NGA EGLANTINA MANDIA*/
(PJESA IV)/
UNIVERSITETI/
1.-15 janar 1938/
Në shtëpinë e Kokalarëve, në Tiranë, ishin ngritur që pa gdhirë. Musinea nisej për në Romë. Të gjithë ishin të mallëngjyer. Dukej sikur po e shtynin çastin e ndarjes, megjithëse valixhet ishin tashmë në fund të korridorit edhe hapat e Hanushesë, e cila ecte gjithmonë në majë të gishtave, edhe vështrimet e habitura të fëmijëve. Të gjithë e përcollën deri te porta, e puthën dhe e përqafuan. Musinea e mallëngjyer duke e shtrënguar fort veten që të mos qajë, i fshiu lotët Hanushesë, por ajo e ndjeu veten krejt të pafuqishme kur iu vërsul e mbesa, Karolina dhe iu kacavar në qafë e nuk po i shkëputej. S’po e linte të ikte. Më pas, me ato duar e vogla që i tundte duke qarë, ndërsa makina largohej e largohej, nëpër rrugën e Durrësit.
Ishte i pamundur të përshkruhet ai çast aq i dëshiruar i realizimit të ëndrrës së aq e aq vajzave, por edhe ajo rruga Durrës-Bari, në anije, vuajtjet e zënies së detit. Më në fund, pas 24 orësh, Musinea u gjend në Romë e shoqëruar nga Hamiti.
Ja dhe Roma. Sa shumë kishte lexuar për të. Një qytet i krijuar që në vitin 735 p.e.r. nga Romuli. Roma, kryeqyteti i botës antike, kryeqyteti i botës kristiane, qyteti që për aq shekuj u bë padron i botës, qyteti i përjetshëm.
Ditën e parë të arritjes së Musinesë ishte shumë ftohtë. Qielli ishte i mbuluar me re. Në çastin e parë pati një ndjenjë krejt të re, një shtrëngim të shpirtit dhe hutim para të panjohurës, me një trishtim malli të ndrydhur. Pastaj, zhurma e qytetit të madh, rrugët e gjata që Musinesë i dukeshin të gjitha njëlloj, shtëpitë e larta dhe gjithçka aq e ndryshme në kontrast me Tiranën. Mendoi se do ta kishte shumë të vështirë të orientohej në këtë rrëmet. Ditët e para në mes atij lumi njerëzor, Musinesë i dukej vetja aq e vogël, gati e humbur.
U vendos të banojë në një pallat të ri në Piazza Bologna. Pas largimit të Hamitit e ndjeu veten më të vetmuar dhe shumë të trishtuar. Dilte rrallë, sepse kishte frikë se mos humbiste nëpër rrugët e nëpër sheshet e panjohura. Nga dhoma e saj dëgjonte pikat e shiut dhe shihte pallatet nga e majta, nga e djathta e përballë. Të gjitha shtëpi që të shtypnin, pa kopshte, me rrugë të drejta pa asnjë pemë, pa asnjë shtëpi antike, që të tërhiqte vëmendjen. Përshtypja e parë e Musinesë në këtë qytet të madh ishte se natyra qe mbyllur diku larg njerëzve, larg jetës së tyre. Por ajo ishte mësuar të ecte nëpër shi e pikat e shiut t’i binin në fytyrë e të ndiente lidhjen e saj me të dhe ta ndiente veten të ngazëllyer në atë prekje të shiut, si një bekim të vetë Zotit.
Disa ditë pas arritjes në Romë, Musinea shkoi në universitet e vetme. Ishte e emocionuar e ndërsa ecte, i dukej sikur njerëzit e kuptonin që mezi orientohej.
Në të hyrë të ambientit të Universitetit preku jashtëzakonisht gëzimi i natyrshëm dhe gjallëria e studentëve. Në fillim nuk arrinte ta kuptonte se si këta njerëz që kishin ardhur aty për të studiuar, hynin e dilnin nëpër auditorë kot së koti, moskokëçarës e disi mendjelehtë. Ndoshta kështu ndodhte me të gjithë. Vitin e parë shkonin çdo ditë, mëngjes e pasdite, gjithmonë të gatshëm e korrektë në çdo leksion për të mos humbur asgjë. Kur Musinea filloi të frekuentojë kursin rregullisht, një pjesë e programit ishte zhvilluar, kështu që në çastet e para u gjend para vështirësive. Nuk i ndiqte dot leksionet, sepse nuk e dinte ç’ishte thënë më përpara. Sa më shumë kërkonte të gjente fillin, aq më shumë ngatërrohej dhe pengohej nga gjuha. E kishte studiuar në shkollë gjuhën italiane dhe mendonte se e njihte fare mirë, po ja tani, kur u gjend përballë gjuhës praktike, e kishte të vështirë, madje shpesh mendonte që s’ishte nga ato që i mermin lehtësisht gjuhët e huaja. Për shkak të natyrës së saj timide dhe nga frika se mos gabonte e turpërohej, zakonisht përgjigjej në mënyrë lakonike, thjesht: jo ose po.
Musinea ende nuk ishte njohur me studentët dhe këto vështirësi po e hutonin, e bënin të vuante, veçse ngushëllohej, se edhe vetë italianët, që vinin nga vende të ndryshme të Italisë, nuk kishin më pak vështirësi. E kjo ndoshta qe një lehtësim. Ishin njohjet e para, ishin shoqet e para, pranë tyre, që ishin në kushte të njëjta Musinea, filloi të marrë veten. Erdhën pushimet e Pashkëve dhe shoqet u kthyen nëpër viset e tyre. Dhe ajo mbeti përsëri vetëm. Shpesh herë, e dëshpëruar përpëlitej mbi krevat dhe torturohej nga dyshimet. Po sikur të mos arrinte ta merrte këtë vit? Jo. Jo. Nuk do ta linte veten të shkonte në këtë rrugë pa krye. E megjithatë, mbrëmjeve, kur ishte aq e vetmuar në atë qytet të madh dhe aq e shkurajuar, i ndjente lotët që i lagnin faqet dhe i rrëshqisnin në jastëk. Po të nesërmen e ndjente shpirtin të lehtësuar. Në këtë gjendje shpirtërore dita e re fillonte me duart e kryqëzuara nën kokë dhe me atë natyrën e saj të përhershme që kërkonte e kërkonte të shihte në të ardhmen dhe ekzistencën e saj. Shpesh ëndërronte e ndërkaq tallej me ëndrrat e saj. Në të vërtetë Musinea ndjehej më e gjallë kur ëndërronte, se sa kur qe në zhgjëndërr. Kur hapte dritaren ndjente ajrin e freskët dhe çuditej, kur vinte re si qielli ishte aq i qartë dhe retë thuajse kishin fluturuar. Po vinte pranvera. Dhe si gjithnjë, pak e nga pak, filloi të rijetojë ndryshimin e stinës. La mënjanë shqetësimin e leksioneve dhe prapambetjen e iu duk sikur u zgjua nga një ëndërr dhe i lindi dëshira për të parë qytetin. Filloi të dalë çdo ditë. Ecte me orë, pa u lodhur. S’kishte më frikë se do të humbiste nëpër rrugën Brenda javës filloi të orientohej dhe rrëmeti nuk e trembte më. Nëpërmjet rrugës
“Nacionale”, shkonte në Piazza “Venezia”, pastaj, merrte rrugën “Umberto”.
Një ditë u gjend në një pikë të çuditshme që quhej “Campo di Fiori”. Një mizëri njerëzish, dyqane nëpër rrugë, banka me rroba të vjetra, të reja, libra dhe ushqime. Dëgjoheshin ulërima njerëzish, grash të shëmtuara, të imta, me fytyra të zbehta, të leckosura e të palara, që përtypnin fara e ngrinin rrobat për t’i reklamuar dhe aq shumë njerëz që diskutonin për çmimet, që blinin e iknin të kënaqur për pazarin që kishin bërë. Në këtë hapësirë të gjithë lëviznin e dikush rrëshqiste mbi ceflat e portokallieve e mbeturinat e barishteve të shpërndara andej-këtej. Asnjëherë s’kishte parë Musinea një shfaqje kaq tërheqëse. Pasi bleu disa libra, e gëzuar, u kthye në shtëpi dhe filloi t’i tregojë të zonjës së shtëpisë gjithçka kishte parë. Dhe për çudi, e ndjeu se fliste fare lirisht italisht.
