konservatorët e Gjenevës me strukurë profesionale klasike, gjithmonë natyrshëm e bindshëm kam qenë dhe jam aktive për artin shqiptar që atëherë, kur erdha nga Shqipëria në Zvicër dhe që arti i vendit tonë nuk kishte mundësi “të kalonte kufijtë” me historikun dhe vlerat e veta.

Realizova CD me vepra klasike për piano “E jona Muzikë”. CD që tashmë gjendet e përzgjedhur në Bibliotekën e Kongresit Amerikan në Ëashington dhe jam e lumtur për këtë, që arti klasik shqiptar u transmetua si vlerë deri në ato instanca. Drejtuese artistike dhe pianiste e CD “Këngë liturgjike Shqip”, me 22 këngë interpretuar nga artistë shqiptarë e arbëreshë. Bashkë me artistë të talentuar, të nderuar, të mirënjohur shqiptarë, jam një nga pianistet në CD me Arie lirike, të artistes së madhe kombëtare të rilindjes, Lola Gjoka.

-Veprimtaria juaj artistike është me përmasa ndërkombëtare, pasi ju keni marrë pjesë në shumë koncerte artistike në shumë shtete…

Po, sigurisht në Zvicër, por dhe Slloveni, Francë, Irlandë, Angli, Greqi, Danimarkë, Suedi, Itali, Kroaci, Kosovë, SHBA, me prezantime e bashkëprezantime artistike. Me këto citime, po më kujtohet një poezi e bukur e Vllasova Musta me titull: “Çdo njeri e ka një emër”, thënë kjo, për rrugëtimin e secilit, kontributet dhe vlerat që përçon me atë që di të bëjë më mirë dhe që përshëndetet nga vendi i tij, por dhe mes kulturave të tjera jashtë vendit.

-Përveç punës së palodhur, çfarë ju ka dhënë Zvicra që ju jeni kaq e suksesshme? Pasioni juaj është muzika klasike, apo edhe vepra të muzikës klasike shqiptare?

Zvicra jep mundësi realizimesh idesh artistike, me gjetje interesante, me një bosht kulturor edhe të dyanshëm artistik ose multikulturor, që i ofrohet publikut për njohjen kulturore të shumë artistëve që vijnë nga shkollime të ndryshme jashtë Zvicrës; jep mundësinë e respektit dhe vlerësimit artistik, nëpërmjet hapësirave, axhendave koncertale, që ofron dhe shkëmbimin e vlerave artistike pa barriera. Mban një eikulibër mbështetës, midis zhanreve të ndryshme artistike, pa mbivlersuar ose nënvlersuar asnjë nga zhanret.

-Cilat janë ato koncerte apo vepra artistike që ju kanë lënë mbresa dhe gjurmë në gjithë veprimtarinë tuaj artistike?

Sigurisht, koncertet e para në Gjeneve, përballja e parë me një publik jashtë vendit, emocioni njerëzor, por dhe artistik, më shoqëronte gjatë interpretimit me ndjesinë dhe kënaqësinë personale; “Ja ku jam”, (sigurisht në konteksin e kohës, të hapjes së kufijve në Shqipëri dhe fillimeve të mija artistike në Zvicër). Në 1993, në Slloveni, isha shtatzanë dhe në një kamp refugjatësh me nëna e fëmijë larguar nga Kosova, i kam vizituar duke ofruar sado pak momente të bukura me këngë për fëmijë shqip. Duart e vogla shtrënguar nga tmerri që përjetonin, u kthyen në duartrokitje nën meloditë e ritmet e këngëve për fëmijë që këndonim bashkë. Në vijim, mbresat janë të gjitha të dashura, të bukura, të barasvlefshme, që nga idea e koncepti, puna e bërë, atmosfera në studime, e provave në bashkëpunime, rezultatit dhe duartrokitjeve, artikujve vlerësues dhe fotove kujtim.

-Ju keni punuar me fëmijët e diasporës, të cilëve u keni dhënë mësime në rrugën e artit. Çfarë emocionesh përjetoni kur u jepni mësim fëmijëve shqiptarë të diasporës, dhe a mbani kontakte me ta?

Pikërisht, në këte periudhë konfliktesh në Kosovë, ndava një nga ditët e punës në konservator, për të ofruar kurse pianoje dhe këndimi për fëmijë shqiptarë, doja që të largoheshin sadopak nga bota e trazuar e vendlindjes së tyre, vuajtjes së prindërve dhe të afërmve të tyre në Kosovën që ziente për liri, doja të mos humbnin komplet fëmijërinë e tyre, mes traumës dhe ndjesive që krijon lufta. Duke i shpjeguar thjesht dhe me modesti, prindërit ishin mbështetës dhe të entuziasmuar që fëmijët e tyre do bënin muzikë të shkolluar, plus zhanreve të traditës.

