“Shqipëria ç`ka qenë,çèshtë,ç`do të bëhet”(-Për çdo format të enciklopedisë merte një çerek mexhite/

*Varri i gruas me mermer,djali kontribues në sportet turke/

NGA  GËZIM LLOJDIA*/

     1.Samiu me diturin  “Shqipëria ç`ka qenë,çèshtë,ç`do të bëhet”( 1889). Po të shtroheshin vargjet e tij të kapej e të bëhej litar,të niste në gurin e parë kilometrik, ajo do tu binte dy tre herë rreth e rrotull,trojeve shqiptare.Stambolli si një nga qendrat e perandorisë otomane ,këtu janë vendosur ,kanë jetuar dhe janë shuar shumë jetë shqiptarësh. Një lagje e këtillë kryeqendra e perandorisë  jetoi Naimi dhe shkencëtari Samiu. R Mitrovica i  cili ka bërë edhe një vizitë,në varrezat publike përball xhamisë Sahrai, Gedite ku ishte shtrirë në arkë-morti trupi i  shkencëtarit Sami Frashëri. Në një studim për shkencëtarin Frashëlli R.Mitrovica në vitin 1950 botuar tek Flamuri,faqe 45 shprehet se për të gjithë këto shuma e të hollave që ai mori nuk i  kalonte të 100 lira turke ar. Aty thuhet se ishte një ermen nga Kajseria  me emrin Mihran që e shfrytëzonte. Ky paskësh qenë një spekulant, që ai vetë Samiu e kishte nxjerr befasisht në dritë, në fillim si nëpunës me pagesë dhe më vonë radhues dhe kryeradhës  në fletoren e vet “Sabah”. Ky njeri djallëzor në thelb dhe në shpirt gjen një mënyrë që të blejë të drejtën e fletores nga greku Papadopulos dhe te bëhet pronar duke e paguar tashmë vetë  sa të dëshironte ai shkencëtarin e varfër të dërmuar nga sulltani dhe të sëmurë.

2.

Të dhënat që i  ka bërë publike në vitin 1950 Mitrovica thuhet se për çdo format të enciklopedisë,njeriu me shpirtin djallëzor Mihrani i jepte një çerek mexhideje. Një lirë turke mbante 4 mexhide. Madje është thënë se të hollat e fundit për një vëllim të enciklopedisë nuk ia kishte paguar .Shikoni se cfarë shpirti ,afritë dritësim i jepte Sami Frashëri punës së enciklopedisë sa  që të mos mbetej mangët vepra  e tij,pjesën  e fundit e ka dhënë pa para Për këtë vepër kolosale shprehet Mitrovica ai prishi 12 vjet të jetës nga 1888-1889,kurse pagesa për 12 vjet mundim  ka  shkuar tek 300 lira. Kështu ky shkencëtar I shquar që ka lënë këtë trashëgimi ka bërë një jetë modeste. Më 4 maj 1884 martohet me  me të bijën e Kadi Asqer Sadedinit Efendiut dhe kështu shkon të jetoj në shtëpinë e vjehrrit të vetë në Kandilli,për një periudhë kohe që zgjat nga 8-10 vjet. Ndërkohë nga klima ai bëhet shiatik dhe kërkon ndërrimin e shtëpisë dhe shkon në Eren Koy ku me shumë halle dhe borxhe kishte ngritur një kioskë. Kjo shtëpi e bukur zbukuruar sipas planit të vet Saimut ishte e hipotekuar në arkën  e sigurimit. Mbas vdekjes së shkencëtarit ajo nuk kishte ndonjë vlerë të madhe dhe u shit nga  arka e sigurimit me një çmim të hollë tek ministri i  oborrit Ragip Pashai.

3.

Nga kujtimet që ka lënë Zaim Brahimi (ditari i Zaim Brahimit- libri im, G.Llojdia)thuhet se vdekja e dy vëllezërve të fundit frashëllinjë ndodhi në 4 vjet të njeri-tjetrit. Në 18 qershor,ditën e shtune te vitit 1904 Samiut me moshë 54 vjeç ju këput shpirti dhe varri ishte në varrezat publike kundrejt Xhamisë Sara Guditë në Stamboll. Pranë varrit të tij që ishte vetëm dhe pa gurë ishte varri i Emnesë me mermer.

5.

