Shkruan QEMAL AGAJ/ DIELLI/

8 Maj, 1945, shënon fundin e Luftës së Dytë Botërore. Fitorja u festua me  marshime gazmore nëpër bulevardet  e kryeqyteteve të Europës. Puthje në TIME SQUARE, New York. Konferencë Paqe në Paris , 1946, Gjyqi  Ushtarak Ndërkomëtar në Nuremberg,  1945 – 1946, ku 22 udhëheqës Nazist u gjykuan, nga të cilët 12 u dënuan me varje, por për mijëra që shpëtuan nga Kampet e Përqëndrimeve  Naziste, lufta për të mbijetuar ishte akoma larg.

Pas mbarimit të luftës ishin rreth 50.000 Jewish në Gjermani dhe Austri, dhe numuri rritej nga të shpërngulurit drejt perëndimit nga Polonia dhe të tjera zona ndën kontrollin e  Rusisë sovjetike. Duke udhëtuar nëpër rrënojat e Europës, të shpërngulur nga shtëpitë e tyre , shpesh pa familje, pasuri, apo diku ku të ktheheshin, këta  mbijetues shikonin drejtë Palestinës, për një vend që t’a  quanin Atdhe.

Ishte Korrik, 1947. 4515 burra, gra dhe fëmijë, shumica prej tyre mbijetues të Holocaust,  ngarkuar në  170  kamiona, udhëtuan nga Polonia dhe Gjermania  përmes Francës drejtë Mesdheut. Gjatë natës , në portin Sete në Jug të Francës, u imbarkuan në anije. Anija, e njohur si President Warfield, që në ditët e saj të mira kishte shërbyer si  anije qejfi  dhe që  gjatë luftës u përdor për transport furnizimi gjatë invazionit në Normandi, u ble pas luftës në mënyrë sekrete  nga shoqata Israelito – Amerikane (Jewish Agency)  për  40.000 dollarë në portin Baltimore me një mision, –  në vend që të përdornin  anije të vogla me qindra emigrant  klandestin drejtë Palestinës,  vendosën se ishte koha të fillonin të lëviznin me mijëra.

Ndërtuar në 1918 – tashmë  e shkatërruar, nga Baltimore, anija  mori lundrimin drejt Italisë, ku u riparua dhe u furnizua që të mund të merrte sa më shumë pasagjer. Në mëngjesin e 11 Korrikut, 1947, ndën komandën e anëtarëve të Haganah*,  Jewish Agency for Israel* dhe 35 vullnetarë amerikanë, shumë prej tyre mbështetës të Zionizmit*, anija e riquajtur EXODUS, me flamur Honduras dhe me dokumenta udhëtimi për në Stamboll, doli në Mesdhe. 

 Në 18 Korrik, rreth 20 km. pranë brigjeve, duke qënë akoma në ujra ndërkombëtare, EXODUS u rrethua nga  anije luftarake Britanike.  Britanikët u munduan të ndalojnë anijen  edhe pse jashtë ujrave territoriale të kontrolluara prej tyre. Pasagjerët dhe grupi drejtues refuzuan urdhërat e Britanikëve, refuzim ky që çoi në përleshje me armë, që zgjati rreth tre orë ku u vranë, dy refugjatë, një vullnetar amerikan dhe u plagosën 200 të tjerë.

Beteja mes ushtarëve Britanik dhe mbijetuesve  të pambrojtur, por të vendosur  të Holocaust, tregoi dobësinë e Britanisë së fuqishme. Pasagjerët mendonin se sapo të shkelnin në Haifa do transferoheshin në kampet e refugjatëve në Qipro. Por Ministri i Jashtëm  Britanik, Ernest Bevin vendosi  t’a bëj shembull  EXODUS,  ’’Duhej t’ju jepnin një mësim refugjatëve, Jewish Agency dhe agjentëve të tyre në botë, në përpjekje të tjera për të shkuar në Palestinë.’‘  Të dëshpëruar, pranë atdheut të ëndërruar, në 19 Korrik, të gjithë refugjatët u rimbarkuan në tre anije, që filluan udhëtim mbrapsht në Francë. Në portin Port- de Bouc, në Jug të Francës, refugjatët kundërshtuan të zbrisnin dhe qëndruan në anije me gjithë  vapën e madhe, kushtet e vështira sanitare dhe pakësimin e ushqimit. Pasi autoritetet Franceze refuzuan të përdornin forcë për të zbritur pasagjerët nga anijet, në 22 Gusht, anija u nis drejt Hamburg-ut, në atë kohë Zonë e Okupuar ndën kontrollin Britanik.