Me shumë dashuri kam punuar me këta fëmijë e të rinj, që sot nga ata janë dhe studentë e të dipllomuar për muzikë. Në kontekstin e atyre viteve të para luftës e përgjatë luftës në Kosovë, ishte një sfidë e madhe të insistoje për muzikë klasike e shqiptare në emigracionin e asokohe, prioritetet ishin të tjera për familjet e ardhura nga treva të ndryshme shqiptare. Jam e lumtur për rezultatet dhe artin e kultivuar, që plus atij tradicional, hyri në familjet dhe edukimin e 2-3 gjeneratave tashmë. Këmbëngulja, modestia në takime miqësore bindëse me familjet në diasporë, bënë që me mbështetjen e prindërve, me projekte kursesh e aktivitetesh nga instancat integruese zvicerane, të zhvilloheshin kurse pianoje, këndimi dhe korali me fëmijët e të rinjtë shqiptarë.

-Si ia keni arritur të gjeni mbështetje qoftë nga shteti zviceran, vetë prindërit, të krijoni projekte, kurse për piano dhe jo vetëm, për artistët e vegjël?

Më pas këtë atelie muzike e vazhdova në kuadrin e aktiviteteve të shoqatës Rinia-Kontakt, si projekt i mbështetur dhe nga zyra e integrimit dhe e bashkisë Gjenevë . Pjesëmarrja ishte e madhe, rezultatet po ashtu.Qëllimi im ishte duke ditur kriteret, t’i integroja në 3 konservatorët e Gjenevës. Duke i motivuar rregullisht prindër e nxënës, “Pasioni i sotëm, mund të kthehet në profesionin e ardhshëm”, dhe çdo vit 3-6 fëmijë fitonin audicionet per të vazhduar në konservarorë. Jam e lumtur për rezultatet. Vlerësimi dhe mirënjohja që më emocionon edhe sot, është kur prindërit dhe ish-nxënësit tashmë të rritur, më përshëndesin: “Tungjatjeta, Profesoresh Ermira!”.

-Ju jeni mjaft e apasionuar me kulturën dhe trashëgiminë arbëreshe, ku keni marrë pjesë në shumë projekte artistike. Cila është e veçanta e kësaj kulture dhe çfarë ju frymëzon?

Bëra një projekt kulturor që nga 2017, që e kam për zemër prej vitesh tashmë, me kulturën dhe trashëgiminë muzikore arbëreshe. Që prej vitit 2017, këto evente arbërore-shqiptare, suksesshëm janë prezantuar në Zvicër, Francë, Greqi, Itali, Kalabri…Me grupin, “Vëllezërit Arbëresh” nga Kalabria, drejtuar me shumë pasion nga Mimmo Imbrogno, ky projekt, nga antika arbëreshe, te lirika shqiptare, prezantohet me repertorin dhe artistë cilësorë arbëreshë, si dhe me artistë shqiptarë të shteteve, ku shkojmë në diasporë. Frymëzimi artistik është tek origjinaliteti muzikor i polifonisë së tyre (ata i quajnë vjersha), kompozimet muzikore, sidomos, ato më të hershmet, që sa i dëgjon, mbajnë vulën e shpirtit arbëresh, tekstet e pasura artistikisht, lirikat plot ndjenjë edhe në kompozimet më aktuale, e, që të gjithë elementët bashkë, reflektojnë histori e traditë me dialektin arbëresh plot sharm, ashtu si dhe kostumet unike dhe me art më vete të tyre.

Lindi gjithashtu një ide tjetër bashkpunimi: për kompozime këngësh midis krijuesve poetë shqiptarë dhe kompozime muzikore arbëreshe. Sigurisht, kënaqësi e veçantë prezantimi me shkrimtarin, gazetarin, fotografin e mirënjohur arbëresh bashkohor Mario Calivà, me Monodramën e tij NOSTALGJIA, event literature-piano, që emocionon thellësisht lexuesin dhe spektatorin, shkruar për rrugëtimin historik të largimit dhe gjithë ngjyrave jetësore arbëreshe, sfidave dhe realizimeve, me ndjesitë më të thella shpirtërore të zemrës dhe mendjes. Ilustrohen kulminacionet e këtij krijimi letrar kaq të ndjerë, me muzikë klasike, arbëreshe, shqiptare, dhe fotot aktuale të mrekullueshme, të arbëreshëve me kostumet e “Hora e Abëreshëve” Siçili, me autorsinë e MarioCalivà. Këto 3 prezantime i kemi bërë bashkë në Gjenevë/Trento/Bolzano me veprën “Nostalgjia” e Mario Calivà. Idea që pazgjidhshmërisht vlen mes arbëreshëve dhe shqiptarëve në këto bashkëpunime, ështe historia e emigrimit, ruajtja e identitetit historik-kulturor. Shembulli i tyre është mbresëlënës dhe faktues i vazhdimësisë, që shërben për emigracionin e dekadave të fundit shqiptar, por dhe të ndërgjegjësimit për globalizmin kulturor, që mund të rrezikojë gjuhën dhe kulturën e një kombi. Ashtu si dhe shprehja e G,Mahler që përdor vetë grupi arbëresh “tradita nuk është adhurimi i hirit, por ruajtja e zjarrit”, kjo përbën dhe frymëzimin dhe misionin dhe për gjeneratat tona në diasporë. Pa mbështetjen shpirtërore dhe sponsorizuese të shoqatave shqiptare kudo në diasporë, nuk do realizoheshin eventet arbërore-shqiptare, që kanë entuziasmuar shumë publikun me këto bashkprezantime.

