Sami Frasheri – Dielli

SAMI FRASHËRI, MENDJA MË E NDRITUR SHQIPTARE

August 25, 2021 by s p

Nga Besnik Imeri

Shqiptarët kanë fatin e madh që nga raca e tyre ka dalë një mendje e ndriçuar si Sami Frashëri. Por ky fakt madhor, madhështia e këtij burri, a u është bërë e ditur shqiptarve në mënyrën më të plot dhe gjithpërfshirëse të veprës së tij? Prandaj këtu kemi të drejtën që të shtrojmë edhe disa pyetje:

A ka zënë vendin e merituar figura e tij në historiografinë shqiptare?!
A është vendosur ai në vendin që i takon në panteonin e burrave të shtetit atdhetarë të racës shqiptare?!
A janë vlerësuar dhe pasqyruar realisht kontributet e jashtëzakonshme të tij në fushën e shkencave albanologjike?!
A është renditur dhe a është pasqyruar në mënyrën e merituar nga arti pamor, letërsia, dhe kultura shqiptare në përgjithësi?!

Sami Frashëri, ashtu si dhe shumë Rilindas të tjerë si Jeronim De Rada, Abdyl Frashëri, Pashko Vasa, Jani Minga, Shtjefën Gjeçovi, Gjergj Fishta, etj, ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në lëmin e etnogjenezës së shqiptarëve, të origjinës pellazgjike të racës dhe të gjuhës së tyre. Por, çuditërisht, ky kontribut madhor, në mënyrën më të turpshme, është lënë mënjanë, është lënë në hije, madje është parë me përbuzje dhe përçmim.

I pari që ka hedhur gurë kundër kësaj veprimtarie të shkëlqyer, por tinëzisht dhe pa e përmendur me emër, ka qënë Eqerem Çabej.Ja se çfarë thotë ai:“Nuk do të mund të kënaqim ata që edhe sot kanë besim të patundur në një origjinë pellazge të gjuhës sonë. Përkundrazi, është koha që, së paku në shkollë, të mos mbushen trut’e nxënësve me hipoteza të mjergullta të mezit të shekullit tëkaluar…”^[1] (“Elemente të gjuhësisë dhe të literaturës shqipe”,Tiranë-1936)

Pra të mos vendoset, dhe nëqoftëse është, të hiqet nga librat shkollorë mësimi i origjinës pellazgjike të shqiptarëve dhe gjuhës së tyre, gjuhës shqipe.Një inkuizicion i vërtetë. Por historia mësohet në shkollë, dhe në qoftëse një kombi do t’ia ndryshosh historinë, atëhere hiq të vërtetat historike nga librat shkollorë, ose ndryshoi ato me të pavërteta, dhe të jesh i sigurtë që brezat që do të vijnë nuk do ta dinë saktë historinë e vendit të tyre. A nuk po ndodh sot e njëjta gjë, ku ministreshat e arësimit gjithë këto vite kanë ndryshuar historinë që fëmijët tanë mësojnë në shkolla.Një veprim antishqiptar i frymëzuar nga qarqet antishqiptare në Europë dhe në Botë, dhe të nxitura nga veglat e tyre antishqiptare në Ballkan.

Tani me të drejtë të zotit mund të pyesim: Kush ishte ky person në vitin e largët 1936 që propozonte që në shkollë fëmijët e shqiptarëve tëmos mësonin origjinën e vërtetë të kombit të tyre? Nga e merrte këtë fuqi ky person dhe kush e frymëzonte apo e inspironte në një veprim tragjik për shqiptarët?!!

Pavarësisht se Sami Frashëri nuk është shpallur publikisht heretik, dhe ai vetë dhe vepra e tij, të digjen publikisht në turrën e druve. Por, në të vërtetë kështu ka ndodhur. Pasi frikaçët, të paaftët, servilët e pushteteve dhe të karikes së ngrohur prej tyre, meskinët dhe djallëzorët, asnjëherë nuk kanë guxuar të dalin burrërisht kundër ideve të ndritura të Sami Frashërit. Por gjithmonë në mënyrë tinzare, djallëzore dhe dhelparake e kanë goditur atë prapa krahëve dhe në errësirë, duke e vendosur në pusin e errët të moskujtesës.

Në asnjë studim, në asnjë vepër studimore të historianëve dhe gjuhëtarëve tanë, të cilët me këto studime kanë arrritur deri tek grada më madhore, ajo e akademikut, në asnjë vepër të Akademisë së Shkencave dhe të akademikëve tanë, jo vetëm nuk janë trajtuar, por as që janë përmendur fare, në asnjë rresht, idetë e ndritura të Sami Frashërit për origjinën pellazgjike të gjuhës shqipe, por dhe të vetë shqiptarëve. Ndërkohë, që ato qysh me krijimin e Akademisë së Shkencave në vitin 1972, duhej të ishin kthyer në një platformë studimore në të gjitha drejtimet e shkencave albanologjike.

Por çfarë ka thënë Sami Frashëri për origjinën e racës tonë dhe të gjuhës shqipe? Ndjekim disa thënie të tij:

“Më të vjetërtë prinërt’ tanë bota i quajnë pelasgë…Ky komp kaq’ i vjetërë e kaq’i vlejturë për istorit ka qën’ i shumë’e i fortë e i përhapunë nëpër gjith’ Evropët të Lindjesë. E tërë Sinisi’e Ballkanit edhe përtej Tunësë, Ungaria, Kroatia etj. Si dhe Greqia e gjith’ anët’ e perëndimit t’Azisë së Vogëlë, do-me-thënë t’Anadollit, ishinë vend i Pelasgëvet, shqiptarëvet të vjetër, ca nga këta pelasgë u hodhë përtej den’(detin) Adriatik, n’Itali; Etrusqitë, llatinëtë e të tjerë kombe t’Italisë janë prej farës’ së pelasgëvet…Pa ndryshim (dyshim) Pelasgetë janë m’i vjetër’i i kombeve arianë t’Europësë…Ka edhe shumë argumenta të tjerë që provojnë se pellazgët e lashtë dhe shqiptarët e sotëm përgjithësisht i takojnë një race dhe kanë të njëjtën gjuhë…”^[2]

“Kjo besë (besim fetar) që thuhetë mythollogji, është bes’ e të parëvet prindër tanë, pelasgëvet…Emënat’ e perëndivet q’u faleshin pelazgëtë e prej të cilëvet i ka marrë mythologji e grekëret e e romanëvet…”^[3]

Sami Frashëri, 130 vjet më parë ka treguar se origjina e të gjithë shqiptarëve rrjedh prej pellazgëve. Por ai nuk është ndaluar deri këtu, por tregon se në antikitet pellazgët, të parët tanë, ndahen në disa fise të rëndësishme, që janë ilirët, epirotët dhe maqedonasit; pasi sikur ta ketë ditur që Akademia e Shkencave të Shqipërisë (vendi ku mblidhen më të mençmit e shqiptarëve), do ta dhunonte këtë të vërtetë, jo vetëm duke mos pranuar origjinën pellazgjike, por duke mohuar edhe origjinat e pjesëshme të mëvonshme në antikitet të shqiptarëve nga epirotët, dardanët, maqedonët dhe paionët.

Kjo është njësoj sikur njëzet nipërve jo vetëm t’u mohohet prejardhja e gjakut nga gjyshi prej babait (në këtë rast pellazgët), por një pjese të tyre t’u mohohet edhe babai duke u thënë se ju nuk rridhni nga baballarët tuaj (në këtë rast epirotët, dardanët, maqedonasit dhe paionët), por nga xhaxhai tuaj (në këtë rast ilirët)!!! Tregova këtë shëmbull vulgar për të treguar se sa absurde dhe vulgare është teoria që u tregon Akademia e Shkencave shqiptarëve për origjinën e tyre.

Ndryshe, këtë fabul mund ta paraqesim. Nëqoftëse origjina e shqiptarëve do të konsiderohej një godinë, ku prejardhja nga pellazgët do të ishte themeli i kësaj godine, ndërsa pasardhësit tanë nga pellazgët në antikitet Ilirët, Epirotët, Dardanët dhe Maqedonët (përfshirë dhe Paionët)do të ishin katërmuret mbajtëse të kësaj godine; po të pranonim vetëm origjinën ilire të shkencës tonë zyrtare, atëhere godina jonë e etnogjenezës do të qëndronte në ajër, pasi asaj i janë hequr themelet, si dhe tre nga muret mbajtëse. Më thoni si mund të qëndrojë një godinë pa themele dhe vetëm me një murmbajtës?!!! Por të ndjekim se çfarë thotë Samiu.