Kur lodhej nga zhurma e qytetit të madh dhe ndjente nevojën e një ndryshimi, Musinea fillonte shëtitjet e gjata në rrugën “Nomentana”, që u bë rruga e saj e preferuar. Shpesh shkonte lart deri në “Citta Giardino”. Ecte me hapa të mëdha. Ndjente peshën e trupit të saj dhe mund të merrte frymë thellë. Ishte një kënaqësi e vërtetë, sepse nëpër rrugët e mbushura me njerëz mund të ecësh vetëm me hapa të vegjël, duke u shtytur nga turmat që të shtypin. Musinesë i pëlqente të fliste me fëmijët e së zonjës së shtëpisë dhe e ndjente veten si në shtëpi, ndërsa në mbrëmje lexonte. Musinea filloi ta pëlqente dhe ta donte Romën, sepse i dukej që në çdo hap që bënte, mësonte e mësonte pa pushim.
Pas pushimeve Musinea shkoi përsëri në Universitet. S’ishte më në mëdyshje as e huaj në atë mjedis. U njoh me mikesha të reja dhe vuri re se Shqipëria nuk njihej në Itali. Filloi të vrojtojë edhe ajo karakterin e italianëve gjithnjë ëndërrimtarë, gazmorë dhe shumë të lidhur me fenë. Një ndër pyetjet e para që i bënë Musinesë, ishte ajo e fesë. Dhe kur Musinea u përgjigjej se qe myslimane, ishte një zbulim i papritur për ta. Ndonjëri i ekzaltuar dhe katolik fanatik, ndjente dëshirë t’ia shpjegonte forcën e fesë katolike, që ishte sigurisht, e panjohur për Musinenë dhe kërkonin të dinin edhe për fenë e saj. Musinea e dinte që ishte myslimane, po deri atëherë as që ishte shqetësuar të dinte më tepër. Besonte te një forcë që ishte Zoti, po jo më tepër se aq. Kur filluan këto diskutime në universitet, atëherë për herë të parë, u vu të studiojë doktrinën e fesë së saj dhe iu duk interesante.
2.Koha vraponte dhe Musinenë e zuri përsëri paniku i provimeve dhe pyetja që e mundonte ishte: “A do të mund t’i jap të gjitha provimet?”
Musinea vendosi të studiojë lëndën më të vështirë e voluminoze të vitit të parë, – arkeologjinë. Librat s’i mungonin. Me libra nën sqetull shkonte për të studiuar nëpër muzeume, për të kuptuar diçka më tepër ç’thoshin librat. Gjithçka ishte krejtësisht e re për të. Vizitoi kështu, të parin Muzeun Prehistorik. Në fillim nuk iu duk aq i rëndësishëm, por kur filloi t‘i vërejë objektet e këtij muzeu me vëmendje, e kuptoi se ato sende aq të thjeshta kishin brenda vetes mijëra vite. Përballë tyre ajo mbetej e mrekulluar, veçanërisht nga transformimi i jashtëzakonshëm që ka sjellë koha nëpërmjet shekujsh. Ç’mundim ka bërë njeriu, ç’kapacitet të inteligjencës së tij ka përqendruar për të krijuar këto vegla, për të luftuar kundër natyrës dhe për të mbijetuar!
Një ditë, me miken e saj izraelite, Rashelën, qëndruan përballë Koloseut, gati i paimagjinueshëm, që me gjithë rrënimet, mbetet gjithnjë dëshmi e madhështisë së Romës. Në ato ditë të shkëlqyera e të mbushura me diell, gjithçka i dukej e bukur Musinesë. Në brendësi të Koloseut i dukej sikur shihte të ulur mijëra njerëz të një epoke të perënduar, të një spektakli fantastik ku matronët vendosnin me thirrjet e tyre, jetën ose vdekjen e gladiatorëve. Pas vizitës së Koloseut, Musinea dhe Rashela u larguan të heshtura, të mbyllura në vetvete, pa folur, për në shtëpi. Kështu vijuan të studiojnë dhe vizitojnë të gjitha muzeumet e Romës. Të nesërmen u nisën përsëri. Ecën pa u lodhur së bashku me Rashelën mbi rrënoja dhe gjelbërim, që nga Foro Romano deri në Campidoglio, një pafundësi, që përfaqëson dhjetë shekuj histori. Aty është vendi më i famshëm i botës – vatra e jetës politike të Romës, ku të gjithë brezat lanë gjurmë të artit dhe qytetërimit.
Në këtë konkretizim të historisë, mrekullimi i Musinesë rritej nga dita në ditë. Ishin me të vërtetë të bukura ato ditë studimi e admirimi përballë monumenteve të Romës. Në këto rrethana ku çdo gjë ishte aq e largët, Musinenë e thërriste malli për të dashurit e saj dhe mendimi i fluturonte larg. Numëronte sa ditë do të qëndronte aty për provime. Në ëndërr shihte çdo natë anenë dhe Karolinën.
Një mëngjes, ende e përgjumur, iu afrua dritares me një shpirt të lehtësuar e duke buzëqeshur, u gjend përballë një dite të kthjellët, me qiell të pastër pa asnjë re dhe një kor zogjsh
llafazanë. Hapi dritaren dhe ndjeu se larg, shumë larg, vinte një erë e lehtë që ia përkëdhelte flokët dhe në kopshtin e vogël të shtëpisë lulet nëpër vazo ishin në lulëzimin e plotë. E gëzuar, e kënaqur, Musinea u ul në kolltukun e lëvizshëm dhe as vetë nuk e dinte përse atë ditë, atë mëngjes, iu bë sikur pa një grumbull me vajza të vogla me kurora lulesh dhe me zërat e bukur vajzërorë, që këndonin:
“Nga na vjen andej këndej
Moj nuse e re?
Humba udhën e s’e gjej
O Nexhip bej.
Ç’më jep mua të ta dëftej
Moj nuse e re
Ballin e qëndisur-o
Nexhip bej
Për ti e kam nisur-o
O Nexhip bej”.
2.E kishin lënë me Rashelën të shkonin në San Pietro. Musinea u ngrit me ngut. Duke ngrënë nëpër këmbë, ndërsa vishej, doli me vrap nëpër shkallë dhe ja, për krahu me Rashelën, duke ecur në një rrugë të gjatë, u doli parasysh kisha më e bukur e botës.
Në brendësi të saj vajzat provuan madhështinë e saj. Sa i vogël dukej njeriu! Aty gjithçka ishte jashtëzakonisht e bukur, një botë e mrekullueshme para syve që të mbetej në tru me pastërtinë e thjeshtësinë e shpirtit. Kur dolën nga tempulli për një çast Rashela e Musinea u ulën në shkallinë, sepse ishin ende të turbulluara nga ajo bukuri. Për një javë nuk mundi të përqendrohej për punë. Mendimi ishte aq i shpërqendruar mbi bukuritë dhe shpirti, siç dukej, për të qenë i lirë, kërkonte vetminë. Kur hynë në Muzeun e Vatikanit Musinea mbeti e hipnotizuar nga ato thesare të botës, i cili duke se ishte tërhequr nga një forcë misterioze dhe po ecte ashtu pa kuptuar asgjë. Përballë Kapela Sistinës, Musinesë s’i dukej sikur ishte në tokë, por i dukej sikur fluturonte. Për një çast s’po i dallonte me ngjyrat, sepse sytë ishin fiksuar dhe mbetën ashtu të mrekulluar përballë “Xhudicio Universale”.
Nga statujat, Musinesë i pëlqeu tepër Lakoonti. Ishte tronditëse të shikoje priftin trojan dhe fëmijët e tij, të mbërthyer nga gjarpërinjtë dhe ata që luftojnë me duar për t’i larguar. Musinesë iu ngjeth i gjithë trupi. Dhe iu kujtua ajo përralla e rrugës së gjarpërinjve, që u tregonte nënua plakë kur ishin të vegjël. Dhe ja, përsëri gjarpërinjtë që po i marrin frymën e fundit Lakoontit dhe djemve të tij. Nga kjo luftë titanike Musinesë iu bë se në atë sallë të ftohtë, aty në Muzeun e Vatikanit, dikush thirri: “EDHE E VËRTETA në botë, është tragjike dhe e dhimbshme”.
“E vërteta, – tha me vete Musinea. “A nuk ka edhe populli im përrallën e së vërtetës? A nuk e ruan ai me mençuri? Më e ngushta udhë e jetës, është udha e së vërtetës”. Dhe aty, në atë muze, Musinea e ndjeu se kulturat e të gjithë brezave janë pasuri e gjithë njerëzimit. E gjithë njerëzimit, edhe e Shqipërisë së saj, Shqipërisë së vogël të Naimi dhe Skënderbeut, Shqipërisë që ka në zemër thirrjen e Poetit: “O Shqipëri gëzohu se të erdhi prapë dita,/ Lulëzohu, zbukurohu të zbriti nga Zoti drita!”