-Si e vlerësoni artin shqiptar në diasporë, promovimin e vlerave kulturore shqiptare, mbajtjen gjallë të gjuhës shqipe, folklorin, zakonet, etj?

Arti shqiptar ka një prezantim gjithnjë e më të gjërë, në çdo zhanër, jo vetëm me traditën, që gjithnje e më shumë duhet më shumë të pasurohet repertori, sidomos në koreografi , por dhe me artin e kultivuar për kanto, instrumental e koreografik, me vepra të kompozitorëve shqiptarë nga më të mirat krijime të tyre…ka prezantime me repertor të tillë, jo vetëm në Zvicër, por në Europë e përtej oqeanit. Ndjek me kënaqësi dhe rikthimin e repertorit të pasur shqiptar në skenat e vendit tonë…ishte një kohë tendenca vetëm për repertorë të huaj, si brenda dhe jashtë vendit nga artistët tanë.

-Si e vlerësoni artin shqiptar në tërësi, në raport me kulturat e tjera?

Arti ynë klasik shqiptar, në raport me kulturat e tjera, është në po atë lartësi, me vlera, cilësi identitare, me melos dhe ritme, emocione e frymëzime tipike tonat, ky art i yni nuk mund të jetë inferior dhe mos kemi ndroje dhe hezitim për ta prezantuar. Bota nuk mat vlerat e kulturës dhe artit, me sa i madh është një komb. Sa më pak të kopjojmë nga kulturat e tjera, aq më shumë vlerësohet origjinaliteti dhe pasuria e kulturës sonë.

-A keni një mesazh apo këshillë për të rinjtë që duan të ndjekin rrugën e artit?

Një gjë është e sigurtë, çdo fëmijë, i ri apo i rritur ka një botë artistike të veten. Kur bëhet art, ose orientohemi të bëhemi artist, ose të ndjekim art, le ta bëjmë atë me dëshirë, dhe të priremi nga arti cilësor. Arti cilësor na rri dhe i rrimë shumë gjatë pranë, ai nuk humbet. Së fundmi, dua të them se, në 30 vjet ka aq shumë përjetime artistike, emocionale, njerzore , vështirë ishte për çfarë t’ju përgjigjem më parë . Të jetosh e zhvillosh pasionin dhe artin tënd në “Shqiptarinë” e diasporës, çdo sfidë, kontribut, arritje, ka “shumë më shumë tinguj, plus tingujve të kujtimeve dhe mallit”.

Familja artiste me famë ndërkombëtare “Malolli”, koncerte në Amerikë dhe në Europë, misionarë të kulturës shqiptare në botë

July 7, 2023 by s p

Fatmira Kamberi Malolli: Muzika bashkon popujt, thjeshtësia dhe shpirti i bukur janë vlerat e një artisti të vërtetë.

Intervistoi: Eneida Jaçaj/

Muzika është akti më i lartë hyjnor, arti dhe ushqimi i shpirtit, pasi ka fuqinë magjike ta çlirojë njeriun nga “demonët” dhe përmes tingujve të përcjellë dashuri, harmoni, paqe, gëzim, te secili nga ne. Muzika ka fuqinë të mbajë peshë shpirtin dhe e bën të flasë gjuhën e Perëndisë, pasi dhuron emocione pozitive, mirësi, begati, dhe bota bëhet akoma më e bukur, me plot ngjyra jete, larg dhunës, barbarizmave dhe çdo lloj negativiteti të mundshëm. Muzika ka lindur bashkë me njerëzimin, si një atribut i lartë kulturor, që kalon çdo formë dhe hapësirë, për të bashkuar kombet, popujt, racat e njerëzimit në Tokë, pa qenë e nevojshme të flitet një gjuhë e përbashkët.

Arti kapërcen çdo fushë të mendimit e krijimit, ripërtërin shpirtin dhe mendjen; sa më shumë njihet arti prej njerëzve, aq më shumë emancipohet shoqëria! Një thënie mjaft e bukur thotë: “Qëllimi i artit është të pastrojë pluhurin e jetës së përditshme nga shpirtrat tanë”. Kur dëgjon muzikë, njeriu harron streset, mundimet, ndasitë, mëritë, dhe njëhsohet si një trup i vetëm me tingujt e saj, duke përjetuar parajsën e qetësisë dhe lumturisë.

Kjo parajsë gjendet më së miri te familja artiste me famë ndërkombëtare “Malolli”, pionierët e vërtetë të artit dhe muzikës, të cilët unë do t’i cilësoja ndryshe si “Perandoria e Artit të Vërtetë Profesional”. Familja “Malolli” interpretojnë kryevepra të muzikës klasike, perla të trashëgimisë kulturore botërore, por edhe muzikë moderne, duke dhënë koncerte në Amerikë dhe në Europë, që nga Frederik Chopin, Franz Doppler, Johan Straus, Johannes Brahms, Luigi Boçherini, Francesko Tosti, Ludvig Van Beethoven, etj. Për t’u njohur më shumë me artistët e familjes së nderuar “Malolli”, ata janë: Maestro Prof. Raimond Malolli, flautist virtuoz, lindur në Korçë, me famë ndërkombëtare, artist që i kalon të gjitha dimensionet, me punën e tij kërkuese dhe shumë të talentuar. Ai është student i profesorit të njohur, Gjovalin Shestani, i diplomuar në Konservatorin “Çajkovski” të Moskës. Maestro Prof. Raimond Malolli është vlerësuar me Medaljen “Naim Frashëri”, nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, një çmim i cili rrallë mund të jepej në atë kohë.