“…Popullsia e Epirit dhe e Maqedonisëflasin një gjuhë…Iliria: Populli i Ilirisë ishte një racë dhe fliste një gjuhë…Popullsia e vjetër e Ilirisë i përkiste racës pellazge, që është nga më të moçmet e popujve arianë. Ajo është një racë dhe flet një gjuhë me popujt e Epirit dhe të Maqedonisë…Ky popull është populli shqiptar…”^[4]
…edhe Shqipëria mbet një vënt i vogëlë, që pushton gjysmën’ e jugës s’Ilyrisë, gjysmënë (anën’ e veriut e të perëndimit) të Maqedonisë edhe gjithë Epirë”^[5]

“…Iliria: Është emri i një treve të vjetër në viset perëndimore të Gadishullit Ballkanik…Vetëm pjesa jugore e Shqipërisë, domethënë Toskëria quhej me emrin e veçantë Epir, prandaj edhe shumica nuk e konsideronin Iliri. Kufiri jugor i Ilirisë konsiderohet lumi Vjosa…”^[6]
“Shqiptarët kanë krijuar vetëm tri shtete të njohura. Këta ishin: njëri në viset e Shkodrës (ilirët), njëri në Epir, domethënë në viset e Janinës (epirotët), dhe tjetri në qytetin e vjetër Pela që ndodhet afër Jenixhe Vardarit në Maqedoni (ku përfshihen edhe dardanët me paionët.B.I).”^[7]
“…Epirotët nuk kanë patur aspak lidhje me grekët, prandaj nga grekët janë quajtur barbarë, d.m.th jogrekë. Përkundrazi me dëshminë e Strabonit, i cili konsiderohet plaku i gjeografëve dhe historianëve të tjerë të lashtë grekë, është provuar se pellazgët (epirotët) formonin një popull që ka patur afërsi nga pikëpamja e Gjuhës, e moralit dhe e zakoneve me popullsinë e Maqedonisë dhe të Ilirisë.”^[8]
“…Ilyri i vjetërë nuk pushtonte tërë Shqipërinë, se nuk unjësh më poshtë Vijosësë nga juga, por nga veriu ish’shumë m’ë e madhe, se sikundër thamë, xgjatëshë gjer në Savë e gjer në funt t’Adriatikut…Që nga Vijosa e gjer në mëngët t’Ambraqisë (t’Artësë) cop’ e jugës së Toskërisë së sotme quhësh Epir…Mbretëri’ e Ilyrisë ish veçan, e Epirit veçan…Ilyrianëtë,si dheEpirotëtë, të cilëtë s’ndryshonin nga ata me nonjë fare mëndyre, roninë eishinë si shqiptarët e sotëm pa ndonjë ndryshim, edhe flisninë gjuhënë, që flasimë na sot…”^[9]

“ Epir është emri i vjetër i Toskërisë që përbën pjesën jugore të Shqipërisë. Toskëria shtrihet nga veriu deri në lumin Shkumbin dhe nga lindja deri në Manastir; kurse Epiri i Vjetër nga verilindja ishte i kufizuar me lumin Vjosa; vëndet që ngelen në lindje të këtij lumi quheshin Maqedoni dhe ato në veri të tij quheshin Iliri. Nuk mund të besohet që emri Epir të jetë përdorur prej popullsisë së vjetër të atij vendi dhe sot popullsia vendase e quan atë Toskëri.”^[10]

“Shqiptarët që ndodhen në Greqi (arvanitasit) e Itali (arbëreshët) janë toskë. Emri toskë është shumë i vjetër dhe ka mbetur qysh prej kohës së pellazgëve…”^[11]

“Edhe viset e Manastirit hynin në Maqedoni, kurse trevat e Kosovës e të Shkupit njiheshin me emrat e veçantë Misia e Dardania dhe nuk përfshiheshin në Iliri, d.m.th si kufiri lindor i Ilirisë ishte Mali i Sharrit.”^[12]

GJUHA SHQIPE

Sami Frashëri në veprën e vet madhore “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”në kreun e VII “Kombëri’e gjuh’e shqiptarëvet” thotë:

“Shqiptarëtë flasin një nga më të vjetërat’e më të bukurat gjuhë të dheut. Gjuhërat, që kanë qënë shoqet’e motërat e shqipesë, kanë mijëra vjet që kanë humburë e s’flitenë në nonjë vënt të dheut; po në vendit t’atyre përdorenë mbesat’e stërmbesat’e tyre. Shqipja është shoqe me greqishten e vjetër, me llatinishtenë, me sanskritishtenë, gjuhën’e Indis së vjetërë, me sendishtenë, me tevtonishtenë etj. Po këto gjuhëra, që numuruamë, nga të cilat ca kanë qënë motra të vogla të shqipesë e më shumë më të ra (reja) se ajo, këto gjuhëra, them, kanë mij a mijëra vjet që nuk po flitenë më e s’rojnë përveçse me faqet të ca livrave të vjetra. Ato quhenë gjuhëra të vdekura e shqipja, gjuha jonë, q’është m’e vjetërë nga ato, ësht’e gjallë e flitetë edhe sot si në kohët të PELASGËVET…
…Kemi shumë shenja e shumë dëftime, të cilatë dëftejnë faqeza që ata pelasgë, që na dukenë si përrallë nga vjetëri’e tepër’e tyre, kanë folurë këtë gjuhë, që flasim na sot…
…pelasgëtë kanë folurë kaqë mijë vjet më parë këtë gjuhë që flasim na sot, po thua pa ndryshime a me aqë pak ndryshim, sa të muntte të delte sot një pelasg, do të muntimë të flasim me të si fletë një gegë me një tosk…”^[13]

“Shkronjëtor’i gjuhësë shqip, të përkëthyerit e fjalëvet në aqfytyra (sinonimet),hollësi e nyjevet, të perëmënavet e tëtjera bukuri, që s’i ka nonjë nga gjuhët’e sotme, e të cilatë edhe gjuhët’e vjetra s’i kanë kaqë të mbaruara (përkryera, përsosura) e të tepra (të shumta), gjithë këto gjërëra e rrëfejnë që shqipja është një gjuhë e vjetërë, e mbeturë që nga kohërat’e qëmoçime e të përallta (legjendat) e ruajturë sikundër qe (ishte), pa prishur’e pa ndryshuarë.”^[14]

Disa studjues sllavo-helenë, edhe sot e kësaj dite, flasi për një origjinë të shqiptarëve nga Kaukazi.Por këto teori antishqiptare janë kritikuar nga Sami Frashëri 130 vjet më parë. Por çuditërisht asnjë studiues nuk thotë, që i pari kritik i tyre ishte Sami Frashëri! Ndjekim Samiun.

“…Disa thonë se shqiptarët kanë ardhur kohët e vona nga vendi Albaniad d.m.th Dagestani që ndodhet në Kaukaz. Disa thonë se shqiptarët bëjnë pjesë në grupin e popujve sllavë dhe disa kujtojnë se janë degë e grekërve të ngelur në gjëndjen e vjetër barbare, kurse disa nga historianët tanë supozojnë se shqiptarët janë një fis i ardhur nga Arbëria. Në të vërtetë këta e dinin se në gjuhën shqipe ka fjalë të ngjajshme dhe të përbashkëta me gjuhët e vjetra greke, latine, e sllave, por kujtonin se këto fjalë ishin marrë nga këto gjuhë…Më në fund disa studjues duke e njohur thellë gjuhën shqipe, kuptuan se deri në çfarë shkalle ishin marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e vjetra greke, latine, sllave, gotike, persishte e sanskrite dhe duke marrë për bazë gjuhën studjuan edhe historinë, zbuluan origjinën e popullit shqiptar, vendin nga ai kishte ardhur. Kjo çështje që kishte mbetur enigmë për shekuj, tashmë u zgjidh krejtësisht. Populli shqiptar është një prej degëve më të vjetra të popujve të Azisë dhe të Evropës që quhen arianë….

Gjithashtu, kritikën më të fuqishme të teorisë antishkencore dhe antishqiptare të të ashtuquajturave huazime të gjuhës shqipe, të mbrojtur fuqishëm nga Eqerem Çabej, dhe pas tij një tufë e madhe gjuhëtarësh, përfshirë dhe disa prej tyre antishqiptarë dhe filosllavë, e ka bërë Sami Frashëri. Ndjekim Samiun.