Rivendosje me forcë e mbijetuesve të Holocaust  në një kamp  Gjerman, shkaktoi një revoltë ndërkombëtare. Reagimi i ashpër i opinionit botëror detyroi Britaninë të ndrroi qëndrim. Emigrantët nga Hamburg-u, u transferuan  në kampet e refugjatëve në Qipro.

 Gjendja e mjeruar e pasagjerëve të Exodus, dhe trajtimi  çnjerëzor që ata jetuan, nxiti  simpati dhe mbështetje për çeshtjen  Zioniste  dhe  u bë simbol për nevojën e popullit Jewish të qeverisnin vehtëvehten në një  atdhe të tyre.

Historia e EXODUS, ishte historia e një drame njerëzore, një histori konfliktesh politike, një histori e  të dobëtit  kundër  të fuqishmit, refugjatësh  Jewish kundër Britanisë. Historia e vërtetë e EXODUS, ishte në fakt një mikrokozmos  e historisë së shtetit të Israelit. 

Ajo që ndodhi me EXODUS  tërhoqi vëmendjen e organizmave  ndërkombëtare në zgjidhjen përfundimtare për qindra mijëra refugjatë Jewish, që kërkonin strehim pas Luftës së Dytë Botërore dhe krijimin e shteti i ri të Israelit.  

Kjo është një nga arësyet që historia e EXODUS, 1947 mori përmasa biblike.

Përse Britanikët ndalonin emigrimin 

Jewish në Palestinë ?

Gjatë Luftës së Parë Botërore, në 2 Nëntor, 1917, Qeveria Britanike, publikoi një deklaratë ku njoftonte mbështetje  për stabilizimin e një ‘’National Home for  the Jewish People’’  në Palestinë, në atë kohë një rajon Otoman me një minoritet të vogël  popullsie Jewish. Deklarata e  quajtur, ‘’Belfour Declaration’’ u propozua nga Sekretari i Jashtëm i Britanisë, James Belfour, ku  midis të tjerash shkruhej: ‘’Palestina të njihej gjithashtu si  Jewish National Home, me lirinë e emigrimit të popullt  Jewish nga të gjitha vendet e tjera, ku do të gëzonin të gjitha të drejtat kombëtare dhe civile; një Status që të garantonte kompanitë Jewish; qeveri lokale të zgjedhur nga popullata Jewish, dhe gjuha Hebrew të njihej zyrtarisht.

Pasi Britania pushtoi Palestinën në fund të 1917-ës, mbështetur nga SH.B. A, dhe Franca, Britanisë ju garantua një Mandat për Palestinën që u aprovua nga Lidhja e Kombeve në 24 Qershor, 1922.  Një nga kushtet e Mandatit ishte respektimi  i  Belfour Declaration, që  u bë në fakt një njohje zyrtare për një  pjesë  territoriale në Palestinë  me popullatë Jewish.

Në Maj, 1939, Britania publikoi të ashtuquajturën, ‘’ The White Paper,’’  që shfuqizonte premtimet e saj ndaj popullit  Israelit sipas ‘’ Belfour Declaration.’’  Pas kësaj, emigrimi Jewish do të limitizohej për pesë vjet dhe çdo kërkesë për emigrim do të aprovohej nga autoritetet Arabe. Në vazhdim, vinte kufizime në blerje tokash  nga Jewish.

Jewish Agency, reagoi  ashpër  për  hedhjen  poshtë të Belfour Declaration. Në Shtator ,1939, Ben Gurion, kryetari i Jewish Agency, deklaroi:    ‘’Ne do të luftojmë luftën kundër Hitlerit sikur të mos kishte’ White Paper,’ dhe do të luftojmë  ’ The White Paper ’ sikur të mos kishte luftë.’’

Fjalët e rrepta të Ben Gurion në 1939, i dhanë tonin politikës dhe operacionit të Agjensisë Israelite gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Kur Partia Laburiste Britanike hypi në fuqi në Qershor, 1945, Zionstët  u entusiazmuan nga platforma e tyre që includonte pa ekuivoke çështje e ngritjes së një shteti  Israelit. Në  një konferencë të Partisë Laburiste, Hug Dalton, politikan i shquar, shpjegoi se: ‘’ Është nga ana morale gabim dhe politikisht e pambështetur, të ndalohet hyrja e çdo Jewish që dëshëron të shkoj në Palestinë.’’ Ai vazhdoi : ‘’ Britania në bashkëpunim me SH.B.A. dhe Rusinë Sovjetike, duhe të mbështesin një politikë , që do të na jap një shtet të gëzuar, të lirë dhe me  prosperitet në Palestinë.’’

Por jo shumë kohë  pas kësaj, Qeveria  Laburiste, plotësisht dhe në mënyrë kategorike, mohoi  premtimet e partisë së saj dhe ju nënshtrua  Arabëve. Orientimet e reja  pro-Arabe u motivuan nga perceptime interesash. Britania e Madhe donte të ruante mardhëniet me shtetet Arabe,  për të mbrojtur interesat e saj politike dhe ekonomike.