Kompozitorja, njëkohësisht pianiste e njohur, Mira-Fatmira Kamberi Malolli, lindur në Tiranë, një artiste me përmasa të mëdha, e cila flet ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, ka një repertor të pasur ku përfshin pjesë nga muzika paraklasike, klasike, barok, romantike, moderne dhe bashkëkohore. Mira-Fatmira Kamberi Malolli është vlerësuar me shumë çmime për piano dhe kompozime të shumta në festivale kombëtare dhe ndërkombëtare. Çifti Malolli i përkasin gjeneratës së artistëve të vërtetë, muzikantë profesionistë, të cilët gëzojnë vlerësim dhe popullaritet të jashtëzakonshëm, jo vetëm në publikun shqiptar, por edhe atë të huaj, për shkak të punës së tyre serioze, që i ka ndihmuar të zhvillohen në fushën e tyre të muzikës. Përpos punës së përkushtuar dhe talentit, ata janë artistë me shpirt të bukur dhe human. Thjeshtësia është madhështia e një artisti profesionist, i cili qëndron me këmbë në tokë, dhe është mjaft kërkues ndaj vetvetes për të dhuruar emocione pa fund ndaj publikut. Çifti Malolli i përkasin elitës së qytetëruar, janë intelektualë të mirëfilltë, patriotë dhe mjaft modestë, edhe pse kanë shumë për t’u “mburrur”. Ajo që është akoma për t’u vlerësuar në performancën e tyre si artistë origjinalë, është se kanë arritur të ruajnë në çdo formë dhe përmbajtje kulturën shqiptare, duke e njëhsuar me kulturat e tjera. Artistja Fatmira ka interpretuar në piano pjesë muzikore me nota të folklorit shqiptar, duke bërë që kultura jonë shqiptare të njihet edhe në botë.

Ata kanë dy fëmijë të mrekullueshëm, një djalë dhe një vajzë, të cilët kanë ecur në gjurmët e prindërve të tyre, duke e dashuruar muzikën që në moshë të njomë. Marsel Malolli ka kryer studimet në Departamentin e Artit, për Communication Studies, në California State University, Northridge, në Los Angeles, California, është violonçelist, kryesisht i muzikës klasike, ka përformuar me shumë artistë të zhanreve të ndryshme muzikore, orkestra dhome dhe simfonike. Gjithashtu performon si solist në koncerte me prindërit e tij. Belina Malolli Larsen është pianiste, flautiste dhe në balet klasik-modern. Ajo ka kryer studimet në Departamentin e Artit, për Communication Studies, në California State University, Northridge, në Los Angeles, California.

-Një familje artistësh shqiptarë të talentuar dhe shumë profesionalë, që interpretojnë në një vend kaq të madh, me kultura të ndryshme, siç është Amerika! Është vërtet krenari për çdo shqiptar që dëgjon raste të tilla, në diasporë. Në këtë bisedë së bashku, po ju drejtohem juve znj.Mira, edhe pse ju, familjarisht, shfaqeni së bashku nëpër koncerte, duke sjellë kryesisht vepra klasike botërore dhe jo vetëm. Si keni arritur të qëndroni kaq fuqishëm mbi skenën ndërkombëtare, ku ia keni dalë të elektrizoni me muzikën tuaj, jo vetëm publikun shqiptar, por edhe atë amerikan?

Thjesht me punë dhe dedikim serioz në rritjen e vazhdueshme të nivelit profesional, sepse nuk është e lehtë të përballesh me publikun, dhe sidomos me publikun internacional të Amerikës, të çdo grupmoshe, ku secili prej tyre mund të jetë dikushi, në art apo në nivelin kulturor.

-Sa e vështirë ka qenë për ju të integroheni në një vend, me kultura të ndryshme, dhe cilat janë lehtësitë apo mangësitë për të interpretuar në Amerikë dhe Shqipëri?

Sinqerisht, integrimi në një vend me kultura të ndryshme, nuk është fushë me lule për askënd, sidomos për emigrantin. Por falë profesionit tonë, ne si familje artistësh, duket u integruam më lehtë, sepse muzika flet gjuhën e shpirtit, pa pasur nevojë për përkthyes dhe ndërmjetësues, pasi depërton direkt te tjetri, nëse është në nivel të mirë, si dhe falë komunikimit tonë, dashamirësisë sonë për të kontribuar me koncerte në institucione, shkolla dhe universitete, evenimente të rëndësishme; shumë nga këto edhe Gala apo koncerte humanitare, hapën shpejt dyert për ne këtu në Amerikë. Por vlen të theksoj se familja jonë udhëhiqet nga kryefamiljari model i saj, muzikanti i nivelit ndërkombëtar, flautistit virtuoz, Raimond Malolli, që me interpretimin e tij solistik magjeps publikun dhe vlerësohet nga kritikët për muzikalitetin, tingullin e ëmbël, brilant si dhe teknikën e lartë profesionale. Edhe pse ka dekada tashmë në karrierë skenike internacionale, dhe është në lartësinë e flautistëve të nivelit botëror, përsëri ai është mjaft kërkues dhe rigoroz sidomos ndaj vetes, me një modesti të rrallë që vetëm artistët e vërtetë e kanë.