“…Por nuk gjykohet se këto fjalë shqipe janë marrë nga gjuhët e vjetra greke, latine, sllave, gjermane, për pasojë me gjithë gjuhët e reja evropiane që rrjedhin prej tyre dhe nga ana tjetër me persishten, zendishten e sanskriten. Përkundrazi ka shumë fjalë që vërtetojnë se forma e tyre shqipe janë BAZË, ndërsa format në gjuhët e vjetra greke e latine janë derivate të tyre. Kjo tregon se gjuha shqipe është më e vjetër se greqishtja ose latinishtja e moçme dhe se populli shqiptar është shumë i vjetër…Në disa fjalë lidhjet dhe gjasimet janë më të shumta me gjuhët persishte, zendishte e sanskrite se sa me gjuhët e tjera ariane të Europës. Kjo përbën një prej argumentave që provon se gjuha shqipe nuk është degë e gjuhëve latine, greke, sllave, porse është degë që i përket drejtëpërsëdrejti familjes së vjetër me fillesën e vet nga Azia e mesme, ashtu si popujt e tjerë Arianë…”^[15]

Sami Frashëri ka folur edhe për mënyrën e ndërtimit të shtetit të shqiptarëve kur ata të shkëputeshin nga Turqia, ku megjithëse ai i njihte shumë mirë format e qeverisjes së shteteve perëndimore, nuk rekomandon asnjerën prej tyre; por përkundrazi, duke njohur kulturën e trashëguar në shekuj të qeverisjes së shqiptarëve, mentalitetin, zakonet, traditat, virtytet, personalitetin dhe karakterin e shqiptarit, rekomandon atë që i përshtatet më mirë, që e kishte provuar efektshmërinë në shekuj, formën më demokratike: Pleqësitë. Ndjekim Samiun.

“Straboni, dheshkronjs’ i madh, duke shkruar për vendin tënë afro dymijë vjet më parë, thotë që: Maqedhonasit, Ilyrianët e Epirotëtë (do-me-thn gjith shqiptart), sado që çeku kanë ca mbretërira, por qeveri’e tyre e vërtetë është një farë këshillesh prej të parëvet, që këto këshilla i quan plakoni (do-me-thënë pleqësi), edhe qeverisin’ e gjykojnë në ata vende. Përse, pra, ta lëmë këtë zakon të bukur kaq mijë vjeç…?”^[16]

Duke mos u ndaluar në të gjitha çështjet që trajton Sami Frashëri në veprën e tij madhore “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, e cila duhet të kishte shërbyer si një platformë për Akademinë tonë të Shkencave, qeveritarët dhe politikanët tanë, vazhdojmë me problematika të tjera.

Ndonëse vepra e Samiut “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet” nuk është hedhur poshtë formalisht dhe publikisht, kuptohet nga frika e reagimit dhe ndëshkimit popullor; ndërkohë që realisht idetë, mendimet, propozimet e vyera jo vetëm që nuk janë vlerësuar, përkundrazi janë rrëzuar dhe hedhur poshtë në mënyrën më tinzare dhe burracake, siç e treguam edhe me shëmbujt e mësipërm.

Vendosja në vend e nderit të Samiut do të fillonte me emërtimin e akademisë tonë me emrin “Sami Frashëri”, dhe, në mos ajo, me domosdo këtë emër duhej ta kishte Universiteti i Tiranë, të paktën në respekt të asaj që në vitin e largët 1889 Samiu propozonte, që shqiptarët të kishin dy universitete kombëtare, një në jug dhe tjetrin në veri të vendit. Por jo vetëm kaq. Para Universitetit të Tiranës duhej të vendosej një shtatore e madhe e Sami Frashërit dhe sheshi para universitetit të emërtohej: Sheshi “Sami Frashëri”. Më tej. Tek Akademia jonë e Shkencave janë bustet e Eqerem Çabejit, Aleks Budës dhe Sabri Godos. Si nuk paska një vend për një bust të Sami Frashërit?!!

Më tej, kohët e fundit, mësojmë se kartëmonedha 10.000 lekëshe ka për simbol fytyrën e Asdrenit. Shtrojmë pyetjen: A është Asdreni një figurë gjithëpërfshirëse e të gjithë shqiptarëve dhe me atë rëndësitë veprës së tij në rrafshin kombëtar? Përse është haruar Sami Frashëri, figura më madhore dhe më përfaqësuese e të gjithë shqiptarëve edhe përtej Shqipërisë Cung? Përse asaj nuk i është gjetur nje vend në ndonjë monedhë apo kartëmonedhë?!! Të jetë rastësi kjo, apo një veprim i qëllimtë dhjetravjeçar?!!

Sami Frashëri (por edhe Abdyli apo Naimi) nuk ka ndonjë shtatore në asnjë qytet të Shqipërisë (përfshirë dhe Kosovën që tashmëështë e ‘lirë’), madje as në kryeqytet. Asnjë shesh i Shqipërisë nuk mban emrin e Samiut, ndërkohë që në sheshet e vendit tonë shikon lloj lloj emërtimesh, me emra personash të stisur, pa ndonjë kontribut madhor për Çështjen Shqiptare, madje edhe personash që mund të kenë vepruar kundër interesave tona kombëtare.

Mund ta themi me siguri të plotë se nëqoftëse emri dhe figura e Sami Frashërit nuk do të vendoset në vendin që i takon, dhe si rrjedhojë e kësaj nuk do të pranohet saktë, ashtu siç është dhe në të vërtetë, etnogjeneza e shqiptarëve; atëhere Çështja Kombëtare, vetë Shqipëria, përfshirë dhe shqiptarët do të shkojnë drejt rrënimit kombëtar, tjetërsimit të identitetit, rrënimit të gjuhës shqipe dhe zhdukjes graduale si komb.

Zoti e mbroftë Shqipërinë dhe shqiptarët!

Besnik Imeri, 22 gusht 2021.

[1] Spiro N.Konda “Shqiptarët dhe problem pellazgjik”,Bot.UEGEN-2011, f. 448.

[2]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, vëll.I. f. 143-148; vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[3]Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë -1889,Kreu. I, “Çka qënë Shqipëria”, artikulli I, “Pelasgëtë”, artikulli VII, “Kombëri’ e Gjuh’ e Shqiptarëve”, Bot.”Falcon”-Tiranë, f. 8 dhe 24

[4]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, vëll.I. f. 143-148; vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[5]Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë -1889,Kreu I “Çka qënë Shqipëria”, artikulli III “Shqiptarëtë nënë romanëtë”, Shtë.Bot.”Falcon”-Tiranë, f. 15

[6]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[7]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, “Shqiptarët”, vëll.I.f. 143-148. Bot.Naim Frashëri, f. 43

[8]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-alam”, vëll.I. f. 773-774), Kostandinopojë-1889; Bot.Naim Frashëri, f. 55

[9]Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë -1889,Kreu I, “Çka qënë Shqipëria”, artikulli II, “Ilyrianëtë e Epirotëtë”, Shtë.Bot.”Falcon”-Tiranë, f. 10-11

[10]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-alam”), Kostandinopojë-1889, vëll.I. f. 773-774, Bot.Naim Frashëri, f. 54

[11]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), vëll.IV, f. 3023-3024.Kostandinopojë -1889, Bot.Naim Frashëri, f. 65-66

[12]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”),Kostandinopojë -1889, vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[13]Sami Frashëri,“Shqipëria ç’ka qënë,ç’është dhe ç’do të bëhet”, Kostandinopojë 1889, Kreu I “Çka qënë Shqipëria ”, artikulli I, “Pelasgëtë”, Bot.”Falcon”, f. 24-25

[14]Sami Frashëri,“Shqipëria ç’ka qënë,ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë 1889, Kreu I “Çka qënë Shqipëria ”, artikulli VII, “Kombëri’e gjuh’e shqiptarëvet”, Bot.”Falcon”, f. 24-25

[15]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), vëll.I.f. 143-148. Kostandinopojë -1889, Bot.Naim Frashëri, f. 35-37

[16]Sami Frashëri,“Shqipëria ç’ka qënë,ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë 1889, Kreu III “Çdo të bëhetë Shqipëria ”, artikulli VII, “Krei i qeverisë së Shqiprisë”, Bot.”Falcon”, f. 87-88

Histori rreth frashellinjeve dhe figures se rilindasit

January 9, 2018 by dgreca

SAMI FRASHËRI-Disa histori rreth frashellinjeve dhe figures se rilindasit/
Nga Gezim Llojdia*/