“A thua vërtet kishte zbritur drita? A thua vërtet do të dinin ta mbanin të ndezur atë dritë të amëshuar? – mendoi Musinea. Po s’kishte më kohë për meditime. Vetëm një muaj e ndanin nga provimet Dhe atë muaj u mbyll në shtëpi. Atë muaj mori letrën e vëllait të saj:
“E dashur Musine,
Pardje mora letrën tënde, i mësuam sa më shkruan. Vetëm ti nuk na ve në korrent për të gjitha. A ia ke paguar pensionin Zonjës Tomassini dhe gjer në ç’ditë? Na lajmëro menjëherë, në qoftë se të duhen të holla, në rast se nuk ke marrë gjysmë burse akoma. Aty ka ardhur z. Vila, shko në legatë dhe e vizito, se siç më tha Hamiti, nuk do të qëndrojë shumë kohë. Me mësime si vete? Dje mbrëma më tha edhe z. Rocco, se dëshironte të dinte si vete me mësime. As mua nuk më ke shkruar gjë në letër, jam kurioz, të di si e ke punën. Po deshe më shkruaj gjerë e gjatë, po deshe ndërro pak dorën, është e pamundur të këndoj shkrimin tënd. Këndej jemi të gjithë mirë. Hektori mëson mirë dhe veçan në aritmetikë. Shkruan shumë më qartë se halla e tij. Fejzia me Lolën mund të kthehen pas 10-12 ditë, pse këtë radhë Hektori është i malluar shumë. Babait i ka mbetur pak hatëri, që nuk i ke shkruar asnjë letër. Ka të drejtë, se të ka bërë kokën aqë. Më shkruaj kur janë provimet dhe kur parashikon të kthehesh? Anea, babai, Muntazi, Hamiti, Hektori, Milja e Hamit Seferi, të përshëndesin.
I jap fund letrës, duke të përqafuar me mall.
Yt vëlla, Vesimi
Tiranë, 7.4.1938
Ku mund të dinin atëherë vëlla e motër çdo të ndodhte në Shqipërizën e tyre pikërisht, një vit më vonë, po në këtë datë, më 7 Prill 1939? Ku ta dinin se pas një viti do të fillonte ajo luftë, ajo vorbull e historisë, ku të gjithë do të ishin dashur pa dashur, aktorët e jeta e tyre, do të luhej në amfiteatrin tragjik të botës?
Një botë që ishte bërë e tepërt. Bota dukej e qeshur mashtronte e lozte pjesën, edhe pakëz më përpara se t’i nënshtrohej kosës së madhe dhe erërave të stuhishme, Ku mund ta dinte pra, Vesim Kokalari se ç’ishte vendosur të ndodhte pikërisht atë ditë, më 7 prill 1939, për të dhe për të gjithë familjen e tij? Gjithmonë çdo gjë përcaktohej dhe vendosej shumë kohë më parë. Po njeriu, ku ta dinte i gjori? Vetëm kur vinte katastrofa, pandehte se ishte fatthëna, po pikërisht fatthëna e historisë, që vendoste fatin e popujve dhe njerëzve qyshkur, pa bujë e potere.
Intermexo:
Rrëfim: Reiz Hasho
Musinenë e kam njohur për të parën herë në Romë në vitin 1939. Atëherë vijoja shkollën e mesme, si konviktor në Tivoli (provincë e Romës). Një ditë pranvere më erdhi në konviktin e Tivolit, Hamit Kokalari me të motrën. Hamiti në atë kohë qe sekretar i legatës shqiptare, ndërsa Musinea vijonte Fakultetin e Letërsisë. Pasi u përshëndetëm përzemërsisht, Hamiti më tha se kishte marrë një letër nga im atë, ku e porosiste që të vinte herë pas here të më shikonte. Pasi biseduam ca, Hamiti mori leje dhe hyri në drejtorinë e konviktit. Unë isha ende një çunak 14 vjeçar dhe po prisja çdo të thoshin në konvikt për mua. Kur doli nga drejtori Hamiti më tha i kënaqur: “Gëzohem, që drejtori më foli fjalë të mira për ty”. Hamiti kishte marrë leje për të dalë së bashku me ta, në Tivoli. Musinea më pyeti, si shkoja me mësime, pastaj e kënaqur nga përgjigja dhe nga godina e konviktit, tha se qenka një ndërtesë shumë e bukur. I tregova se afër konviktit ishte Vila D’Este, një nga më të bukurat e Italisë. Pasi shëtitëm ndonjë orë rreth Tivolit të vogël, u futëm në Vila D’Este.
– Këtu qenka një bukuri e mahnitshme, – tha Musinea, duke iu drejtuar të vëllait, Hamitit, – Unë do të vij shpesh këtu.
Hamiti sodiste i heshtur të 100 Fontanat
– Në Tivoli ka edhe vila të tjera, – u thashë, se kisha dëshirë të më vinin sa më shpesh, sepse isha aq i ri dhe aq i vetmuar e larg familjes.
– Herë tjetër, mund të shohim Vila Gregorianën dhe Vilën Adriane,
– Të thashë, që do të vij shpesh, jo vetëm me Hamitin, por edhe me shoqet e mia, – tha përsëri Musinea.
Dhe ashtu ndodhi vërtet. Ata vinin dy herë në muaj. Kur vinte Musinea me shoqet italiane, vija re që ato e donin shumë. Edhe unë e desha, si një motër të rritur. Ne kishim vetëm 7 vjet diferencë, pra, ajo ishte një motër shtatë vjet më e madhe, po një djali katërmbëdhjetëvjeçar i dukej shumë. Unë e kam adhuruar Musinenë për inteligjencën dhe karakterin e saj të fortë, për shpirtin e lartë e fisnik, për thjeshtësinë e komunikimit, për thellësinë e mendimeve dhe zemrën e madhe që të bënin të ulje kokën me veneracion. Ajo ishte aq e talentuar. Në dhomën e saj në Romë, do të gjeje librat e shkrimtarëve të mëdhenj italianë, francezë, anglezë, amerikanë, gjermanë. Do të gjeje filozofë, si Spinozën, Rusonë, Spenserin, Kantin,Shopenhauerin etj. Po mbi të gjitha, do të gjeje kudo të rrethuar nga vargje të Naim Frashërit. Me gërma të mëdha qe shkruar:
“Ti Shqipëri, më ep nderë, më ep emrin shqiptar, është Zemërën ti ma gatove, plot me dëshirë e me zjarr”…
3.Muajin e provimeve Musinea studioi së bashku me Rashelën. Edhe Rashela kishte ende vështirësi në kuptimin e gjuhës. Të dyja mbeteshin në dyshim për kuptimin e drejtë të ndonjë fjale apo si lexohej. Atëherë, vraponin te znj. Tomassini dhe ajo ua mësonte leximin dhe theksimin ashtu si duhej. Në orët e gjata të studimit punonin me fjalorin, por ai u hante shumë kohë. Kështu shpëtimi ishte vrapi nëpër shkallë te e zonja e shtëpisë, sepse sa mbaronte një lëndë, menjëherë fillonte tjetra dhe ndonjëherë nuk arrinin të merrnin pikët e domosdoshme dhe profesorët u kërkonin ta rijepnin edhe një herë, atë lëndë.
“Hajde, kurajë Musinea ime e vogël!”, i thoshte Rashela, duke e përqafuar, “Mos u mërzit, do t’ia dalim se s’bën! Nesër do t’i fitojmë të gjitha pikët e mundshme”.
E Musinea dukej vërtet e hutuar dhe mpakur përpara Rashelës shtatlartë dhe gjithë shëndet, që dukej shumë më e rritur se Musinea, megjithëse, ishin në të njëjtën moshë, në moshën më të bukur të vajzës, në të 21 pranverat e jetës.
Po as që kishin kohë për ta shijuar atë pranverë. Studionin nga dymbëdhjetë orë në ditë. Dhe natën i zinte gjumi me libër në dorë dhe zgjoheshin po me libër në dorë. Dhe shpesh mbeteshin me dritën ndezur deri në mëngjes. Dhe të nesërmen kjo punë intensive fillonte nga e para. Hanin në këmbë e ndonjëherë harronin të hanin fare.