Sa për lehtësitë apo mangësitë për të interpretuar në Shqipëri, kujtoj këtu se ne të dy, e, sidomos Raimondi, la gjurmë të thella në karrierën e tij solistike në ato dy dekada që debutoi intensivisht aty, një nga më të kërkuarit, më të preferuarit flautist që kompozitorët e shquar shqiptarë të asaj kohe kompozuan e i besuan atij veprat e tyre premierë. Ai është pasardhës i denjë i pedagogut të tij të mrekullueshëm, solistit të nderuar, Gjovalin Shestani. Raimondi është vlerësuar me shumë çmime, si dhe me Medaljen e lartë “Naim Frashëri”, që jo kushdo vlerësoheshe lehtë dikur atje. Gjithashtu, në fushën e pedagogjisë, ai ishte pedagogu i parë definitiv i Flautit dhe Muzikës së Dhomës në Institutin e Lartë të Arteve, sot Universiteti i Arteve, që e bëri me devotshmëri për një kohë të gjatë derisa u largua nga atdheu. Ai është pedagogu, instrumentisti i parë që dha provimet postuniversitare (program i sapo hapur në Shqipëri).

-Familja artiste “Malolli” interpreton në shtete të Amerikës dhe në Europë, kryesisht kryevepra klasike të kompozitorëve më të shquar, perla të cilat janë pjesë e trashëgimisë botërore. Cilat janë ato kryevepra që ju do të veçonit, të cilat janë pjesë e pandashme e repertorit tuaj, dhe që pëlqehen më së shumti nga publiku?

Pyetje e bukur dhe e vështirë, por do e jap shkurt përgjigjen. Po, vërtetë repertori i koncerteve tona është i pasur me kryeveprat e kompozitorëve botërorë, por të veçuar ndër to, është si të pyesësh prindin: Kë fëmijë do më shumë? Dhe prindi përgjigjet: Të gjithë i dua njësoj!

-Për çdo artist është një nder i madh dhe vlerë e veçantë, të njëhsojë kulturën shqiptare me kultura të tjera të ndryshme, në një vend kaq gjithëperfshirës, siç është Amerika, duke ruajtur identitetin kombëtar në formë dhe përmbajtje, por duke promovuar muzikën dhe folkorin shqiptar në skena botërore. Ju keni interpretuar në piano pjesë muzikore të

kompozuara prej jush, me nota të folklorit shqiptar. Sa janë pëlqyer dhe duartrokitur perlat e muzikës popullore shqiptare nga publiku i huaj?

Mendoj se identiteti personal, është refleksion i identitetit kombëtar, te çdo individ. Pastaj, unë, si kompozitore e studiuar nga mjeshtrat e shkollës shqiptare dhe e ushqyer shpirtërisht nga muzika e pasur e kombit tim, e ndiej për nder dhe obligim moral, ta prezantoj zanafillën e origjinës sime, me krenarinë më maksimale duke e rradhitur atë në ajkën e kulturave të botës, me meritën e duhur që merr, kur dëgjohet me kërshëri dhe duartrokitet me ovacione nga artistë profesionistë dhe artëdashësit e huaj dhe të shumtë. Si në solo flaut, piano, cello, dhe aranxhimet e mija origjinale për kuartet dhe triot tona familjare, nga muzika e njohur dhe e bukur shqiptare, janë ato që bëjnë të na thonë shpesh të huajt: “Me ju, tani ne po njohim vendin tuaj, kulturën, temperamentin e kombit shqiptar”.

-Ju, keni interpretuar së bashku në shumë evenimente, si solistë dhe në grup. Çfarë emocionesh ndjeni kur interpretoni përkrah njëri-tjetrit, dhe sa ju ka ndihmuar të përballoni magjinë e skenës?

Pozitive është se kur luajmë familjarisht, në duo, trio, kuartet, ne, dhe pa u parë me njëri-tjetrin, ndiejmë frymëmarrjen e secilit, ndiejmë rrahjen e pulseve tona të njëhsuara në një të vetme dhe të përrbashkët. Është kjo një arsyje që ne përballojmë me sukses magjinë e skenës, por do shtoj se, të luash familjarisht është dhe e vështirë, pasi secili ka kapriçot e veta, si dhe të bashkëpunosh me mjeshtër si Raimondi, nuk është e lehtë, pasi, rigoroziteti dhe kërkesat e larta të interpretimit, janë motoja e tij.

-Fëmijët, djali dhe vajza juaj, Marsel Malolli, violoncelist, Belina Malolli – Larsen, pianiste, flautiste, dhe balerinë klasike-moerne, kanë ecur mbi hapat e prindërve të tyre. Dashuria e tyre për muzikën është e induktuar nga të dy prindërit, apo ka qenë totalisht zgjedhja e tyre?