1.Samiu me diturin “Shqipëria ç`ka qenë,çèshtë,ç`do të bëhet”( 1889).Po të shtroheshin vargjet e tij të kapej e të bëhej litar,të niste në gurin e parë kilometrik,ajo do tu binte dy tre herë rreth e rrotull,trojeve shqiptare.
Stambolli si një nga qendrat e perandorisë otomane ,këtu janë vendosur ,kanë jetuar dhe janë shuar shumë jetë shqiptarësh. Një lagje e këtillë kryeqendra e perandorisë jetoi Naimi dhe shkencëtari Samiu.
R.Mitrovica i cili ka bërë edhe një vizitë,në varrezat publike përball xhamisë Sahrai,Gedite ku ishte shtrirë në arkë-morti trupi i shkencëtarit Sami Frashëri. Në një studim për shkencëtarin Frashëlli R.Mitrovica në vitin 1950 botuar tek Flamuri,faqe 45 shprehet se për të gjithë këto shuma e të hollave që ai mori nuk i kalonte të 100 lira turke ar. Aty thuhet se ishte një ermen nga Kajseria me emrin Mihran që e shfrytëzonte. Ky paskësh qenë një spekulantë,që ai vetë Samiu e kishte nxjerr befasisht në dritë,në fillim si nëpunës me pagesë dhe më vonë radhues dhe kryeradhës në fletoren e vet “Sabah”.Ky njeri djallëzor në thelb dhe në shpirt gjen një mënyrë që të blejë të drejtën e fletores nga greku Papadopulos dhe te bëhet pronar duke e paguar tashmë vetë sa të dëshironte ai shkencëtarin e varfër të dërmuar nga sulltani dhe të sëmurë.
2.
Të dhënat që i ka bërë publike në vitin 1950 Mitrovica thuhet se për çdo format të enciklopedisë,njeriu me shpirtin djallëzor Mihrani i jepte një çerek mexhideje. Një lirë turke mbante 4 mexhide. Madje është thënë se të hollat e fundit për një vëllim të enciklopedisë nuk ja kishte paguar .Shikoni se cfarë shpirti ,afritë dritësim I jepte Sami Frashëri punës së enciklopedisë sa që të mos mbetej mangët vepra e tij,pjesën e fundit e ka dhënë pa para Për këtë vepër kolosale shprehet Mitrovica ai prishi 12 vjet të jetës nga 1888-1889,kurse pagesa për 12 vjet mundim ka shkuar tek 300 lira. Kështu ky shkencëtar I shquar që ka lënë këtë trashëgimi ka bërë një jetë modeste. Më 4 maj 1884 martohet me me të bijën e Kadi Asqer Sadedinit Efendiut dhe kështu shkon të jetoj në shtëpinë e vjehrrit të vetë në Kandilli,për një periudhë kohe që zgjat nga 8-10 vjet. Ndërkohë nga klima ai bëhet shiatik dhe kërkon ndërrimin e shtëpisë dhe shkon në Eren Koy ku me shumë halle dhe borxhe kishte ngritur një kioskë. Kjo shtëpi e bukur zbukuruar sipas planit të vet Saimut ishte e hipotekuar në arkën e sigurimit. Mbas vdekjes së shkencëtarit ajo nuk kishte ndonjë vlerë të madhe dhe u shit nga arka e sigurimit me një çmim të hollë tek ministri i oborrit Ragip Pashai.
3.
Nga kujtimet që ka lënë Zaim Brahimi (ditari i Zaim Brahimit- libri im, G.Llojdia)thuhet se vdekja e dy vëllezërve të fundit frashëllinjë ndodhi në 4 vjet të njeri-tjetrit. Në 18 qershor,ditën e shtune te vitit 1904 Samiut me moshë 54 vjeç ju këput shpirti dhe varri ishte në varrezat publike kundrejt Xhamisë Sara Guditë në Stamboll. Pranë varrit të tij që ishte vetëm dhe pa gurë ishte varri i Emnesë me mermer.
4.
Duke paranderë largimin nga jeta,ngase ditët e numëruara,po i fironin, pak përpara se të vdiste Halid Frashëri ka shkuar dhe i ka kërkuar klerikut Alush Frashëri të birit të Dalib Frasherit, fëmijët ti edukonte. Frashëllinjte ishin shquar për inteligjencë, pra arsimi i tyre duhej plotësuar. Nga arka e teqesë dolën të hollat për të shkolluar Abdylin dhe më pas të tjerët. Në vitin 1862, Emine Myteveli, gruaja,që u dha jetë fëmijëve mbartës të mbiemrit Frashëri,bie në gjumin e amshuar,në moshën 48 vjeçare.
5
Pronat e Frashëllinjëve ju shitën kaninjotëve.Mbledhësi vlonjatë i historisë F. Shaska,përmend një ligjërim folklorik lab,që ai vet e ka dëgjuar nga i ati XH.Shaska,që këndohej në ziafete dhe dasma labërishte. Lebërit e ruanin zakonin e hershëm për ti vendosur në këngë,ngjarjet ,që në një farë mënyre kështu të përjetësoheshin,në kohëra.
Përmbajtja e kësaj kënge shfaqet kështu:Avdul ç’mënde pate?/Shite çifligje e irate/Shite Kallmin në Myzeqe/Mustafa Begës ja dhe/Qysh e dhe o derëzi/Për një karroqe flori/E dhashë për Shqipëri/Që të mos e marrë njeri/As grek,sërb e Mal i Zi/Avdul Frashëri,Avdul Be/Po Zvrënecin kujt ja dhe /E bleu Dalan Kanina/Për dy karroqe stërlina…
Kështu pronat e frashëllinjëve të krijuara brez pas brezi shkuan për çështjen e madhe shqiptare. Trashëgimia e tyre pasurore shkoi për zgjedhjen e çështjes së kombit të tyre.
6.
Enciklopedia britanike ka shkruar këto radhojë për Sami Frashrin.
Shamsuddin Sami Frasheri , i quajtur edhe Shamsuddin Sami Fraser ose Sami Frashëri , i (i lindur më 1 qershor 1850 , në Fraser , Shqipëria , Perandoria Osmane – vdiq më 18 qershor 1904 , Stamboll ) , autor dhe lexikograph -së i cili ishte një figurë udhëheqëse të shekullit të 19 .I lindur në një familje myslimane shqiptare , u arsimua në shkollën greke të Janinës i dhe ju dha edhe mësime në gjuhën turke , persiane dhe arabe nga tutorët privat . Pas lëvizi në Stamboll , ai filloi një karrierë në gazetari dhe ishte gazeta mëngjes ( ” mëngjesit ” ) në vitin 1875 . Ai gjithashtu i lidhur , por shkrimtarëve turke BEC . Ai përktheu vepra nga frëngjisht dhe shkroi disa romane dhe drama , sidomos Taaşuk -i Talat dhe fitnet ( 1872 ), një roman që dënon zakonet e martesës turq , dhe tre luan , Besën , Sidi Yahya . Shfaqja e fundit , e cila ishte konsideruar shumë i hapur , çoi në një mërgim dy- vjeçare në Afrikën e Veriut .Pas kthimit të tij , Frasheri duke punuar në atë që janë konsideruar kontributet e tij më e madhe , lexicographical tij punon Kamus – i Fransev është , një frëngjisht – anglisht , anglisht – frëngjisht dictionary , Kamus – i- Alam ( ” Fjalori Universal ” ) , një punë enciklopedike në gjashtë vëllime dhe Kamus – i Turki ( ” Dictionary Turkish ” ) , ne dy volume . Puna e fundit është veçanërisht interesante si një përpjekje për të pastruar gjuhën turke. Shumë projekte të tjera shkencore kanë mbetur të papërfunduara nga vdekja e tij .
7.
Djali iu shkencëtarit nga Frashëri.Ali Sami Yen(1886-1951).Jeta e djalit të Samiut.
I lindur në Kandillit , Stamboll, Turqi më 20 mars, 1886, Ali Sami Yen është më i njohur si themelues i Galatasaray Sports Club . Emri i tij fillestar ishte Ali Sami dhe ai ishte i biri i Semseddin Sami Frashëri , një nga shkrimtarët më të famshëm osmane – shqiptare , filozofët dhe dramaturgët . Pas hyrjes në fuqi të ligjit për emrat e familjes në vitin 1934, Ali Sami Yen mori mbiemrin , e cila fjalë për fjalë do të thotë ” mundi ! ” .Ali Sami ishte student në prestigjioze Galatasaray Lycée në Stamboll . Në tetor 1905 ai vendosi me disa nga shokët e tij studentë për të krijuar një klub të futbollit . Në fillim ,qëllimi i deklaruar ishte: ” Për të luajtur së bashku si anglezët , që të ketë një ngjyrë dhe një emër , dhe të mundë ekipe të tjera jo turke ” . Yen ishte presidenti i parë i klubit ( për 13 vjet ) në mes të 1905 dhe 1918, dhe përsëri për një magji të shkurtër në 1925 .Përveç themelues i Galatasaray SK , Ali ka bërë kontribute të shumta të tjera për sportet turke . Ai ishte president i Komitetit Olimpik Kombëtar turk në mes tëviteve 1926 dhe 1931. Ai ka trajnuar ekipin kombëtar turk në ndeshjen e saj të parë ndërkombëtar në vitin 1923 kundër Rumanisë .Ali Sami Yen vdiq në vitin 1951 .Si themelues dhe president i parë i Galatasaray SK , Ali Sami Yen i dha emrin e tij në stadium Galatasaray -së . Me një kapacitet prej 25.000 vendesh ,”Stadiumi “ Sami Yen është i vendosur në qendër të Stambollit , në Mecidiyekoy .