Pas në muaji, nga mezi i qershorit filluan provimet. Provimi i parë për Musinenë ishte gjuha italiane. Profesori ishte shumë i rreptë dhe lënda aspak e këndshme, sepse duhej të mësonte përmendësh data dhe shumë emra, që për Musinenë ishin jashtëzakonisht të mërzitshme.
Ishte tani, në derën para provimit, me dispensat nën krah, e mbështetur në mur, me kokën e ulur dhe vështrimin e fiksuar mbi dysheme. Nuk shikonte kush hynte e dilte nga provimi, sepse e gjithë qenia e saj ishte përqendruar mbi lëndën që i dukej se e kish harruar krejt. E hutuar i vinte të ikte, të vraponte që të mos turpërohej, po përsëri i thoshte vetes që s’ishte e mundur t’i kishin fluturuar kështu, për një çast, të gjitha ato ditë e net studimi. Diçka do të ketë mbetur. “Mos e humb pusullën, mblidhe veten Musine!”. E ndërsa i jepte kurajë vetes, e thirrën të futej në sallën, ku ishte profesori dhe asistentët. Musinesë po i dridheshin duart kur po firmoste tezën. Në pyetjet e para iu duk se nuk gjente dot fjalët për t’u përgjigjur dhe se kish harruar fare të fliste italisht. Po profesori e kuptoi hutimin e saj dhe inkurajoi. Ajo u qetësua e filloi të fliste. Mori provimin e parë. Për të dytin e ndjente veten më të përgatitur dhe doli më mirë se në provimin e parë, sepse arriti të kontrollonte veten e të mos e rrëmbente paniku. Dhe kështu, pas dy provimeve dha edhe tre të tjera, dha edhe gjuhën italisht për të huajt, ku s’pati asnjë vështirësi. U bënë kështu gjashtë provimet e vitit të parë.
Ç’lehtësim ndjeu kur i mbaroi të gjitha! Gjithë ai shqetësim që e kishte mbërthyer për përgatitjen e provimeve, tani i dukej i kotë. Shihte librat, dispensat, notat dhe pyeste veten: “Për të mësuar këto isha aq e shqetësuar? Dhe gjithë kjo punë pa anë e pa fund shërbeu vetëm për t’iu përgjigjur atyre pyetjeve që bënë profesorët, në ato pak çaste.”
Netët, që shpëtoi nga provimet, në vend që të flinte qetësisht, filloi të vuajë nga pagjumësia. Trupi i imët i Musinesë ishte tendosur nga lodhja. Sa mbyllte sytë i kalonin ato ditë me orë të zgjatura pafundësisht në punë intensive dhe ishte e pamundur ta merrte gjumi. Atëherë, merrte libra të të gjitha llojeve, veç jo shkollore, dhe lexonte e lexonte, deri në mëngjes. Kjo u përsërit gjithë atë verë. Po në qoftë se mbrëmjet ishin bërë të njëllojta, të mërzitshme në monotoninë dhe pagjumësinë, gjatë ditës, veçanërisht pas dreke, shtrihej mbi poltronën në sallën e bukës. Ajo poltronë i dukej e ulët, e ngrohtë e mikpritëse, po jo si në ditët e provimeve. Në atë poltronë gjatë pushimit Musinea mendonte se gjatë këtyre muajve në Romë, vetëm periudha e provimeve kishte qenë interesante. Studentë e studentesha të zbehtë me sy të stërlodhur lëviznin nëpër auditorë, jo më llafazanë e gazmorë, po të lidhur nga e njëjta vijë, halli i provimeve. Jepnin e merrnin informacione nga njëri-tjetri. Karriget e korridoreve dhe stolat pranë dritareve janë gjithnjë plot. Hapet porta e auditorit dhe dalin studentët që janë pyetur, vërsulen të tjerët me mijëra pyetje. Në qoftë se studenti ka fituar, shpjegon shpejt se fitoi, po në qoftë se ka humbur provimin, me një buzëqeshje të hidhur, përgjigjet se “profesori ishte tepër xhentil dhe se e ka ftuar të vijë edhe njëherë në tetor”. Studenteshat nuk janë kurrë gjakftohta. Musinea mendon se zonjushat ja hedhin gjithnjë fajin profesorëve, kur mbeten në provim dhe fillojnë të qajnë. Kështu janë vajzat. Vërtet studiojnë më tepër, po janë edhe më të ndjeshme. Që në vitin e parë Musinea i njohu edhe profesorët, të rreptët, të mirët, të liqtë, pedantët.
Ata, që e hodhën vitin e parë, të dytin e patën më të lehtë. Duke mësuar gjithë ato hollësira të jetës studentore, Musinea e ndjente se kjo ishte përgjigja e aq pyetjeve të adoleshencës, për të gjetur më në fund vetveten, për të zhvilluar cilësitë e një karakteri njerëzor, për të kuptuar sa të vlen lëkura në të vërtetë.
Edhe pak kohë e do të kthehej në Shqipëri.
Ditët e fundit u stërmundua duke ecur nëpër rrugët e Romës. Shpesh ulej nëpër stola, shihte si loznin fëmijët, në mes të tyre e nxirrte mallin e nipit dhe mbesës. Një ditë një vogëlushe me fjongo në kokë, iu duk krejt si Karolina. Iu mbush shpirti me gëzim. Fare pranë vogëlushes ishin dy governante italiane. E para, një koketë simpatike, ankohej për koprracinë e zonjës dhe për shpirtngushtësinë, sepse nuk e linte të dilte asnjëherë. Ndërsa tjetra i përgjigjej duke u tallur, se ajo dilte pa marrë leje. Bënte sikur kishte harruar diçka, kur bënte pazarin.

Duke u çlodhur në atë stol, ku një vogëlushe i kujtonte mbesën, Musinea qeshi me vete: “Në të gjithë botën gratë merren me thaç e thuçe”. Në vende të vogla janë më trashanike, po sidoqoftë, edhe më të thjeshta. Ndërsa në këto qytete të mëdha, sipas gradës së kulturës thashethemet janë më të stërholluara dhe të lyera me vernik. Edhe në qoftë se janë krejt gënjeshtra, të vjen gjynah që s’mund t’i marrësh për të vërteta”, mendoi.
Tri-katër ditë para nisjes Musinea ishte rrëmbyer nga ethja e blerjes së dhuratave për fëmijët e Vesimit. Hyri në shumë dyqane, duke parë me kujdes lodrat për të gjetur më të përshtatshmet për moshat e tyre. Dhe ashtu duke kërkuar, thuajse harroi që ishte nëpër dyqane. Iu bë sikur ishte e vogël, si atëherë, kur një natë kishte mbetur vetëm me nënon plakë e nxori kukullën për të luajtur. Sytë i shkëlqenin si atëherë. E pasi e mori, shpirti i saj i dëlirë ishte aq i ngazëllyer e një copë here në atë dhomën e vetmuar në atë qytet pa anë e pa fund, shikonte lodrat dhe qeshte me vete që i përsëriste Musinesë: “Përse nuk luan pak, edhe ti, Musine?” “Po unë jam e rritur tashmë”. “E megjithatë po të qan zemra të luash pak lodra”. “Po, po, është e vërtetë. Ç’është kjo ndjenjë, pra? A thua që të gjithë brenda mbeten fëmijë dhe më vonë luajnë role të rriturish? A thua ai çast, kur ty të vjen turp të jesh përsëri fëmijë është çasti kur shkon kundër pafajësisë dhe bukurisë së shpirtit tënd?” – pyeste veten Musinea.
E megjithatë, ishte e gëzuar, me një gëzim fëminor që vinte nga që shumë shpejt do të kthehej në shtëpi. Koha po i fluturuar pa asnjë qëllim nga një cep në cepin tjetër të Romës, duke vërejtur gjithçka jo për të blerë, vetëm për kënaqësinë e saj, dhe për çudi tani më në fund po shihte edhe vitrinat e dyqaneve, që pothuajse nuk i kishte vënë re më parë.
Kështu filluan shëtitjet në këmbë përgjatë lumit Tevere, nga një urë tek tjetra. Shihte së largu kështjellën e Sant’Angelos. Çlodhej duke parë rrjedhën e lumit, varkëzat që rrëshqisnin mbi të, njerëzit që hidheshin prej tyre dhe notonin të kënaqur, po që asaj i dukej, si një spektakël që e kishte parë dikur diku.
Roma ndryshonte pamjen pareshtur.
Roma, qyteti i përjetshëm, mbijeton mbi historinë. Musinea e kishte ëndërruar këtë qytet, dhe ende s’kishte ardhur në indiferencën e romanëve, të cilëve u dukej krejt e zakonshme të jetonin aty. Roma e kishave, monumenteve, shatërvanëve, kopshteve, muzeumeve dhe kafeneve të lashta, që rrëfejnë secila historinë e vet.