Por në çdo shkallë, për një parti që pretendonte  se mbështeste  drejtësinë sociale dhe dinjitetin e njeriut, për një shtet që ishte në krye të fronit kundër nazizmit, të toruronte më të torturuarit, që jo vetëm humbën gjithëçka por edhe 6 milion të pafajshën gjetën  vdekjen, ky qëndrim  ishte i pahijshëm, amoral dhe pse jo, kriminal. Ngritja e opinionit publik kundër adoptimit të White Paper nga Qeveria e re nxiti revoltë në Britani dhe jashtë saj. Në këto rrethana, Qeveria Laburiste, vendosi të përfundonte Mandatin  e vitit 1922 mbi Palestinën dhe e hodhi çeshtjen  Palestineze në Kombet e Bashkuara.

Në 29 Nëntor, 1947, O.K.B., aprovoi rezolutën  për përfundimin e Mandatit të Britanisë mbi Palestinën  dhe  ndarjen e territorit Palestines midis një shteti  Arab dhe një shteti të ri – Israelit, që hynte në fuqi në 15 Maj, 1948.

Në mesnatën e  14 Maj, 1948, mandati i Britanisë mbaronte. Po atë ditë, në orën 4 mbasdite  përpara Këshilit të Popullit Jewish(Jewish People Council )  në  Muzeumin e Artit në Tel Aviv,  Ben Gurion deklaron zyrtarisht  Indipendencën e Popullit  Jewish dhe krijimin e shtetit të Israelit.

Midis të tjerash deklarata përmbledh:

‘’Shteti i Israelit do të jetë i hapur për emigrantët Jewish. Do të kujdeset për zhvillimin e vendit, për mirëqënien e të gjithëve; do të bazohet në principet e lirisë, drejtësisë dhe paqes, sipas vizioneve të profetëve të Israelit; do të ruaj barazi absolute të të drejtave politike dhe sociale për të gjithë qytetarët, pa dallim besimi, rrace dhe seksi; do të garantoj lirinë e besimit, ndërgjegjes, gjuhës, edukimit dhe kulturës; do të ruaj vendet e shenjta të të gjithë besimeve fetare dhe do të jetë besnike e Kartes së Kombeve të Bashkuara.’’

 Një ditë pas shpalljes së Indipendencës, një koalicion ushtarak Arab, përbër nga Egjypti, Siria, Jordania, Libani dhe Iraku invaduan Israelin. Kjo shënon luftën e parë midis vendeve Arabe dhe shtetit të posakrijuar të Israelit.

Me gjithë superioritetin numerik të Aleancës  Arabe,  Israelitët  të pregatitura nga Haganah,  mbrojtën vehten dhe fituan. Në Janar , 1949, me ndërhyrjen e O.K.B. u vendos armëpushimi. Kur Britania njohu shtetin e ri të Israelit në Janar, 1949, refugjatët e grumbulluar në Qipro u shpërngulën në Israel. Fundi i një fillimi të pritur me ankth.

Filmi   ‘’ E X O D U S’’   dhe   G j o n   M I L I

 Filmi ‘’EXODUS’’, është bazuar  në ngjarjet që ndodhën me anijen Exodus në 1947,  kampet e refugjatëve në Qipro,  me  ngjarje lidhur me themelimin e shtetit të Israelit në 1948 dhe konfliktin e parë Arabo- Israelit, përshkruar në librin e shkrimtarit amerikan, Leon Uris, botuar në 1958.

Filmi, i  gjatë  tre orë e gjysëm me regjisor Otto Preminger, 1960, është përshkruar si një film  lufte me të gjitha tiparet e një epike klasike, inkluduar; romancë, idealizëm dhe luftë për liri.

Revista LIFE, ngarkon Gjon Miliin të fotografoj skena  gjatë xhirimit për publikim. Skenat e fotografuara u botuan në Life, 12 Dhjetor, 1960 me titullin:

 ‘’ A  PEOPLE’S   RETURN  TO  THE  PROMISED  LAND.’’ 

–  Photographed  for  LIFE  by  Gjon  Mili.  