Krijimtaria e Sami Frashrit ,nje pjese e saj:
Novels
Ta’aşşûk-ı Tal’at ve Fitnât (Albanian: Dashuria e Talatit me Fitneten -English: The Love Betëeen Talat and Fitnat, 1873)
Drama[edit]Besâ yâhut Âhde Vefâ (Albanian: “Besa ose Mbajtja e Fjalës” – English: Besa or The Given Ëord of Trust, 1874).
Is a melodrama aiming Besa as a subject, but in a very tragic situation; the father kills his son to keep the given ëord.
• Seydi Yahya (1875)
• Gâve (1876)
• Mezalim-i Endülûs (Never printed)
• Vicdân (Never printed)
Dictionaries and Encyclopedical Ëorks[edit]
• Kamûs-ı Fransevî (1882–1905, French-Turkish dictionary)
• Kamûs-ı Fransevî (1885, French-Turkish dictionary)
• Küçük Kamûs-ı Fransevî (1886, French-Turkish dictionary)
• Kamûs-ül Â’lâm (6 volumes, 1889–1898, Encyclopedia of General Science, knoën to be the first Encyclopedia printed in Turkish)
• Kamûs-ı ‘Arabî (1898, Arabic-Turkish dictionary, unfinished)
Kamus-ı Türki (2 volumes, dictionary of the Classical Ottoman Turkish language, still ëidely used as a reference as of today, 1899–1900, reprints and facsimiles in 1978 and 1998)
Scientific Ëritings[edit]
Şemseddin Sami also did a series of scientific ëritings in Albanian such as Qielli (Sky), Toka (Earth), Njeriu (Human Being), Gjuha (Language), and many more.
Educational Ëritings in Albanian
• Allfabetarja e Stambollit (Alphabet of Istanbul, 1879),
• Abetarja e Shkronjëtoreja (Grammatical Ëork, 1886).
Other
In Turkish in his “Pocket Library” collection, he published small scientific booklets on subjects as Astronomy, Geology, Anthropology, History of Islam and the Islamic civilization, Ëomen,Mythology and Linguistics. He also published a small compilation of Humor named Letâ’if in të o volumes, a compilation of Proverbs and Quotes named Emsâl in four volumes, and a series of reading-oriented educational books for schoolchildren.
Sami Frashëri together ëith Jani Vreto supported the idea that the Albanian alphabet should be based on the Greek alphabet, since according to them, Albanians and Greeks have the same ancestors, the Pelasgians.[6]
Linguistics
• Usûl-ü Tenkîd ve Tertîb (1886, Orthography of Turkish)
• Nev’usûl Sarf-ı Türkî (1891, Modern Turkish Grammar)
• Yeñi Usûl-ü Elifbâ-yı Türkî (1898, Neë Turkish Alphabetical System))
• Usûl-ü Cedîd-i Kavâ’id-i ‘Arabiyye (1910, Neë Method for Learning Arabic)
• Tatbîkât-ı ‘Arabiyye (1911, Exercises in Arabic)
Political Ëork
• Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e çdo të bëhetë (Albania – ëhat it ëas, ëhat it is and ëhat it ëill be, 1889).

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane te Arteve

AKTUALITETI I FJALËVE TË SAMI FRASHËRIT

February 21, 2017 by dgreca

“Shqipëria çka qenë, ç’është dhe ç’duhet të bëhet”/
Nga Frank Shkreli

1-frank Këtu në Shtetet e Bashkuara, e hëna e tretë e shkurtit festohet çdo vit si Dita e Presidentëve, ditë që shënon kujtimin e ditëlindjeve të baballarëve të kombit, Xhorxh Uashingtonit dhe Abraham Linkolnit. Është një ditë festë për amerikanët, për të përkujtuar kontributin e tyre në themelimin dhe në ruajtjen e unitetit kombëtar, por njëkohsisht është edhe një ditë për të pasqyruar dhe për t’u kujtuar brezave të sotëm dhe të ardhëshëm amerikanë, trashëgiminë e vlerave të tyre, si njerëz dhe si patriotë të këtij vendi. Si asnjë vend tjetër, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, kujtojnë me ditë festash dhe ruajnë trashëgiminë historike të kombit dhe të udhëheqsve dhe patriotëve të gjithë historisë së saj, të vjetër dhe të re.   “Një komb”, ka thënë presidenti Xhon Kenedi, “e tregon veten me burrat që dalin nga trupi i tij, por një komb e kallëzon veten gjithashtu edhe me burrat që ai nderon dhe me burrat që kujton…”
Edhe kombi shqiptar gjatë historisë së tij ka pasur burra të cilët meritojnë dhe duhet të kujtohen dhe të nderohen, nga brezat e sotëm dhe të ardhëm të shqiptarëve, për kontributet e tyre historike ndaj kombit dhe për trashëgiminë e tyre historike, kulturore dhe shpirtërore që kanë lënë pas. Njëri prej këtyre burrave të kombit shqiptar është edhe Sami Frashëri, (Qershor 1, 1850 – Qershor 18, 1904)   autor i manifestit politik dhe ideologjik, “Shqipëra ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, botuar nga në Bukuresht të Rumanisë më 1899, dokument ky, i cili sipas historianëve, është një nga veprat më të njohura të Rilindjes Shqiptare, që kontriboi drejtë në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Në këtë manifest, Sami Frashëri flet për të kaluarën, për periudhën në të cilën jetonte ai si dhe për të ardhmen e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, ashtu si e shikonte ai, nga këndveshtrimi i tij.   Në manifestin e tij politik dhe ideologjik, që konsiderohet si njëra prej veprave madhore të historisë së kombit shqiptar, Sami Frashëri e cilëson Gjergj Kastriotin-Skënderbe si një burrë që rrallë i ka shokët në histori, duke deklaruar se periudha e udhëheqjes së tij ishte “m’ë bukur e m’ë bekuar e gjithë kohërave për vendin tënë, se atëherë i gjithë kombi ishte i bashkuar dhe u nderua në gjithë botën”, shkruante Sami Frashëri. Në të vërtetë, kjo është vlera dhe trashëgimia politike dhe shpirtërore e mesazhit të tij shkruar 118 vjetë më parë, një mesazh i cili duhet të tingëllonte edhe sot si një kambanë e zgjimit kombëtar për ata që duan ta dëgjojnë, sa nuk është vonë: Bashkimi i Shqiptarëve me një mendim e me një qëllim. Por, bashkim të trojeve shqiptare nuk mund të ketë pa bashkim të mendjeve, qëllimeve dhe interesave të përbashkëta të shqiptarëve, sidomos mbrenda por edhe jashtë Shqipërisë. Sami Frashëri shkruante si një profetë që parashikon të ardhmen.   Sikur e kishte paraparë 100 e sa vjetë më parë, dëshirën dhe përpjekjet e sotëme të shqiptarëve – deri tani të dështuara — për tu integruar në Evropë, duke thënë se si njëri prej kombeve më të vjetra të Evropës, kombi shqiptar ka të drejtë të jetojë në liri dhe të zëjë vendin që i takon midis popujve dhe kombeve të qytetëruara të Evropës.
Analiza që Sami Frashëri i bën situatës së atëhershme, me të cilën përballej Shqipëria dhe kombi, tingëllon e freskët edhe për gjëndjen aktuale politike sot, anë e mbanë trojeve shqiptare.   Ai ka folur për rreziqet e jashtëme me të cilat, sipas tij, përballej kombi shqiptar e që ishin, “zgjedha e huaj”, dhe “lakmitë shoviniste të fqinjëve”, por mbi të gjitha, Sami Frashëri ka theksuar mungesën e periudhës, siç e cilëson ai, “më të bukur e më të bekuar të të gjithë kohërave për vendin tonë, të    Gjergj Kastriotit- Skënderbeut”, atëherë kur “gjithë kombi ishte i bashkuar dhe u nderua në gjithë botën”. Sami Frashëri në manifestin e tij veçon posaçërisht rrezikun e madh që i kanoset kombit nga,”grindjet dhe përçarjet midis shqiptarëve”.

Mesazhi i manifestit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhet”, i ka qëndruar kohëve dhe shërbën edhe sot – për ata që duan të shohin si të tillë — si një udhëzim dhe ndriçim për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, për përkushtimin ndaj të mirës së atdheut të përbashkët dhe për dashurinë për njëri tjetrin, ndërkohë që u bën thirrje shqiptarëve të të gjitha kohërave: “O burrani, o shqiptarë! Zihuni me të dy duart në besë, në lidhje e në bashkim, se kjo do t’ju shpëtojë!” Sikur donte të lente një amanet për gjithë brezat por sidomos për brezin e sotëm të klasës politike shqiptare në të gjitha trojet, Sami Frashëri i porositë shqiptarët për bashkim, si një qëllim i përbashkët madhor, duke shkruar: “Ja qëllimi ynë! Ja puna jonë e shenjtëruarë! Ja besa jonë! Në mes të shqiptarëve të vërtetë s’ka ndonjë ndarje, ndonjë çarje, ndonjë ndryshim! Janë të tërë vëllezër, të gjithë një trup, një mendje, një qëllim, një besë!” Kush e ndëgjon sot këtë mesazh?!Sami Frashëri me manifestin e tij politik të para më shumë se një shekull, sfidon shqiptarët edhe klasën e sotëme politike që të ri-zbulojë dhe të rivlersojë këshillat dhe udhëzimet e tija me qëllim për të ringjallur rishtas, ashtu si në kohën e Gjergj Kastriotit- Skënderbe, unitetin dhe krenarinë kombëtare, për të punuar për të mirën e përbashkët afatgjatë të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Ky është një mesazh actual dhe i përhershëm!