Musinea ulej në një kafe-pastiçeri. Hante një pastë apo pinte një kafe. Mendonte se ky qytet s’ka brenda vetëm historinë e perandorëve, por edhe të miliona e miliona njerëzve të thjeshtë, pra, historinë e romanëve.
Duke kaluar nëpër rrugët e Romës e ndjekur nga mendimet e saj, e ndjente se njeriu është aq i vogël, i pafuqishëm, po edhe aq i madhërishëm. Dora e tij ka krijuar këto mrekulli. Dora e tij si ata punëtorët, që hidhnin themelet e asaj shtëpisë në Tiranë. Ata nuk janë ndalur kurrë, kurrë, as në shi as në borë. Ata janë mijëra e miliona të pa emër. Edhe këtu, te Piazza Navona edhe te ky shatërvan i lumenjve, i katër lumenjve më të mëdhenj të botës. Katër kontinente, të simbolizuar në katër lumenjtë: Gangu (Azinë), Nili (Afrikën), Danubi (Europën), Rio delle Plate (Amerikën), rrinë aty përballë teje, në këtë shatërvan, që zor se e sheh në ndonjë vend tjetër të Italisë. Ndoshta s’mund ta quash më të bukurin në botë, por më të pasurin dhe më origjinalin.
4.Në fund të qershorit 1938, Musinea u nis për në Shqipëri. Nuk e turbullonin më zhurmat e trenave, as të zënët e vaporit në udhën e detit Bari-Durrës. I kaloi të gjitha me aq durim, vetëm, sepse kishte ankthin e takimeve dhe mallit për të dashurit e saj. Gjithë kohën, edhe kur s’donte, numëronte orët. Ja edhe kaq orë, edhe aq, e arrita. “Arrita”, -i thoshte vetes. “Duro!Duro! Ja ku po zbardhin vilat e plazhit në Durrës, edhe pak, do të hyj në port”.
Në port po e prisnin. E asaj gati symbyllur, i dukej se s’kishte më forca, për të bërë një rrugë aq të shkurtër nga Durrësi në Tiranë.
Sapo hyri në Tiranë, nxori kokën nga dritarja e makinës dhe për herë të parë, filloi të shohë udhën me vëmendje, në të djathtë e në të majtë. Shtëpitë i dukeshin të ulëta me çatitë të rreshtuara pa asnjë rregull, me dritare gjysmë të hapura, shumë prej tyre me tulla të dala boje. Dolën edhe kostumet karakteristike tiranase me fesin e bardhë. Fëmijët luanin në rrugë, dhe njerëzit ecnin e ecnin. Njerëzit e saj. Të zvogëluar, të gjithë, si të irnosur.
Kur hyri në rrugën e shtëpisë, Musinesë filloi t’i rrahë zemra me vrull. Më në fund mbërriti te porta, kopshti, që e kapërceu me vrap dhe u gjend përballë mëmës së saj, Hanushesë, që po qepte në makinë dhe Karolinës së vogël, që po luante me macen. U hodhën të dyja përpjetë nga gëzimi. E përqafonin dhe e shtrëngonin fort e fort. Musinesë i tingëllonte si një muzikë e bukur ajo gjuhë me të cilën po i flisnin dhe ishte aq e lumtur. Aty gjithçka kishte erën e ngrohtë e ëmbëlsinë e jetës së familjes. Musinea e ndjente veten aq të lehtë, aq të gëzuar kur hipte e zbriste nëpër shkallë me Karolinën. Megjithëse kishin vetëm pesë muaj që ishin ndarë, Karolina fliste shumë mirë dhe i tregonte sekretet prej vogëlusheje. Ishin përsëri shoqe të pandara, si pesë muaj më parë. Karolinës i dukej sikur iu mbush ai boshllëk, që i kishte lënë ikja e mëmës dhe vëllait të saj për pushime.
Pas pak ditësh Musinenë e gëzoi veçanërisht lajmi që do të shkonin më në fund në një shtëpi të tyren, vërtet ishte shumë më e vogël se ajo që kishin, por do të qe shtëpia e tyre e jo me qira. Shkuan ta shohin së bashku me Hanushen dhe Vesimin. Musinea shkoi më tepër për të kënaqur anenë, se për vete aq i bënte në qe e bukur apo jo. Mjaftonte që të ishte shtëpia e tyre. U përpoq shumë ato katër ditë të transferimit dhe vendosjes në atë shtëpi, që t’ia lehtësonte barrën s’ëmës. Që nga mëngjesi deri në darkë, me një shami të lidhur në kokë, punonte në shtëpinë e re me Karolinën, që i ngatërrohej nëpër këmbë dhe që e lumturonte pa masë. U lanë dyshemetë, u pastrua çdo qoshe dhe u vunë të gjitha plaçkat nëpër vende. Ishte një kënaqësi e veçantë për Musinenë, sepse dihej që aty brenda do të rridhte e gjithë jeta e tyre.
Në mëngjes kishte aq punë për të kryer në kuzhinë dhe në dhomën e bukës, për të përgatitur tavolinën dhe drekën, për burrat që ktheheshin nga puna. Me Karolinën në krahë, që e shtrëngonte fort me duart e saj të vogla për qafe, ngjitej në katin e dytë dhe rregullonin krevatet, dëgjonte dërdëllitjet e vogëlushes dhe kur gjithçka ishte vënë në rregull, Musinea e Karolina luanin me kukulla. Secila kukull kishte një emër. Po sidoqoftë, kishin nevojë për veshje të reja. Dhe ato u prisnin dhe u qepnin fustanet dhe pas buke, i shëtisnin pak.

Musinea e donte jashtëzakonisht vogëlushen dhe e dinte që mund të ishin “shoqe të ngushta” vetëm kur edhe të rriturit bëheshin fëmijë dhe e lëshonin veten në duart e tyre. E ajo ishte përherë e gëzuar ta lëshonte veten në duar të Karolinës, që ta komandonte si të dëshironte.

***
Kur mbaruan punët e transferimit dhe në shtëpi çdo gjë zuri vend, Musinea u nis disa ditë në plazhin e Durrësit te mikesha e saj e dashur, Selfixhea. “Në qoftë se s’do të kishte Selfixhenë, qëndrimi aty s’do ta gëzonte kushedi se çfarë, veçanërisht, për arsyen se në plazhin e Durrësit në këtë stinë, të duket se janë transferuar të gjithë njerëzit që njeh në Tiranë. Je aq i rrethuar sa s’ke asnjë çast vetëm”, mendonte Musinea.
Ato pak orë të mbrëmjes, kur shëtiste vetmitare e medi­tative, e rrethuar nga deti e qielli, e lëshonte veten në duart e asaj pafundësie të kaltër dhe atij perëndimi të jashtëzakonshëm, të papërsëritshëm dhe natës që binte me ndriçimin e hënës, që dukej sikur lundronte aty në mes të detit. Musinesë i bëhej se dëgjonte Sonatën e dritës së hënës, Sonatën e dritës së hënës për shpirtin dhe pavdekësinë e krijuesit.
Musinea e Selfixhea ecnin në atë breg të dyja. Përpara tyre ajo pafundësi qiellore, konstelacione yjesh, që afrohen dhe të tjerë të largët, e qielli ajo sferë që mbyll gjithësinë që s’përmblidhet në asnjë kufi.
– Sa herë kalojmë këndej, – tha Musinea, – më kujtohet një ditë e largët e fëmijërisë në Porto Palermo. Qëndroja mbi majën e një shkëmbi e ndërsa deti ishte egërsuar, shihja kreshpërimin e dallgëve që ngriheshin si një mal dhe përplaseshin e thyheshin me uturimë mbi shkëmb. Mbi ata shkëmbinj aq të lashtë, me një të kaluar të tejlargët, të panjohur. E ndërsa ujët përplasej e copëtohej e më njomte këmbët e varura mbi shkëmb, unë e shihja si ktheheshin dallgët në gjirin e detit, me vështrim i ndiqja deri sa shuhej, mërmëritja e përplasjeve monotone. Dallga thyhej e zbutej e urtësohej në përplasjen e saj. E shoh në ëndërr këtë përplasje të dallgëve, si atë ditë dhe kur zgjohem them me vete se kam frikë të marr frymë thellë, se dua të qëndroj aty në majë të atij shkëmbi me ore të tëra, me sy të mbërthyera mbi det, pa kërkuar pse e qysh vijon kjo luftë e pandërprerë, e përjetshme, e amshueshme e valës me shkëmbin. Edhe sot e kësaj dite, më shkojnë mornica në trup e një e ftohtë më bën të dridhem nga një parandjenjë e akullt. Çdo të bëjë deti i jetës me ne të dyja? Do na përpijë në dallgët e tij? Do të na nxjerrë jashtë bregut? Do të na pranojë në gjirin e tij? Ku ta dish? Si thua Selfixhe?