Duke paranderë largimin nga jeta,ngase ditët e numëruara,po i fironin, pak përpara se të vdiste Halid Frashëri ka shkuar dhe i   ka kërkuar klerikut Alush Frashëri  të birit të Dalib Frasherit, fëmijët ti edukonte. Frashëllinjte ishin shquar për inteligjencë, pra arsimi i tyre duhej plotësuar. Nga arka e teqesë dolën të hollat për të shkolluar Abdylin dhe më pas të tjerët. Në vitin 1862, Emine Myteveli, gruaja,që u dha jetë fëmijëve mbartës të mbiemrit Frashëri,bie në gjumin e amshuar,në moshën 48 vjeçare.

6

Pronat e Frashëllinjëve ju shitën kaninjotëve.Mbledhësi vlonjatë i historisë F. Shaska,përmend një ligjërim folklorik lab,që ai vet e ka dëgjuar nga i ati XH.Shaska,që këndohej në ziafete dhe  dasma labërishte. Lebërit e ruanin zakonin e hershëm për ti vendosur në këngë,ngjarjet ,që në një farë mënyre kështu të përjetësoheshin,në kohëra.

Përmbajtja e kësaj kënge shfaqet kështu:Avdul ç’mënde pate?/Shite çifligje e irate/Shite Kallmin në Myzeqe/Mustafa Begës ja dhe/Qysh e dhe o derëzi/Për një karroqe flori/E dhashë për Shqipëri/Që të mos e marrë njeri/As grek,sërb e Mal i Zi/Avdul Frashëri,Avdul Be/Po Zvrënecin kujt ja dhe /E bleu Dalan Kanina/Për dy karroqe stërlina…

Kështu pronat e frashëllinjëve të krijuara brez pas brezi shkuan për çështjen e madhe shqiptare. Trashëgimia e tyre pasurore shkoi për zgjedhjen  e çështjes së kombit të tyre.

7.

Enciklopedia britanike ka shkruar këto radhojë për Sami Frashrin.

Shamsuddin Sami Frasheri , i quajtur edhe Shamsuddin Sami Fraser ose  Sami Frashëri , i (i lindur më 1 qershor 1850 , në  Fraser , Shqipëria , Perandoria Osmane – vdiq më 18 qershor 1904 , Stamboll ) , autor dhe lexikograph -së i cili ishte një figurë udhëheqëse të shekullit të 19 .I lindur në një familje myslimane shqiptare , u arsimua në shkollën greke të Janinës i dhe ju  dha edhe mësime në gjuhën turke , persiane dhe arabe nga tutorët privat . Pas lëvizi  në Stamboll , ai filloi një karrierë në gazetari dhe ishte gazeta mëngjes ( ” mëngjesit ” ) në vitin 1875 . Ai gjithashtu i lidhur , por shkrimtarëve turke BEC . Ai përktheu vepra nga frëngjisht dhe shkroi disa romane dhe drama , sidomos Taaşuk -i Talat dhe fitnet ( 1872 ), një roman që dënon zakonet e martesës turq , dhe tre luan , Besën , Sidi Yahya . Shfaqja e fundit , e cila ishte konsideruar shumë i hapur , çoi në një mërgim dy- vjeçare në Afrikën e Veriut .Pas kthimit të tij , Frasheri duke punuar në atë që janë konsideruar kontributet e tij më e madhe , lexicographical tij punon Kamus – i Fransev është , një frëngjisht – anglisht , anglisht – frëngjisht dictionary , Kamus – i- Alam ( ” Fjalori Universal ” ) , një punë enciklopedike në gjashtë vëllime dhe Kamus – i Turki ( ” Dictionary Turkish ” ) , ne dy volume . Puna e fundit është veçanërisht interesante si një përpjekje për të pastruar gjuhën turke. Shumë projekte të tjera shkencore kanë mbetur të  papërfunduara nga vdekja e tij .

8.

Djali iu shkencëtarit nga Frashëri.Ali Sami Yen(1886-1951).Jeta e djalit të Samiut.