Drejtë këtij objektivi, ka theksuar Sami Frashëri,”Të mos trembemi nga asgjë, të përpiqemi që mos të pushojmë deri sa të fitojmë atë që kërkojmë; jemi në të drejtën tonë; Perëndia është gjithnjë ndihmësi i të drejtëve, Perëndia është e drejta vetë!” Prandaj, këshillon ai, “Të mos rrimë të mpirë e të ngrirë, të levizim duar e këmbë, të tundemi e të lëkundemi, të ecim të lirë në udhën e Perëndisë, në udhë të së drejtës: Perëndia, e drejta, kombi, gjuha, Shqipëria, Shqiptaria.” Nga këndveshtrimi sotëm politik dhe njerëzor, është interesant se si më shumë se një shkeull më parë, Sami Frashëri i balancon të drejtat e njeriut dhe të kombit duke u bazuar në filozofinë klasike të të drejtave natyrale dhe në natyrën e Perëndisë, duke shkruar se,”Perëndia është e drejta vetë.”

Sami Frashëri, është i qartë gjithashtu se sipas tij dhe mendimeve të rilindasve të asaj periudhe, mendimet e të cilëve ai pasqyron — politika, as atëherë as sot — nuk duhet të përdoret si një mjet për avancimin e ngushtë të interesave personale e vehtjake, në kurriz të interesave madhore të kombit, kritikë kjo jo vetëm për bashkohasit e tij, por edhe për pushtetarët e sotëm. Ai pyet se si është e mundur që, “Një komb kaq trim e që s’e kursen gjakun, të humbasë duke u copëtuar prej kombeve të dobët e të frikshëm! Mend kemi, trimëri kemi, gjuhë të bukur e të lehtë kemi, e të mos dimë a të mos duam t’i përdorim gjithë këto për të mirën tonë, po të rrimë me duar lidhur. Kjo është më e keqja, të punojmë për humbjet tona, të nxjerrim themelet e kombit tonë me padituritë e të verbërve të vetë ?!”
Duke lexuar disa prej shkrimeve të Sami Frashërit njeriu ndahet me ndjenjën se dashuria për kombin e përbashkët dhe për njëri tjetrin — parime themelore këto që predikonin rilindasit shqiptarë 100-e ca vjetë më parë, por të cilat janë zhdukur nga radari dhe nga fjalori politik bashkohor i klasës së sotëme politike – duhej të ishte dhe të mbetej baza morale e politikës së një shoqërie, që njëkohësisht është edhe çelsi për sigurinë e mbrendshme, por edhe që kombi shqiptar të njihet nga bota për kontributet e tij, pikërisht ashtu si në kohën e Gjergj Kastriotit, siç na kujton Sami Frashëri.Sot ekziston nevoja urgjente për ringjalljen, rivlersimin dhe zbatimin e këtyre parimeve të shqiptuara nga rilindasit si Sami Frashëri në trakatin e tij politiko-shoqëror – pasi çdo eksperiment tjetër politik ka dështuar deri tani — ashtuqë kombi shqiptar të shkojë me hapa të sigurt drejtë së adhmes. Nevojitet shkrirja e këtyre ideve dhe avancimi i këtyre parimeve politike, kombëtare dhe shpirtërore për të ndryshuar drejtimin e të ardhmes së historisë së shqiptarëve. Por, kjo nevojitë gjithashtu edhe një strategji afatgjatë kombëtare — e cila sot për sot mungon — nga burrshtetas të stërvitur dhe të bindur në parimet e rilindasve, gjë që kërkon guxim moral, aftësi politike dhe njohuri praktike, por mbi të gjitha nevojitë dashuri për atdheun dhe respekt për të afërmin, i cili mund të jetë kundërshtar politik, por jo armik. Janë këto parime morale dhe politike të rilindasve, por mbi të gjitha zbatimi i tyre, dhe jo interesat partiake, qeveritare ose zgjedhore të një individi, grup individësh ose një partie, ato që duhet të vendosin të ardhmen afatgjatë të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar.Prandaj, në këtë ditë të presidentëve amerikanë, kur Amerika kujton dhe feston trashëgiminë patriotike dhe politike të presidentëve të saj, për shqiptarët kudo, le të shërbejë programi politik dhe ideologjik i Sami Frashërit, “Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet”, si një rast dhe frymëzim për të ri-zbuluar parimet, idetë dhe trashëgiminë e porosisë së Sami Frashërit dhe të rilindasve të tjerë të kombit shqiptar, parime këto që gjithnjë janë aktuale, të freskëta dhe të pavdekshme.Shqipëria dhe kombi shqiptar mbijetuan falë veprave dhe sakrificave të rilindasve, megjithë dështimet historike të brezave të 100-viteve të fundit, për ta bërë Shqipërinë dhe shqiptarët ashtu siç i dëshironte Sami Frashëri. Prandaj, tu jemi mirënjohës atyre rilindasve, përfshirë demokratin dhe iluministin Sami Frashëri, për atë që krijuan si dhe për trashëgiminë që lanë pas, një trashëgimi kjo e pasur kombëtare, morale dhe politiko-shoqërore, por e cila nuk duhet të mbetet vetëm në librat e historisë, por të mësohet, të ruhet, të zhvillohet dhe të kultivohet nga të brezat e tanishëm dhe të ardhëshëm të shqiptarëve.

SAMI FRASHËRI, I BIRI DHE MASHTRUESI ERMEN MIHRAN…

February 20, 2014 by dgreca

“Shqipëria ç`ka qenë,çèshtë,ç`do të bëhet”(-Për çdo format të enciklopedisë merte një çerek mexhite/

*Varri i gruas me mermer,djali kontribues në sportet turke/

NGA GËZIM LLOJDIA*/

Të dhënat që i ka bërë publike në vitin 1950 Mitrovica thuhet se për çdo format të enciklopedisë,njeriu me shpirtin djallëzor Mihrani i jepte një çerek mexhideje. Një lirë turke mbante 4 mexhide. Madje është thënë se të hollat e fundit për një vëllim të enciklopedisë nuk ia kishte paguar .Shikoni se cfarë shpirti ,afritë dritësim i jepte Sami Frashëri punës së enciklopedisë sa që të mos mbetej mangët vepra e tij,pjesën e fundit e ka dhënë pa para Për këtë vepër kolosale shprehet Mitrovica ai prishi 12 vjet të jetës nga 1888-1889,kurse pagesa për 12 vjet mundim ka shkuar tek 300 lira. Kështu ky shkencëtar I shquar që ka lënë këtë trashëgimi ka bërë një jetë modeste. Më 4 maj 1884 martohet me me të bijën e Kadi Asqer Sadedinit Efendiut dhe kështu shkon të jetoj në shtëpinë e vjehrrit të vetë në Kandilli,për një periudhë kohe që zgjat nga 8-10 vjet. Ndërkohë nga klima ai bëhet shiatik dhe kërkon ndërrimin e shtëpisë dhe shkon në Eren Koy ku me shumë halle dhe borxhe kishte ngritur një kioskë. Kjo shtëpi e bukur zbukuruar sipas planit të vet Saimut ishte e hipotekuar në arkën e sigurimit. Mbas vdekjes së shkencëtarit ajo nuk kishte ndonjë vlerë të madhe dhe u shit nga arka e sigurimit me një çmim të hollë tek ministri i oborrit Ragip Pashai.

Nga kujtimet që ka lënë Zaim Brahimi (ditari i Zaim Brahimit- libri im, G.Llojdia)thuhet se vdekja e dy vëllezërve të fundit frashëllinjë ndodhi në 4 vjet të njeri-tjetrit. Në 18 qershor,ditën e shtune te vitit 1904 Samiut me moshë 54 vjeç ju këput shpirti dhe varri ishte në varrezat publike kundrejt Xhamisë Sara Guditë në Stamboll. Pranë varrit të tij që ishte vetëm dhe pa gurë ishte varri i Emnesë me mermer.

Duke paranderë largimin nga jeta,ngase ditët e numëruara,po i fironin, pak përpara se të vdiste Halid Frashëri ka shkuar dhe i ka kërkuar klerikut Alush Frashëri të birit të Dalib Frasherit, fëmijët ti edukonte. Frashëllinjte ishin shquar për inteligjencë, pra arsimi i tyre duhej plotësuar. Nga arka e teqesë dolën të hollat për të shkolluar Abdylin dhe më pas të tjerët. Në vitin 1862, Emine Myteveli, gruaja,që u dha jetë fëmijëve mbartës të mbiemrit Frashëri,bie në gjumin e amshuar,në moshën 48 vjeçare.