-Ndoshta jemi tepër të vetmuara në atë që kërkojmë apo që kërkon shpirti ynë, i etur për jetë e liri? – iu përgjigj Selfixhea.
Dhe më pas vijoi: “Po a e dimë se ç’është jeta, ç’është njeriu në të vërtetë? Unë dua të zgjoj njeriun, të thërras: “Zgjohu njeri! Lëri të fluturojnë mendimet e zeza! Po përsëri e përsëri, njeriu është i vetmuar. Njeriu kërkon të mbrohet në këtë vetmi. Po s’ka veç një gur për nënkresë dhe mbështet dorën mbi të. Kjo vetmi e shpirtit të tremb vërtet! Dhe ja, po ta them idenë time. Ti thua s’është njeriu i lig, por asnjë s’është edhe aq i mirë. Unë dua të hyj në shpirtin e vetmuar dhe shoh rrezet e hënës që bien mbi fytyrën tënde. Më pëlqen të shoh aty, ku zëri yt Musine, më ngjan si zëri i një magjistareje. Dhe kjo hënë të ndrit shpirtin e bukur. Do shkruaj tani për njeriun që i ikën rrymës dhe rron jashtë rrethit të kohës. Si mendon ti, ç’bëhet me atë që jeton jashtë rrethit të kohës?

– Është shoqëria që të nëpërkëmb. Ëndrra jonë është e bukur, Selfixhe. Duam të mos ketë fëmijë që vdesin për bukë, që nënave të mos u shterojë qumështi në gjirin e irnosur, që burri të mos rrijë gjithë ditën i pirë dhe ta nxjerrë inatin me fëmijët me kamxhik dhe të vegjlit të kërkojnë: “Bukë, bukë” dhe era e shiu të mos përplasen mbi shtëpitë e shkatërruara, në netët e ftohta të dimrit. Dhe njeriu mos të thërrasë: “Ja mjerimi, ja vdekja shpirtërore, vdekje për së gjalli!” A e di që unë e kam shumë frikë vdekjen për së gjalli? Merre me mend, një shoqëri ku vijnë rrotull kufoma. Zot na ruaj nga ky tmerr!
– Musine, po më shtie të dridhurat. Hajde kthehemi dhe shkruajmë secila tregimin e vet dhe e nisim në gazetë! Si thua?
– Kam menduar seriozisht në universitet. Dhe tani po mendoj seriozisht për të dalë nga Muza, te Musine Kokalari. E kupton, ç’dua të them?
Të dy mikeshat u kthyen të heshtura në vilën e tyre. Dritaret e plazhit dukeshin së largu, si xixëllonja të vetmuara. Dhe deti pasqyronte dritën e hënës, që ndriçonte skeletet e anijeve në port.
– Jeta është luftë e ashpër, – i tha Musinea. – Është luftë e përditshme për ata që nuk i nënshtrohen dobësisë së shpirtit. Është një luftë pa tamtame, pa lumturi, e braktisur në vetmi dhe heshtje. E kush nuk është fatkeq, Selfixhe? Atyre që vuajnë, le t’u japim balsamin e dhimbjes së shenjtë. Ne nuk jemi aq vetëm. Nuk mund të jemi kaq të vetmuar. Errësira e botës është ndriçuar nga drita hyjnore.
5.Pas disa ditësh në plazh, Musinea u kthye në Tiranë. Kur nuk kishte punë në shtëpi shkonte në librarinë e Vesimit, “VENUS” dhe e zëvendësonte, në ditët që ai merrej me punë të tjera. Në njërën nga këto ditë, erdhi në librari Gliqeria, me të cilën kishte qenë në një bankë në shkollën e mesme. Gliqeria kishte qenë gjithnjë një vajzë gazmore, ndërsa tani ajo rrinte gjithmonë e heshtur. Që në shkollë të mesme ëndërronin të dyja universitetin, po vitin e parë vetëm Musinea fitoi një bursë. Ishte aq e lumtur që u takua me Gliqerinë, e mori në shtëpi dhe kaluan një javë të bukur e gazmore. Gliqeria po përgatitej për konkurrim. Dilnin së bashku nëpër rrugët e Tiranës për raportin mjekësor dhe në ministri, për të mbushur formularët e pyetjeve të konkursit. Në ditët e provimeve ishin të dyja, të pandara e ndërsa Gliqeria hynte në provim, Musinea e priste te porta e shqetësuar për përfundimet. Dhe atë ditë që Gliqeria e fitoi konkursin, kërcenin të dyja nga gëzimi. “Do të jemi përsëri bashkë dhe kjo është një lumturi”, mendonte Musinea. Ato ditë ishin vendimtare për Musinenë: Shkroi novelën e parë. Vrapoi te profesor Aleksandër Xhuvani, që e kishte njohur në bibliotekë nga miku i saj i dashur, Sotir Kolea. Profesori ia pëlqeu dhe i tha që të shkruante edhe të tjera.
Musinea shkroi dhjetë novela në dialektin gjirokastrit, ku pasqyrohej jeta, mundimet, dhimbjet, supersticionet dhe mrekullitë e atyre njerëzve, midis të cilëve ishte rritur, veçanërisht, ajo nënua e saj plakë, që i pat treguar aq e aq përralla të paharruara, që e kishin mbushur jetën e fëmijërinë e saj. Dhe ajo e Bukura e dheut, që zbukuronte dheun shqiptar, se “dheu me të bukura ushqehet”, siç thoshte Nënua. Dhe përsëri Nënua, që nuk e pranonte mendimin e ri (ajo luftë e përjetshme brezash, si lufta e detit pa anë e pa fund që gërryen shkëmbin). Dhe përsëri dy gra në qytetin e fëmijërisë që zihen në rrugë dhe shajnë mbarë e prapë. Jeta ku ishte endur fëmijëria e Musinesë me të gjitha pamjet ishte fiksuar në shpirtin e shkrimtares së parë të letrave shqipe dhe tani po shpërthente tek ato novela. Një nënë e paduruar për martesën e vajzës së saj, kur sheh disa shëmtarake, që kanë gjetur burra të mirë; pastaj mërgimtarët e udhëve të largëta të Amerikës dhe lotët e nënës për vdekjen e djalit “të vetëm”, dhe në një shtëpi tjetër, ku nusja zihet me vjehrrën shpirtkazmë dhe kunatat xheloze për nuset e vëllezërve, pastaj novela e fundit, ku ndihet angullima e një qeni, që ndjell vdekje dhe që i tmerron nënat, që i kanë fëmijët nëpër botë”.
Sa më shumë shkruante, duke ecur nëpër rrugët e Gjirokastrës me fantazinë e saj dhe pafajësinë e fëmijërisë së saj, aq më tepër e ndjente se po i dilte tani nga shpirti ai thesar që quhet pjesa më e bukur e jetës. Kishte ardhur pra, çasti i saj i së vërtetës. S’kishte asnjë mëdyshje. Kishte vetëm ngazëllimin e krijimit dhe pasi shkruante, zbriste nga dhoma e ia lexonte Hanushesë. I kërkonte ta korrigjonte për të thënë fjalën po me atë bukuri dhe intensitet të shprehjes së Gjirokastrës dhe bëhej një diskutim derisa Hanushea ngulte këmbë: “Kështu thuhet dhe ti nuk e di më mirë, se unë”. Atëherë, Musinea e gëzuar mendonte se ia kishte arritur të shkruante me gjuhën e nënës plakë dhe të anesë së saj.
Nga ajo punë këmbëngulëse lindi pasioni i Musinesë për këngën e popullit dhe dëshira për t’i mbledhur së bashku, me të dhënat për karakteristikat e kostumeve gjirokastrite. U apasionua aq tepër pas asaj pune, që po i zbulonte një botë të panjohur, sa nuk i linte asnjë çast në qetësi Hanushenë apo Fejzien, të kunatën. U bë mike edhe me gruan që u shërbente dhe e ndiqte atë, ndërsa lante rrobat dhe i pëlqente të shkruante këngët e përrallat, apo shprehjet e rralla e veshjet tiranase, një për një. Dhe ajo grua e mirë, e thjeshtë tiranase, çuditej me të, i thoshte Hanushesë: “Kjo vajzë e bekuar, vete në shkollë të madhe dhe rri e shkruan budallallëqet, që flasim ne. Po ç’të duhen, moj bijë?”