‘’Kur Lufta e Dytë Botërore mbaroi, mbijetuesit Jewish të Europës u gjendën të shkatërruar. Ata kishin humbur gjashtë milion njerës në kampet e Hitlerit…Për shumë ishte një humbje shprese. Por shpresa nuk kishte humbur. Shpresa, që ngjallte një te re, është simbolizuar në imazhin e kësaj faqe fotografuar nga Gjon Mili. Qindra mijëra mbijetues ngritën vehten lartë dhe me gjithë bllokadën e anijev Britanike, morën rrugën për Palestinë. Atje, duke mospërfillur pesë ushtri Arabe dhe gjithë logjikëm historike, ata ndërtuan një komb.Tani në film vjen EXODUS, xhiruar për United Artist nga Otto Preminger, bazuar në best-seller të Leon Uris. Filmi shkon më tej se libri në këtë pikë: Një histori treguar me pasion se sa mirë dhe me aftësi Jewish dinë të luftojnë, ai evidenton urrejtjen për violencë  dhe një vajtim për paqe.’’

                                                                                                          Life, 12 Dhjetor, 1960

Nga botimet në LIFE, të tërheqin vëmendjen imazhet me tituj si:

• Një  luftëtar  i  maskuar –   ‘’Ari Ben Canaan, ( Paul Newman) karshi  minaresë së hollë të El Jazzar. Një Jewish lindur në Palestinë, Ari  është  oficer  në Hagannah, që më vonë u bë ushtria e Israelit .’’

• Kthim  në  terrorist  –  ‘’Në brigjet e Palestinës, 17 vjeçari Dov Landau (Sal Mineo)  përpara një qendre policore Britanike rrethuar me tela me gjemba. Një mbijetues i kampeve të vdekjes Naziste, mbushur me urrejtje, merr një vendim; ai bashkohet me grupin terrorist klandestin Irgun, si dinamist kundër Britanikëve.’’

•   Pak  momente  dashurie  jashtë  betejës –‘’ Për një moment, Dov Landau dhe Karen Clement  (Jill     Haworth) -refugjate Jewish nga Gjermania në kampet e Qipros, shtrirë në bar në vendin e tij të vrojtimit.. Në një moment intim, dashuria pothuajse i  rrëmbeu. Por me rreptësi ai thotë: ‘Jo.’ Fillimisht ata duhet të martohen. Atëhere ajo do të jetë  Zonja Landau, një grua e respekktuar. Njerëzit do të ulin kapelet kur ajo të kaloj. Por tani ajo duhet të kthehet në kamp.’’

• Në vdekje, paqe por…’është koha për të jetuar.’ – ‘’Ditën tjetër gjetën Karen ku e kishte hedhur një Arab, pasi i kishte prerë grykën dhe dov duke qarë me ngashërim mbi të. Ata e varrosën Karen në një varr të përbashkët me një Arab të vrarë për shoqërimin e tij me Jewish. Në ceremoninë e varrimit për të dy, një ushtar Jewish thotë një bekim të pikëlluar: ‘Të vdekurit e ndajnë tokën në paqe….është koha për të jetuar.’’

‘’Shaping  the  FUTURE

 by  remembering the  PAST ‘’

Megjithëse  jehon e EXODUS, një saga kujtuar në libra dhe film, është simbolizuar me Memoriale në Baltimore, në Francë, në Itali edhe në Gjermani, nuk ka pasur një Memorial në vendin ku refugjatët u munduan të arrinin – Israel. 

Me inisiativën e Presidentit të shoqërisë Jewish- Ameikane, Jerry Klinger, në 2017, me rastin e 70 vjetorit të ngjarjes, në Haifa, në portin ku anijet ushtarake Britanike, atakuan dhe ndaluan anijen të ankorohej dhe të lejonte pasagjerëët në tokë,  më së fundi  u ngrit një Memorial. Në ceremoninë e inagurimit, inisiatori i projektit Mr. Klinger midis të tjerash  tha: ‘’Unë ju garantoj se një numur i konsiderueshëm në Israel , në Amerikë dhe kudo, nuk e dinë historinë e vërtetë të EXODUS. Ne duhet të kujtojmë të shkuarën, sepse nëqoftëse nuk kujtojmë të shkuarën, si do të kemi një të ardhme?’

*Haganah  –  Organizatë ushtarake Zioniste në Palestinë, krijuar në 1920  në mbrojtje të revoltave Palestineze kundër vendbanimeve Jewish. E jashtëligjëshme nga autoritetet Britanike. Pas luftës së Dytë botërore u bë forca kryesore mbrojtëse e shtetit të ri të Israelit.                                                                                                                              *Jewish  Agency  for  Israel  –  Një organizatë ndërkombëtare krijuar në 1929  me qendër në Jerusalem. Dedikuar të ruaj dhe forcoj lidhjet mes Jewish në Israel dhe kudo në botë.                                                                                        *Zionizm  –  Një lëvizje nacionaliste që mbështeste  të drejtën e popullit Jewish të kenë shtetin e tyre .

Referencë :

Leon Uris  –  EXODUS,  1958.                                                                                                                                                      Leslie Stein  –  The Hope Fulfilled,  2003                                                                                                                                           LIFE  –  12 Dhjetor,  1960.