Pronat e Frashëllinjëve ju shitën kaninjotëve.Mbledhësi vlonjatë i historisë F. Shaska,përmend një ligjërim folklorik lab,që ai vet e ka dëgjuar nga i ati XH.Shaska,që këndohej në ziafete dhe dasma labërishte. Lebërit e ruanin zakonin e hershëm për ti vendosur në këngë,ngjarjet ,që në një farë mënyre kështu të përjetësoheshin,në kohëra.

Përmbajtja e kësaj kënge shfaqet kështu:Avdul ç’mënde pate?/Shite çifligje e irate/Shite Kallmin në Myzeqe/Mustafa Begës ja dhe/Qysh e dhe o derëzi/Për një karroqe flori/E dhashë për Shqipëri/Që të mos e marrë njeri/As grek,sërb e Mal i Zi/Avdul Frashëri,Avdul Be/Po Zvrënecin kujt ja dhe /E bleu Dalan Kanina/Për dy karroqe stërlina…

Kështu pronat e frashëllinjëve të krijuara brez pas brezi shkuan për çështjen e madhe shqiptare. Trashëgimia e tyre pasurore shkoi për zgjedhjen e çështjes së kombit të tyre.

Enciklopedia britanike ka shkruar këto radhojë për Sami Frashrin.

Shamsuddin Sami Frasheri , i quajtur edhe Shamsuddin Sami Fraser ose Sami Frashëri , i (i lindur më 1 qershor 1850 , në Fraser , Shqipëria , Perandoria Osmane – vdiq më 18 qershor 1904 , Stamboll ) , autor dhe lexikograph -së i cili ishte një figurë udhëheqëse të shekullit të 19 .I lindur në një familje myslimane shqiptare , u arsimua në shkollën greke të Janinës i dhe ju dha edhe mësime në gjuhën turke , persiane dhe arabe nga tutorët privat . Pas lëvizi në Stamboll , ai filloi një karrierë në gazetari dhe ishte gazeta mëngjes ( ” mëngjesit ” ) në vitin 1875 . Ai gjithashtu i lidhur , por shkrimtarëve turke BEC . Ai përktheu vepra nga frëngjisht dhe shkroi disa romane dhe drama , sidomos Taaşuk -i Talat dhe fitnet ( 1872 ), një roman që dënon zakonet e martesës turq , dhe tre luan , Besën , Sidi Yahya . Shfaqja e fundit , e cila ishte konsideruar shumë i hapur , çoi në një mërgim dy- vjeçare në Afrikën e Veriut .Pas kthimit të tij , Frasheri duke punuar në atë që janë konsideruar kontributet e tij më e madhe , lexicographical tij punon Kamus – i Fransev është , një frëngjisht – anglisht , anglisht – frëngjisht dictionary , Kamus – i- Alam ( ” Fjalori Universal ” ) , një punë enciklopedike në gjashtë vëllime dhe Kamus – i Turki ( ” Dictionary Turkish ” ) , ne dy volume . Puna e fundit është veçanërisht interesante si një përpjekje për të pastruar gjuhën turke. Shumë projekte të tjera shkencore kanë mbetur të papërfunduara nga vdekja e tij .

Djali iu shkencëtarit nga Frashëri.Ali Sami Yen(1886-1951).Jeta e djalit të Samiut.

I lindur në Kandillit , Stamboll, Turqi më 20 mars, 1886, Ali Sami Yen është më i njohur si themelues i Galatasaray Sports Club . Emri i tij fillestar ishte Ali Sami dhe ai ishte i biri i Semseddin Sami Frashëri , një nga shkrimtarët më të famshëm osmane – shqiptare , filozofët dhe dramaturgët . Pas hyrjes në fuqi të ligjit për emrat e familjes në vitin 1934, Ali Sami Yen mori mbiemrin , e cila fjalë për fjalë do të thotë ” mundi ! ” .Ali Sami ishte student në prestigjioze Galatasaray Lycée në Stamboll . Në tetor 1905 ai vendosi me disa nga shokët e tij studentë për të krijuar një klub të futbollit . Në fillim ,qëllimi i deklaruar ishte: ” Për të luajtur së bashku si anglezët , që të ketë një ngjyrë dhe një emër , dhe të mundë ekipe të tjera jo turke ” . Yen ishte presidenti i parë i klubit ( për 13 vjet ) në mes të 1905 dhe 1918, dhe përsëri për një magji të shkurtër në 1925 .Përveç themelues i Galatasaray SK , Ali ka bërë kontribute të shumta të tjera për sportet turke . Ai ishte president i Komitetit Olimpik Kombëtar turk në mes tëviteve 1926 dhe 1931. Ai ka trajnuar ekipin kombëtar turk në ndeshjen e saj të parë ndërkombëtar në vitin 1923 kundër Rumanisë .Ali Sami Yen vdiq në vitin 1951 .Si themelues dhe president i parë i Galatasaray SK , Ali Sami Yen i dha emrin e tij në stadium Galatasaray -së . Me një kapacitet prej 25.000 vendesh ,”Stadiumi “ Sami Yen është i vendosur në qendër të Stambollit , në Mecidiyekoy .

Krijimtaria e Sami Frashrit ,njw pjesw e saj:Novels

Ta’aşşûk-ı Tal’at ve Fitnât (Albanian: Dashuria e Talatit me Fitneten –English: The Love Betëeen Talat and Fitnat, 1873)

Drama[edit]Besâ yâhut Âhde Vefâ (Albanian: “Besa ose Mbajtja e Fjalës” – English: Besa or The Given Ëord of Trust, 1874).

Is a melodrama aiming Besa as a subject, but in a very tragic situation; the father kills his son to keep the given ëord.

· Seydi Yahya (1875)

· Gâve (1876)

· Mezalim-i Endülûs (Never printed)

· Vicdân (Never printed)

Dictionaries and Encyclopedical Works[edit]

· Kamûs-ı Fransevî (1882–1905, French-Turkish dictionary)

· Kamûs-ı Fransevî (1885, French-Turkish dictionary)

· Küçük Kamûs-ı Fransevî (1886, French-Turkish dictionary)

· Kamûs-ül Â’lâm (6 volumes, 1889–1898, Encyclopedia of General Science, knoën to be the first Encyclopedia printed in Turkish)

· Kamûs-ı ‘Arabî (1898, Arabic-Turkish dictionary, unfinished)

Kamus-ı Türki (2 volumes, dictionary of the Classical Ottoman Turkish language, still ëidely used as a reference as of today, 1899–1900, reprints and facsimiles in 1978 and 1998)

Scientific Ëritings[edit]

Şemseddin Sami also did a series of scientific ëritings in Albanian such as Qielli (Sky), Toka (Earth), Njeriu (Human Being), Gjuha (Language), and many more.

Educational Ëritings in Albanian[edit]

· Allfabetarja e Stambollit (Alphabet of Istanbul, 1879),

· Abetarja e Shkronjëtoreja (Grammatical Ëork, 1886).

Other[edit]

In Turkish in his “Pocket Library” collection, he published small scientific booklets on subjects as Astronomy, Geology, Anthropology, History of Islam and the Islamic civilization, Ëomen,Mythology and Linguistics. He also published a small compilation of Humor named Letâ’if in tëo volumes, a compilation of Proverbs and Quotes named Emsâl in four volumes, and a series of reading-oriented educational books for schoolchildren.

Sami Frashëri together ëith Jani Vreto supported the idea that the Albanian alphabet should be based on the Greek alphabet, since according to them, Albanians and Greeks have the same ancestors, the Pelasgians.^[6]

Linguistics[edit]

· Usûl-ü Tenkîd ve Tertîb (1886, Orthography of Turkish)

· Nev’usûl Sarf-ı Türkî (1891, Modern Turkish Grammar)

· Yeñi Usûl-ü Elifbâ-yı Türkî (1898, Neë Turkish Alphabetical System))

· Usûl-ü Cedîd-i Kavâ’id-i ‘Arabiyye (1910, Neë Method for Learning Arabic)

· Tatbîkât-ı ‘Arabiyye (1911, Exercises in Arabic)

Political Work

· Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e çdo të bëhetë (Albania – ëhat it ëas, ëhat it is and ëhat it ëill be, 1889).