“Oh”, i përgjigjej Musinea”. “Nuk mund ta përfytyroni sa më duhen! A e dini se ç’thonë për ne? E dini që dikush bërtet se në vendin tonë s’ka asgjë, as këngë, as vaje, si të kishim një shpirt të shkretë të vuvosur? Ndërsa ne i kemi të gjitha me bollëk dhe kaq të bukura, kaq të bukura!”
“Në qoftë se qenka kështu atëherë, do të të rrëfejmë ne, sa të dëshirosh. Do të dëftejmë plot, pa fund”.
Dhe kështu, Hanushea, Fejzia, gruaja e shërbimit, i rrëfenin e i rrëfenin, njëra një këngë dhe tjetra, një përrallë dhe në darkë Musinea i shënonte në blloqet, që mbusheshin.
Kur u vinin për vizitë, ajo ulej në një qoshe e heshtur dhe dëgjonte bisedat e grave me koloritin e gjuhës dhe mentalitetin e tyre. Vetëm t’i dëgjoje, ishte një bukuri e rrallë. Kështu filloi puna e shkrimtares Musine Kokalari, ditë për ditë, pa u kujtuar se në kryeqytet kishte dhe shëtitje, edhe kinema me filma dashurie. Ajo ishte e hedhur në detin e saj dhe shkëmbi që do të gërryente dallgën ishte shumë kokëfortë e i stërlashtë. Po ajo ishte hedhur në ujë dhe filloi të notojë.
Para se të nisej për në Itali, mori këtë letër nga plazhi:
“Durrës Plazh, 3 shtator 1938
Musine e dashur,
Kam ditë që pres ndonjë letër prej teje. Tani m’u mbush dhe po të shkruaj. Besoj të kesh kohë sa për ta lexuar letrën time. Me shëndet jam mirë, sado që nuk kam ndonjë efekt të dukshëm as edhe në peshë, por mjafton që nuk ndjej atë dobësi e lodhje që ndjeja më parë. Mbase do ta kaloj mirë dimrin. Vetë me shpresë.
Që thua zotrote, sot po përcillnim Shemsinë pas disa ditëve të kënaqshme që kaluam, sidomos, këto ditët e fundit na ka mbjellë farën e gazit dhe s’mbahemi dot më. U shkulëm së qeshuri. Mbrëmë ishim në kafe dhe vetëm të qeshurat na detyruan të ngrihemi. Nuk e di se ç’na kishte hipur. Por malum, i madhi i shtëpisë mungon, nëna nuk bën fare fjalë, kështu që në familje kemi stabilizuar republikë popullore. S’ka diktator. Vetë zotër e vetë shkopër. Është e para verë, që e kalojmë kaq mirë. Gjithë natën jashtë. Ditën themi anekdota, të cilat i kam ruajtur mirë t’i përrallisim në udhëtim e sipër, atëherë do të na duken më të bukura. Në këtë shoqëri të përditshme e të përnatshme kishim edhe zonjat Plumbi e Gjokoreci, lere se ç’ka vajtur. Që thua, puna me kryesore është, se nga xhepi e kemi Shemsinë shumë bujar këtë vit. E po helbete, njeri me titull. Dje i përcollëm zonjat që na shoqëronin e sot, Shemsinë. Po mbetemi vetëm dhe kemi për ta ndjerë mungesën e shoqërisë së tyre të çmuar, po ç’ka, Shemsiu do të vijë ndonjë natë, kur të kthehet nga Shkodra. Dhe zonjat Mila e Ollga, besoj se do t’i takoj prapë në Tiranë, më kanë dhënë adresat. Dje i shkruam një letër Andreas së bashku me Shemsinë, i cili iu përgjigj urimeve të Vitit të Ri, që i kishte dërguar Andrea dhe të tjerëve me radhë. I shkroi një letër që ç’të të them, nuk do ta këndojë dot rehat.
Nga Pavlina kisha një letër të gjatë si dhe një fotografi të sajën dhe të Irinit. Kasua ka kthyer shumë mirë me shëndet, ka shtuar 4 kile, deshi të vinte një herë nga dyqani, se i kisha shkruar, po nuk pati rast, se u nis shpejt. Ditarja mbeti edhe një javë akoma, për arsye se Lemani akoma s’ka lindur. Ne kemi ndërmend të qëndrojmë këtu deri në 15 e pastaj, të vimë në Tiranë, ku duhet të bëj ca përgatitje. Deri me datën 20 të ikim me doemos. Si thua, Musine? Hasua më mori trikon, të faleminderit për leshin. Do të vi në Tiranë dhe besoj të kalojmë disa ditë të mira aty, apo jo? Do të gjejmë rast të shëtisim, të bisedojmë, të grindemi dhe të qeshim. Dëgjon? Të qeshim. Sa shumë ke për të qeshur ti, Musine! Po Glikon aty e kam? Sa mirë do të jetë që të ndodhemi të tria, të shëtisim gjatë dhe të qeshim së bashku. Po aq më mirë sikur të udhëtonim të tria. Unë besoj që Kason do ta marr me vete. S’ka njeri më të përshtatshëm. Kështu do të jemi të lirë, do të bëjmë llogo gjithë rrugës. Fejzia a erdhi? Besoj të jesh mirë. Ç’bëre me librarinë? Nuk e di si i kaluat festat andej, ne u kënaqëm, sidomos me ditën e paradës. Kohën e kemi të mirë. Pas disa ditëve të këqija, filluam përsëri nga banjat. Po aty si veni? Ka vapë akoma? Nga Franca kam marrë letra rregullisht, si edhe dy tre fotografi. Është mirë dhe jeton i kënaqur, sepse është i lirë. I dërgoj nganjëherë gazetat shqipe, se i ka kërkuar. Dje i dërgova numra festivali të gazetave që më dërgoi Kola. Duket se e merr malli ndonjëherë për Shqipërinë e dashur. E po, kur ndodhet larg, njeriu e ndjen mallin e vendit. Musine, sa anekdota të bukura do të të them.
Anesë i puth dorën. Fejzies të fala, ashtu edhe Gliqerisë, e kujtdo tjetër.
Nga të gjithë shumë të fala.
Pres ndonjë letër. Të përqafoj
Selfixhe”
6. Iku vera. Era rrëzonte gjethet e pemëve dhe po fillonte vjeshta e jashtëzakonshme e Tiranës. Ditët e fundit para nisjes ishte edhe Musinea me një humor të ndryshueshëm, si ditët e vjeshtës. Herë me një zemër të qetë dhe herë me një përmallim, që e shpinte deri në lot.Një ditë të vjeshtës së dytë u nis për Romë, pa emocione, si të qe një gjë krejt e zakonshme. Deri edhe sytë e fëmijëve nuk qenë më të çuditur, ishin të përgatitur për ndarjen, vetëm pyesnin: “Po shkon? Ç’do të na sjellësh nga Roma? Dua të vij edhe unë”, – i thoshte Karolina.
Udhëtimi nuk po e emociononte e s’i bënte më përshtypje. Rruga ishte e njëjtë. Në Bari, si gjithnjë, hamejtë që ulërijnë nëpër stacione dhe më në fund stacioni i Romës, i zhurmshëm si përherë.
Duke ecur nëpër rrugët e Romës, Musinesë i dukej, sikur s’kish ikur fare në Shqipëri… Veçse vjeshta dhe rruga “Nomentana”, e mbushur me gjethe të rëna, që i rrëmbente era nëpër këmbë e i shpërndante, thoshte se kishte ikur edhe një verë. Dhe Musinea e ndjente trishtimin e natyrës së zhveshur.
Roma në vjeshtë. Mund të dilje nga shtëpia me një diell që përvëlonte e të ktheheshe e qullur deri në palcë. Koha në vjeshtë ndryshonte befas dhe shpesh shiu binte aq pa pritur, me pika të mëdha, sa s’kishe as kohë të hapje e mbyllje sytë. Vetëm strehët mund të të shpëtonin e të prisje, me shpatulla të mbështetura për muri, të pushonte shiu.
Që në ditët e para Musinea vrapoi për në universitet. Atë vit ishte e vendosur të punonte shumë seriozisht dhe zgjodhi lëndët nevojshme dhe të domosdoshme për të punuar ditë për ditë, jo vetëm në fund. Së bashku me lëndët filloi të përpunojë materialin, që kishte mbledhur gjatë gjithë verës. Shpesh shkonte ambasadë, për të përshëndetur Hamitin.