Të lindesh dhe të rritesh nga dy prindër muzikantë, kur për ta muzika është ushqimi i shpirtit dhe ushqimi i tavolinës, dy fëmijët tanë nuk mund të mos indikoheshin nga ky ambient kulturor artistik. Realisht, ata e kanë brenda tyre në DNA artin, pasi i janë futur me dëshirë dhe përkushtim artit qysh në moshë të njomë e deri më sot, ndonëse të dy kanë kryer studimet universitare në USA, edhe në degë të tjera.

-Si artistë profesionalë, me aktivitete të jashtëzakonshme, keni dhënë edhe koncerte bamirësie. Kjo tregon se artistët kanë vërtet një shpirt të bukur dhe të ndjeshëm. A mund të na veçoni disa koncerte bamirësie?

Artisti e mban këtë titull me nder, nëse është njeri me këmbë në tokë, human me të tjerët, me gjithë shoqërinë njerëzore që e rrethon. Që të hamë, ne jemi të varur nga ata që prodhojnë bukën, ushqimin, por edhe ata vetë kanë nevojë të ushqehen shpirtërisht me muzikën e të tjerëve, pra, askush nuk është indipendent, të gjithë jemi të varur nga njëri-tjetri, në këtë botë të përbashkët që jetojmë.”Bëj gjëra të vogla, me dashuri të madhe”, thotë Nënë Tereza jonë, ndaj kjo është dhe botëkuptimi ynë familjar, ndihmo sa mundesh, me atë që mundesh, sipas mundësisë që ke. Kemi mjaft koncerte të tilla bamirësie që s’mund t’i kujtoj të gjitha, por ato që kanë ngelur në memorie si të veçantë, janë: Koncerti në ndihmë të një shkolle të re baleti në Temecula (afër San Diego); Kalifornia, për vënien në skenë të “Nutcracker” – Tchaikovsky; koncert me rastin e përvjetorit të parë të tragjedisë së 11 Shtatorit, 2001, New York; koncert në suport të organizatës “Mjaft” në Detroit, Michigan; koncert në suport të fondacionit të kancerit të gjirit “Susan G. Komen”; kemi suportuar për vite njerëzit në nevojë dhe të pastrehë krahas artistëve të tjerë të Holliwood, bashke me Sir. Anthony Hopkins; koncert në prag të shpalljes së Pavarësisë së Kosovës, të veshur në kuqezi, si flamuri ynë kombëtar, ku i ndjeri Z. Pjeter Prifti, vëllai i madh i Naum Priftit, ishte pjesëmarrës edhe aty, si në shumë koncertet tonat dhe që shkruajti një artikull mbreslënës në shqip dhe anglisht për gazetën Illyria në New York, dhe disa artikuj të tjerë për gazeta amerikane; koncert për 10 vjetorin e South East European Film Festival në Hollywood, CA; koncert për 100 vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë në Los Angeles, CA etj. Për çdo koncert të tillë, jemi vlerësuar me çmime të ndryshme dhe artikuj gazetash.

-A mendoni se i keni plotësuar pritshmëritë e publikut, apo shpirti krijues i artistit nuk ndalet kurrë?

Askush nuk duhet të pretendojë se ka arritur qiellin dhe majën e malit. Ushtrimi i këtij profesioni, marrja me muzikë, na ka ndihmuar e na ka dhënë forcë për të përballuar vështirësitë e ndryshme të dallgëve të oqeanit të jetës. Artisti jeton me artin e tij, deri në frymën e fundit të jetës, ashtu i thjeshtë dhe i dobishëm për publikun që i shumëpret të ndiejë, të marrë pozitivitetin dhe optimizmin që dhuron tingulli i muzikës së bukur.

-Cilat do të jenë projektet tuaja të ardhshme?

Janë disa projekte serioze, si masterimi i CD së fundit; koncert Masterclass në universitet; vazhdimi i Turneut të koncerteve tona për vitin 2023. Rëndësi ka të jemi mirë me shëndet, dhe t’ia lëmë kohës të flasë fjalën e fundit.

Lashtësia e gjuhës shqipe, si gjuhë europiane

June 15, 2023 by s p

Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Të gërmosh për prejardhjen e gjuhës dhe popullit tënd, është një mision patriotik, kulturor, edukativ, studimor, pasi njohja e historisë, vetvetes të ndihmon të ecësh përpara, në rrugën e së ardhmes. Është detyrë profesionale dhe morale e çdo studiuesi, shkencës shqiptare në veçanti, të kërkojnë informacione me përmbajtje për prejardhjen e gjuhës dhe popullit shqiptar. Sot, mundësitë dhe kushtet janë më të favorshme për të bërë kërkime, krahasuar me periudhën e komunizmit. Më shumë mban bota në arkivat e tyre historinë tonë, sesa vetë ne. Në bibliotekën e Vjenës ka mbi 10 mijë dokumente që flasin për shqiptarët, gjithashtu edhe në Vatikan gjen pa fund dokumente 600 vjeçare për historinë e Shqipërisë, ku shteti ynë duhet të financojë ekipe studimi për të zbuluar këto thesare. Gjuha e folur dhe e shkruar ka një rëndësi dhe domosdoshmëri të veçantë për atë popull që e përfaqëson, pasi shërben si mjet komunikimi, ndërton ura lidhëse, zgjidh shumë problematika dhe qasje të ndryshme, afron njerëzit, etj.