I lindur në Kandillit , Stamboll, Turqi më 20 mars, 1886, Ali Sami Yen është më i njohur si themelues i Galatasaray Sports Club . Emri i tij fillestar ishte Ali Sami dhe ai ishte i biri i Semseddin Sami Frashëri , një nga shkrimtarët më të famshëm osmane – shqiptare , filozofët dhe dramaturgët . Pas hyrjes në fuqi të ligjit për emrat e familjes në vitin 1934, Ali Sami Yen mori mbiemrin , e cila fjalë për fjalë do të thotë ” mundi ! ” .Ali Sami ishte student në prestigjioze Galatasaray Lycée në Stamboll . Në tetor 1905 ai vendosi me disa nga shokët e tij studentë për të krijuar një klub të futbollit . Në fillim ,qëllimi i deklaruar ishte: ” Për të luajtur së bashku si anglezët , që të ketë një ngjyrë dhe një emër , dhe të mundë ekipe të tjera jo turke ” . Yen ishte presidenti i parë i klubit ( për 13 vjet ) në mes të 1905 dhe 1918, dhe përsëri për një magji të shkurtër në 1925 .Përveç themelues i  Galatasaray SK , Ali ka bërë kontribute të shumta të tjera për sportet turke . Ai ishte president i Komitetit Olimpik Kombëtar turk në mes tëviteve 1926 dhe 1931. Ai ka trajnuar ekipin kombëtar turk në ndeshjen e saj të parë ndërkombëtar në vitin 1923 kundër Rumanisë .Ali Sami Yen vdiq në vitin 1951 .Si themelues dhe president i parë i Galatasaray SK , Ali Sami Yen i dha emrin e tij në stadium Galatasaray -së . Me një kapacitet prej 25.000 vendesh ,”Stadiumi “ Sami Yen është i vendosur në qendër të Stambollit , në Mecidiyekoy .

Krijimtaria e Sami Frashrit ,njw pjesw e saj:Novels

Ta’aşşûk-ı Tal’at ve Fitnât (Albanian: Dashuria e Talatit me Fitneten –English: The Love Betëeen Talat and Fitnat, 1873)

Drama[edit]Besâ yâhut Âhde Vefâ (Albanian: “Besa ose Mbajtja e Fjalës” – English: Besa or The Given Ëord of Trust, 1874).

Is a melodrama aiming Besa as a subject, but in a very tragic situation; the father kills his son to keep the given ëord.

·         Seydi Yahya (1875)

·         Gâve (1876)

·         Mezalim-i Endülûs (Never printed)

·         Vicdân (Never printed)

Dictionaries and Encyclopedical Works[edit]

·         Kamûs-ı Fransevî (1882–1905, French-Turkish dictionary)

·         Kamûs-ı Fransevî (1885, French-Turkish dictionary)

·         Küçük Kamûs-ı Fransevî (1886, French-Turkish dictionary)

·         Kamûs-ül Â’lâm (6 volumes, 1889–1898, Encyclopedia of General Science, knoën to be the first Encyclopedia printed in Turkish)

·         Kamûs-ı ‘Arabî (1898, Arabic-Turkish dictionary, unfinished)

Kamus-ı Türki (2 volumes, dictionary of the Classical Ottoman Turkish language, still ëidely used as a reference as of today, 1899–1900, reprints and facsimiles in 1978 and 1998)

Scientific Ëritings[edit]

Şemseddin Sami also did a series of scientific ëritings in Albanian such as Qielli (Sky), Toka (Earth), Njeriu (Human Being), Gjuha (Language), and many more.

Educational Ëritings in Albanian[edit]

·         Allfabetarja e Stambollit (Alphabet of Istanbul, 1879),

·         Abetarja e Shkronjëtoreja (Grammatical Ëork, 1886).

Other[edit]

In Turkish in his “Pocket Library” collection, he published small scientific booklets on subjects as Astronomy, Geology, Anthropology, History of Islam and the Islamic civilization, Ëomen,Mythology and Linguistics. He also published a small compilation of Humor named Letâ’if in tëo volumes, a compilation of Proverbs and Quotes named Emsâl in four volumes, and a series of reading-oriented educational books for schoolchildren.

Sami Frashëri together ëith Jani Vreto supported the idea that the Albanian alphabet should be based on the Greek alphabet, since according to them, Albanians and Greeks have the same ancestors, the Pelasgians.^[6]

Linguistics[edit]

·         Usûl-ü Tenkîd ve Tertîb (1886, Orthography of Turkish)

·         Nev’usûl Sarf-ı Türkî (1891, Modern Turkish Grammar)

·         Yeñi Usûl-ü Elifbâ-yı Türkî (1898, Neë Turkish Alphabetical System))

·         Usûl-ü Cedîd-i Kavâ’id-i ‘Arabiyye (1910, Neë Method for Learning Arabic)

·         Tatbîkât-ı ‘Arabiyye (1911, Exercises in Arabic)

Political Work

·         Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e çdo të bëhetë (Albania – ëhat it ëas, ëhat it is and ëhat it ëill be, 1889).

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane te Arteve