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane te Arteve

AKTUALITETI I FJALËVE TË SAMI FRASHËRIT:SHQIPËRIA Ç’KA QENË, Ç’ËSHTË E Ç’DUHET TË BËHET

February 18, 2014 by dgreca

Nga Frank Shkreli/

Këtu në Shtetet e Bashkuara, e hëna e tretë e shkurtit festohet çdo vit si Dita e Presidentëve, me rastin e ditëlindjeve të baballarëve të kombit, Xhorxh Uashingtonit dhe Abraham Linkolnit, për të përkujtuar kontributin e tyre në themelimin dhe në ruajtjen e unitetit kombëtar, por edhe për të pasqyruar trashëgiminë e vlerave të tyre, për të gjithë brezat e amerikanëve. Amerika, ndoshta si asnjë vend tjetër, kujton dhe ruan trashëgiminë historike të kombit dhe të udhëheqsve dhe patriotëve të gjithë historisë së saj. “Një komb”, ka thënë presidenti Xhon Kenedi, “e tregon veten me burrat që dalin nga trupi i tij, por një komb e kallëzon veten gjithashtu edhe me burrat që ai nderon dhe me burrat që kujton…”

Edhe kombi shqiptar gjatë historisë së tij ka pasur burra të cilët meritojnë të kujtohen dhe të nderohen për kontributet e tyre ndaj kombit dhe për trashëgiminë e tyre historike, kulturore dhe shpirtërore. Njëri prej këtyre burrave të kombit shqiptar është edhe Sami Frashëri, i cili këtë vit mbushë 110-vjetë nga vdekja e tij. Viti 2014 shënon gjithashtu edhe 115-vjetorin e manifestit politik dhe ideologjik, “Shqipëra ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, botuar nga Sami Frashëri në Bukuresht të Rumanisë më 1899, i cili sipas historianëve, është një nga veprat më të njohura të Rilindjes Shqiptare, që kontriboi drejtë pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Në këtë manifest, Sami Frashëri flet për të kaluarën, për periudhën në të cilën jetonte ai dhe për të ardhmen e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, si e shikonet ai. E cilëson Gjergj Kastriotin-Skënderbe si një burrë që rrallë i ka shokët e tij në histori dhe deklaron se periudha e udhëheqjes së tij ishte ”m’ë bukur e m’ë bekuar e gjithë kohërave për vendin tënë, se atëherë i gjithë kombi ishte i bashkuar dhe u nderua në gjithë botën”, shkruan Sami Frashëri. Në të vërtetë kjo është vlera dhe trashëgimia politike dhe shpirtërore e mesazhit të tij shkruar 115 vjetë më parë, dhe i cili duhet të tingëllojë edhe sot si një kambanë e zgjimit kombëtar për ata që duan ta dëgjojnë, sa nuk është vonë: Bashkimi i Shqiptarëve me një mendim e me një qëllim. Ai shkruan gjithashtu, si një profetë sikur të kishte paraparë përpjekjet e sotëme të shqiptarve për tu integruar në Europë, duke thënë se, si njëri prej kombeve më të vjetra të Europës, shqiptarët kanë të drejtë të jetojnë në liri dhe të zënë vendin që u takon midis popujve të qytetëruar të Europës.

Analiza që Sami Frashëri i bën situatës së atëhershme, me të cilën përballej Shqipëria, tingëllon e freskët edhe për gjëndjen aktuale sot. Ai flet për rreziqet e jashtëme, me të cilat sipas tij përballej kombi shqiptar, e që ishin, “zgjedha e huaj”, “lakmitë shoviniste të fqinjëve”, por mbi të gjitha ai flet edhe për rrezikun e madh që i kanoset kombit nga, ”grindjet dhe përçarjet midis shqiptarëve”.

Mesazhi i manifestit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhet”, i ka qëndruar kohëve dhe shërbën edhe sot si një udhëzim dhe ndriçim për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare dhe për dashurinë ndaj vendit dhe për dashurinë për njëri tjetrin, ndërkohë që u bën thirrje shqiptarëve të të gjitha kohërave: “O burrani, o shqiptarë ! Zihuni me të dy duart në besë, në lidhje e në bashkim, se kjo do t’ju shpëtojë!” Sikur donte të lente një amanet për gjithë brezat, ai i porositë shqiptarët për bashkim, si një qëllim madhor, duke shkruar: “Ja qëllimi ynë! Ja puna jonë e shenjtëruarë! Ja besa jonë! Në mes të shqiptarëve të vërtetë s’ka ndonjë ndarje, ndonjë çarje, ndonjë ndryshim! Janë të tërë vëllezër, të gjithë një trup, një mendje, një qëllim, një besë!”

Sami Frashëri me manifestin e tij politik të para 115 viteve sfidon shqiptarët edhe klasën e sotëme politike që të ri-zbulojë dhe të rivlersojë këshillat dhe udhëzimet e tija me qëllim për të ringjallur rishtas, ashtu si në kohën e Gjergj Kastriotit- Skënderbe, unitetin dhe krenarinë kombëtare, për të punuar për të mirën e përbashkët afatgjatë të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Në këtë drejtim, thotë Sami Frashëri, ”Të mos trembemi nga asgjë, të përpiqemi që mos të pushojmë deri sa të fitojmë atë që kërkojmë; jemi në të drejtën tonë; Perëndia është gjithnjë ndihmësi i të drejtëve, Perëndia është e drejta vetë!” Prandaj, këshillon ai, “Të mos rrimë të mpirë e të ngrirë, të levizim duar e këmbë, të tundemi e të lëkundemi, të ecim të lirë në udhën e Perëndisë, në udhë të së drejtës: Perendia, e drejta, kombi, gjuha, Shqipëria, Shqiptaria.” Është interesant se si Sami Frashëri i balancon të drejtat e njeriut dhe të kombit duke u bazuar në filozofinë klasike të të drejtave natyrale dhe në natyrën e Perëndisë, duke shkruar se ”Perëndia është e drejta vetë.”

Sami Frashëri, në shkrimet e tija, është i qartë gjithashtu se sipas tij dhe mendimeve të rilindasve të asaj periudhe mendimet e të cilëve ai pasqyron, politika nuk duhet të përdoret si një mjet për avancimin e ngushtë të interesave personale e vehtjake në kurriz të interesave madhore të kombit, kritikë kjo për jo vetëm për bashkohasit e tij, por edhe për sot. Ai shkruan se si është e mundur që, “Një komb kaq trim e që se kursen gjakun, të humbasë duke u copëtuar prej kombeve të dobët e të frikshëm! Mend kemi, trimëri kemi, gjuhë të bukur e të lehtë kemi, e të mos dimë a të mos duam t’i përdorim gjithë këto për të mirën tonë, po të rrimë me duar lidhur. Kjo është më e keqja, të punojmë për humbjet tona, të nxjerrim themelet e kombit tonë me padituritë e të verbërve të vetë ?!”

Duke lexuar disa prej shkrimeve të Sami Frashërit njeriu ndahet me ndjenjën se dashuria për kombin dhe për njëri tjetrin — parime themelore këto që predikonin rilindasit shqiptarë 100- e ca vjetë më parë — duhej ishte dhe të mbetet baza morale e politikës së një shoqërie,që njëkohësisht është edhe çelsi për sigurinë e mbrendshme, por edhe që kombi shqiptar të njihet nga bota për kontributet e tij, si në kohën e Gjergj Kastriotit, siç shkruan Sami Frashëri.

Për ringjalljen, rivlersimin dhe zbatimin e këtyre parimeve shqiptuara nga rilindasit si Sami Frashëri, ekziston një nevojë urgjente ashtuqë kombi shqitar të shkojë me hapa të sigurt drejtë së adhmes. Nevojitet shkrirja e këtyre ideve dhe avancimi i këtyre parimeve politike, kombëtare dhe shpirtërore, natyrisht nën rrethanat e tanishme, për të ndryshuar drejtimin e të ardhmes së shqiptarëve. Por kjo nevojitë gjithashtu edhe një strategji afatgjatë kombëtare, nga burrshtetas të stërvitur dhe të bindur në parimet e rilindasve, gjë që kërkon guxim moral, aftësi politike dhe njohuri praktike. Janë këto parime morale dhe politike të rilindasve si dhe zbatimi i tyre, dhe jo një parti, një qeveri, madje as zgjedhjet e kaluara apo të ardhëshme, ato që do të vendosin të ardhmen afatgjatë të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar.

Le të shërbejë 110-vjetori i vdekjes së Sami Frashërit dhe 115 vjetori i programit të tij politik dhe ideologjik “Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet”, si një rast për të ri-zbuluar parimet dhe idetë e Sami Frashërit dhe rilindasve të tjerë të kombit shqiptar, parime këto që gjithnjë janë aktuale të freskëta dhe të pavdekshme. Shqipëria dhe kombi shqiptar mbijetuan falë veprave dhe sakrificave të rilindasve megjithë dështimet historike të brezave të 100-viteve të fundit. Prandaj tu jemi mirënjohës atyre për atë që krijuan si dhe për trashëgiminë që lanë pas, një trashëgimi kjo e pasur kombëtare, morale dhe politike, e cila duhet të ruhet të zhvillohet dhe të pasurohet brez pas brezi.