Njerëzit primitivë, 10 mijë vite më parë, e kanë ndjerë të nevojshme të merren vesh me njëri-tjetrin, duke përdorur shenja dhe simbole, siç ishin hieroglifet e Egjiptit, e, më pas, gjuhët, jo të gjitha, janë zhvilluar duke pësuar ndryshime gjatë rrugës, por që e kanë ruajtur bërthamën, siç është shqipja. Gjuha shqipe është një nga gjuhët më të vjetra të pemës së gjuhëve indoeuropiane, siç është vetë shqipja, greqishtja, indoiranishtja, italishtja, gjermanishtja, gjuhët romane, sllave, persishtja, etishtja, tokarishtja, gjuhët baltike, keltishtja. Kjo është e vërtetuar nga Franz Bopp, gjuhëtar gjerman dhe albanolog i njohur për studimet e tij në fushën e gjuhëve indoeuropiane. Fillimisht kemi një gjuhë të folur, pastaj të shkruar, dhe, se, gjuha e sotme moderne ka pësuar shumë ndryshime, me gjuhën e folur, përshembull 2 mijë vjet apo 4 mijë vjet më parë.

Do të ishte e pamundur të kuptohej shqipja e folur në kohën e Skëndërbeut; kjo vihet re te arbëreshët e Italisë, por jo vetëm, të cilët e kanë ruajtur pak shqipen që nga koha e paraardhësve të tyre, kur kanë emigruar për t’i shpëtuar pushtimit osman, por që është shumë e vështirë të merresh vesh me ta. Sipas studiuesve, një gjuhë nuk mund të jetojë më shumë se 2 mijë vjet, më pas ajo shndërrohet në diçka tjetër. Patjetër që para shqipes moderne, kemi një protoshqipe dhe një parashqipe, por nuk mund të themi se ajo shndërrohet komplet në një diçka tjetër. Gjuhëtarë të huaj si Eric Hamp pohojnë se shqipja si pasardhëse e ilirshtes ka ardhur duke u zhvilluar, si një nga gjuhët e vjetra indoeuropiane, por që e ka ruajtur bërthamën.

Prejardhja e shqipes

Debatet mes studiuesve shqiptarë, për prejardhjen e gjuhës shqipe, janë rikthyer sërish, duke ndarë pikëpamje të kundërta. Studiuesit më të rinj mendojnë se gjuha shqipe i ka rrënjët te pellazgjishtja, ndërsa studiues që janë pjesë e Akademisë së Shkencave, pohojnë se pellazgët nuk ekzistojnë dhe se shqipja është pasardhëse e ilirshtes dhe një pjesë e gjuhës trakase. Ata thonë se shqiptarët janë popull indoeuropian, tezat për pellazgët janë antishqiptare, thashetheme, sepse pellazgët nuk kanë qenë popull indoeuropian. Diskutimet janë të shumta dhe nuk gjejnë një pikë konverguese. Është e kuptueshme që ajo periudhë është e vështirë të studiohet, pasi ilirët nuk kanë lënë dokumente të shkruara. Sipas studimeve, shkrimi është shfaqur rreth shek të 9 para erës së re. Pasi e morën shkrimin grekët nga fenikasit, ata nuk kanë regjistruar gjuhët e popujve të tjerë, pasi i quanin barbarë popujt e tjerë. Kështu është paksa e vështirë të gjesh shumë të dhëna për të përcaktuar përfundimisht prejardhjen e shqipes: nga pellazgjishtja apo ilirshtja.

Pavarësisht debateve, vlera më e madhe e shqipes është lashtësia e saj, si gjuhë europiane. Eqerem Çabej është figura më e shquar në fushën e gjuhësisë, etnografisë, folklorit shqiptar, i cili pohonte se shqiptarët janë pasardhës të ilirëve, banorëve më të vjetër në Ballkan. Çabej në vitin 1976 argumentonte se rrënjët e gjuhës duhet të gjenden në një nga gjuhët e lashta të Gadishullit Ballkanik. Studiuesit e ditëve të sotme pohojnë se mbishkrimi I limnos është mbishkrim pellazgjik, në vitin 1884, dhe se Dodona pellazge është një tempull që të gjithë autorët antikë e përmendin si institucionin shpirtëror më të rëndësishëm të pellazgëve.