Erdhën Gliqeria dhe Elimaja, që ishte transit për Paris, së bashku me atë atin. Gjetën një shtëpi për Gliqerinë dhe gjatë ditëve të para e udhëhoqi për gjithçka, edhe në universitet nëpër udhët e Romës, derisa të mësohej edhe Gliqeria.
Musinea tallej pak me veten se po bëhej “dembele”, sepse i pëlqente të shkruante dhe të studionte në krevat. Po këtë të vjeshtë ajo që endej “ajër” nëpër rrugët e Romës deri në “Citta Giardino”, ndalej në urën e vjetër dhe çlodhej duke parë rrjedhën e ujit. E ndërsa rrinte aty mbi urë e dëgjonte pikat e shiut që i binin mbi shpatulla dhe natyrën që i kishte humbur ngjyrat e gjalla e të ndezura, e kapte ai trishtim i njohur i vetmisë dhe i dukeshin krejt të huaj burrat e gratë, që takonte udhës. Të huaj jashtëzakonisht, si të ishin ndërplanetarë. Nga i vinte ajo erë e palumtur brenda shpirtit? Përpiqej gjithnjë të shpjegonte humorin e ndryshueshëm, por s’arrinte dot të gjente arsyet e vërteta. Atëherë, shkonte te Gliqeria, që e shihte jetën gjithnjë behar dhe i kthehej gëzimi i humbur nëpër shi. Dhe kthehej në shtëpinë ku banonte, futej në krevat e shkruante. E ndërsa shkruante, fliste me vete:
“Është disi e trishtë të mendosh nëpër shi, kur e sheh sa e lidhur je me natyrën, që të duket ashtu si edhe vetë jeta, që ka humbur gëzimin dhe është në zi. Është më bukur për ty Musine, të krijosh botën tënde ireale, fantastike e plot ëndrra, për të shijuar gëzimin dhe pastërtinë e shpirtit. Dhe kur të mbarosh këtë udhë, do t’i thuash vetes se diçka edhe ke arritur në ato shkrimet e tua, dhe do të të duket se koha s’ka qenë e zbrazur, sepse truri yt ka punuar pa pushim”.
Në fund të dhjetorit u kthye Elimaja nga Franca dhe filloi fakultetin në Romë. Ishin ditë të gëzuara për të dyja. Elimaja i tregonte për Parisin dhe Musinea, si veterane, tashmë e udhëhiqte nëpër Romë dhe ishte e gëzuar që do të jetonin në një shtëpi dhe nuk e ndjente më veten vetëm.

***
Në shkurt 1939, Musinea, Gliqeria dhe Elimaja, megjithëse ishin hollë nga xhepi, vendosën të shkonin në Napoli për të vizituar Pompein. S’kishin ndonjë program, vetëm të udhëtonin, e të shihnin bukuritë e papara e të panjohura. Ishin të gëzuara, gjithë humor e dëshirë për arratisje. Në mëngjes u takuan në stacionin e trenit. Gjithë ajo rrëmujë e trenave që vinin e shkonin, të hutonte. Hipën më në fund, duke u shtyrë, sharë e mallkuar, në trenin e tyre. Askush s’kishte ndërmend të lëshonte pe, as edhe një copë vend, a një fjalë e sjellje fisnike. Kur arritën të zënë më në fund vend, e ndjenë veten të lehtësuar, pranë e pranë kur dëgjuan sirenën e trenit, që nisej, ia krisën më në fund të qeshurat. Dikush u ngrit, duke shkelur Musinenë, që mbante sytë mbyllur sikur flinte. Pastaj hapi sytë dhe me ballin e mbështetur në xhamin e trenit, shikonte udhën me rezervuarët e ujit, me fushat e punuara, me pemët e zhveshura me degëzat me bulëza të fryra gati të shpërthenin në çastin, kur dielli i pranverës do t’i përshëndeste. Në çdo stacion mizëri njerëzish, që flisnin me gjeste të tepruara, sikur të ishin shurdhmemecë, të rrethuar përherë nga hamejtë dhe shitësit ambulantë që reklamonin biskotat e karamelet.
Arritën më në fund në Napoli, në një qiell të ndriçuar nga një bardhësi e ndryshueshme, si një lojë qiellore, sikur mijëra mjellma të merrnin kaltërsitë e atij qielli, që i kujtonin Musinesë ditët e netët, kur shkonte e ulej te kolltuku i Dita Osmanit, mbyllte sytë e dëgjonte Sonatën e Hënës. Dhe aty në atë qytet të panjohur, me një qiell aq të ngjashëm në krahë mjellmash dhe aq misteresh të një qyteti të varrosur e të gjallë njëkohësisht, siç është Pompei, aq pranë Vezuvit dhe Napolit. Dhe ishin aq pranë detit dhe varkëzave që rrëshqisnin mbi valëzat. Rëra gjatë bregut krejt e lëpirë dhe e lagur aq e njohur e aq e panjohur njëkohësisht. U nisën menjëherë për në Pompei dhe u gjendën te porta para hyrjes, përballë statujës së Minervës, magazinave të dikurshme, të transformuara në muze ku dhjetëra e dhjetëra turistë që flisnin gjuhët më të ndryshme të botës, admironin Tempullin e Venerës, të Zeusit. Edhe Musinea e mikeshat e saj bënë një fotografi pranë Zeusit. Duke ecur në harqet dhe shkallët e qytetit të rrënuar, u gjendën nëpër udhët e ngushta dhe brendësisë së shtëpive ku dëgjoheshin vetëm hapat e tyre në heshtjen e thellë. Pasi vizituan amfiteatrin, të lodhura, u ulën në shkallët e tij, u kujtuan se ora e drekës kishte ikur me kohë dhe paratë duheshin llogaritur. Para se të iknin nga Pompei, duhet të blinin ndonjë kujtim. Dhe blenë nga një madonë të vogël të Pompeit e nga një album. Kur bënë llogaritë thanë se i kishin kaluar parashikimet e u duhej të ruanin paratë për biletat e kthimit, kështu i hoqën vijë restorantit dhe hëngrën në këmbë bukë me gjizë. Në orën 4 u kthyen në Napoli, blenë fruta të lira dhe ishin aq të lodhura sa s’ecnin dot nga këmbët e ënjtura dhe mbështeteshin te njëra-tjetra. Më në fund hynë në një dyqan e duke diskutuar me shitësen, u ulën në një qoshe të dyqanit për t’u çlodhur e pasi morën sendet e blera nën sqetull, duke ngrënë, ecnin nëpër udhët e pluhurosura të Napolit, që ishin aq të ngushta, sa ndjeje erën e rëndë të grave, që ishin ulur nëpër stola pranë portave, ndërsa një berber i dembelosur, duke gogësirë, qethte klientin, që dukej se e kishte zënë gjumi.
Portat e shtëpive të Napolit ishin të hapura a gjysmë të hapura. Dukeshin të zonjat, që pastronin lëkurët e qepëve në kuzhinë, duke kafshuar copa të mëdha buke, me një ushtri kalamajsh përreth, që luanin ulur në tokë. Këta njerëz ishin aq moskokëçarës. As që u bëhej vonë se të tjerët i shihnin nga jashtë.
Në muzg Musinea, Gliqeria e Elimaja, bënë një shëtitje të gjatë lamtumire në breg të detit, që në atë çast dukej i qetë me një ndriçim hënor, që zbriste nga Vezuvi.
Kur morën rrugën e kthimit për në Romë ishin aq të gëzuara, sa s’u pushoi goja asnjë çast ato dy orë në tren, derisa arritën në shtëpitë e tyre të lodhura për vdekje dhe ranë në një gjumë të thellë.
Intermexo:
“Tiranë, më 23.2.1939
E dashur Musine,
Sa për këngë dhe për zakone që më thua të t’i shkruaj, unë ato që dija t’i thaçë, nuk di të tjera po Lumo Skëndua të ka dërguar një fletore me këngë, më duken se të gjitha t’i kam thënë unë, po midis tyre janë edhe disa që nuk t’i kam thënë unë.
Musine të të them se Lola ngordhi për ti dhe nuk e di se do të vish ti. Të jeç e sigurt se gushën nuk ia ka puthur njeri që kurse ke ikur ti, këtë besë t’ia mbajë gruaja burrit, që ta mban ajo ti. Tani ka ca ditë që të sheh në gjumë dhe që në mëngjes më thotë se vajta në Romë me Musinenë, po nuk di t’i shpje….