Autorët e huaj

Një varg autorësh të huaj kanë shkruar për prejardhjen e gjuhën shqipe, duke pohuar se rrjedh nga pellazgjishtja përmes ilirshtes. Albanologu i njohur, Norbert Jok, në artikullin “Shkenca europiane dhe gjuha shqipe”, publikuar në revistën “Cirka”, shkruante se interesi për studimin e gjuhës shqipe ka qënë mjaft i gjallë në Europë kohë më parë se të flitej për gjuhët indo-europiane. Çifti tashmë i njohur, Albert Gjoka dhe Frida Vokopola Gjoka, kanë përkthyer një sërë autorësh të huaj, të cilët kanë shkruar për gjuhën shqipe. Përkthyesit vlerësojnë një fakt të rëndësishëm, se enciklopedia gjermane e 1880 thotë se albanët janë një nga popujt më të vjetër, gjë që mund të thuhet me siguri të plotë dhe pa më të voglin dyshim se janë pasardhës të drejtpërdejtë të pellazgëve të vjetër, gjuha e të cilëve është folur prej mijëra vjetësh. Një ndër autorët e huaj që kanë shkruar për prejardhjen e gjuhës shqipe është filozofi gjerman, Gottfried Leibniz, historiani suedez, Johann Thunmann, austriaku Gustav Mayer, francezi Eduard Shnajder, etj.

Thunman sjell historinë e shqiptarëve, 600 vjet para krishtit e deri në kohën e Skëndërbeut dhe vendbanimet e tyre, që nga Dalmacia e deri në Peloponez. Këto studime pohojnë se shqiptarët janë një popull shumë i vjetër në Europë, i veçantë, me një autoktoni të përhershme në këto troje. Josef Ritter von Ksilanderi, në librin e tij “Gjuha e albanëve ose shkipëtarëve”, botuar në Frankfurt am Main, 1835, sjell një përmbledhje të disa prej studiuesve më të njohur europianë si dhe pikëpamjet e tyre mbi gjuhën shqipe dhe historinë e shqiptarëve. Ja çfarëshkruan ai në parathënien e librit: “Gjatë këtij shkrimi ashtu edhe në fundin e tij dëshmohet që pasardhësit e ilirëve, të cilët kanë të njëjtën origjinë me thrakët, gjenden tek shqiptarët, ku në ato vende ata do të shfaqen si rrezet e para të diellit të mëngjesit të historisë sonë”. Malte Bruni në studimin e tij, pasi vuri re se në gjuhën shqipe kishte pak fjalë në lidhje me gjuhën sllave, por më shumë me greqishten dhe gjuhën gotike, si dhe fjalë me rrënjë kelte, doli në përfundimin se: “Gjuha e ilirëve të vjetër duhet të jetë e njëjta gjuhë e shqiptarëve të rinj, origjina e së cilës arrin në kohët më të lashta, ku gjuha greke, iberike, kelte, sllave, teutonike dhe gjuha gotike, secila u zhvillua në sferën e saj”.

Johann Severin Vater, teologu, biblisti dhe linguisti gjerman, i cili në studimin e tij “Tabelat e krahasimit mbi gjuhët europiane” shprehet: “Asnjëra nga gjuhët e popujve europianë nuk duhet të mungojë, së paku gjuha shqipe, si gjuha e banorëve të veçantë të maleve të Thrakës së dikurshme, të cilët kanë mundur të ruajnë akoma gojëdhanat e asaj kohe”. Gjithashtu, ai thotë: “Si të gjitha gjuhët e tjera të Europës edhe gjuha shqipe ose gjuha e Alpeve, apo gjuha e maleve ka pësuar ndryshime, por ndryshe nga gjuhët e fqinjëve ajo u ka qëndruar besnike traditave të tyre të vjetra”. Nga krahasimi i fjalëve të gjuhës shqipe me gjuhët e tjera, ai arriti në përfundimin se gjuha shqipe tregon më tepër ngjashmëri me gjuhët kelte të Europës perëndimore kur duhet pasur parasysh largësia e madhe e maleve të Epirit nga ato të Skocisë (vendit të Galik-Albanak-ut) dhe nga malet e Pirenejve, pra nuk kishte mundësi të huazonin fjalët e njëra-tjetrës.

Një tjetër studjues italian, Baldaci, përshkruan historinë e Shqipërisë që nga periudhat më të lashta, që nga koha e luftrave iliro-romake. Në tetor të 1899, në Kongresin e 12 të orientalistëve në Romë, në fjalën e mbajtur prej tij, Baldaci thotë: “Nga të gjithë ata që banuan Ilirinë, i vetmi që ka mbetur deri në ditët tona është populli shqiptar. Unë ngrej zërin në mbrojtje të këtij populli, që e admirojmë që nga koha kur luftonte me romakët për të mbrojtur territorin e të parëve të tyre, që i rezistoi pushtimeve sllave dhe që si asnjë popull tjetër në atë zonë shënoi një epope të denjë kundër pushtimit osman”. “Gjuha është zjarri i shenjtë i kombit shqiptar: është zemra dhe shpirti, që ndihet edhe tek këngët e tyre, ashtu si tek këngët homerike që kanë arritur në kohët tona prej mijra vjetësh. Disa figura simbolike të Greqisë së lashtë janë të gjalla në Shqipëri, por edhe në Mal të Zi, Herzegovinë e Maqedoni dhe ato zona ku shtriheshin ilirët”. Pra, shqipja është një gjuhë e lashtë, e cila ka ngjallur interesin e autorëve të huaj për ta studiuar prejardhjen e saj. Pavarësisht kundërshtimeve, debateve, ajo që vlen të theksohet është se gjuha shqipe është një gjuhë e vjetër europiane.